ENE
CC
Ke
Kn mn .

<< C
= Ze
Tek
— £ Lu
SEK:
en «

1

uil
nr '

ei

ee

sa

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
en PHYSIOLOGIE.

vete 4

ae hi
AN oi Bh ed EN

TD.

TIJDSCHRIFT

VvooR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

EUS

Ds

UITGEGEVEN
Door.

J. van DER HOEVEN, u. Do.

PROF. TE LEIDEN,
EN
W. H., pe VRIESE, a. Do.

PROF. TE AMSTERDAM.

VIJFDE DEEL.

TE LEIDEN,
BIJ S. EN J. LUCHTMANS.
1838—1839.

or 10 4 lie

ES | wid EN Es F

vi HEN:

wet KE 4 4 p
Feen ik nldl vis nap g afha
s. Ae. a BN did vage

dirt de de

eg EN ENG ps

ES, do
k Haer: ód mien EN Ee
Ort Aly ae Ld

ek Bled:

IN HO U D

VAN HET

VIJFDE DEEL.

1. OORSPRONKELIJKE STUKKEN

C. J. Temminck , Over de geslachten Zapho-
zous , Emballonura, Urocryptus en Di-
clidurus (Pl. T en II tegen over bl. 34).

bl, 1—34.
F. A. W. Mrover, Proeven over de prikkel-
baarheid der bladen van Mimosa pudica.

bl. 35—60.

‚ S. Mourrer, Waarnemingen over de Indische

Krokodillen en beschrijving van eene nieuwe
soort (PL III, tegen over bl.87). bl. 61—87.
J. van er Hoeven, Eenige denkbeelden over
de waarde der Dierkunde en over de regte
wijze om haar te beoefenen. bl, 88—118.
J. H. Morkensorn, Tets aangaande Brassz-
ca oleracea costata nepenthiformis Dec.
(PL IV. tegen over bl. 133). bl. 114—133.
S. Murren , Over eenige nieuwe Zoogdieren
van Borneo, . « . « « « bl, 134-150.

. EL. wax Deen, Over de voorste en achterste

Strengen van het ruggemerg. bl, 151—186,

8.

9.

10.

11,

12.

18.

14,

15,

16,

LA

VI

W.H. ve Varese, Zneephalarthos Maru-
mii, nova species Cycadearum. bl, 187—189.
G. Vrorik en W. H. pe Varese, Nadere
proefnemingen over de verhoogde tempera-
tuur van den Spadix eener Colocasia odo-
ra (PL V. tegen over bl. 228). bl. 139 —229.
GC. Hassan, Kort berigt van eenige Waar-
nemingen aangaande de verhoogde warmte
der Aroïdeën, gedaan op Java. bl. 230—232.
J, 5. Bruinsma, Over de Kruidkundige Ver-
diensten van wijlen Mr. D. H. Brvcker An-
DREAE ‚ meteen. bijvoegsel. van C. Murpen.

bl. 233254,
C. Hasskanr, Plantaruúm rariorum Horti
Bogortensis Decas prima, . bl. 255—271.
C. J. Temminck, Over de kennisen de ver-
breiding der Zoogdieren van Japan.

bl, 273 —293.
I. van Deen, Eenige - Aanteekeningen * over
de Zenuwen , bijzonder over de Zenuwvlech-
ten. … ere eee te «ble 294320.
EF. A. W. Mriever, Nadere toelichting om- _
trent den aard en oorsprong van het Zee-
Kroos, '… „ee de de vi went «bh 921 3218
J. var per Horven, Over- het getal der
Stigmata bij Scoloperdra, (Hierbij PL VI.
tegen over. bl. 337). « « «bl, 3323374
J. van per Hoeven, Beschrijving van Bupres-
tis Daleni, Papilio Payeni en Colias Ver-

huelli.… (Hierbij Pl, VIL en VUL)
bl, 338543:

VEE

H. Borxvescrouwine, LerremKunDiGe Bee

L

Za

9,

RIGTEN EN VERTALINGEN,

J. W. HornemaAxs ‚Over de Flora- dantca ;
uit het oorspronkelijk Deensch overgezet door
G. Pa. F‚ Grosuans. . … « « bl. 3—116,
J. van pen Hozven, Verslag van F. AnxoLp ,
Annotationes anatomicae de Welamentis Ce-
rebri et. Medullae spinalis. bl. 117 „118.
J. van per Hoever, Verslag van C.F. Herve
SINGER, Vier Abbildungen des Schädels der
SimiaSatyrus.s se ve enve bl 118,
J. var per Hoeven, Verslag van FE. W. L.
Suckow, Osteologische Beschreibung des
Delphin-Schädels, « … … … bl. 119, 120.
J, van pen Hoeven, Verslag van M, J. Tuver,
Disguisitiones anatomicae, Psiüttacorum.
bl. 120, 121.
J. var ven Hoeven, Verslag van -H, Rarz-
xe, de Bopyro ct Nereide Commentationes
anatomico-physiologicae en van A. E. Gru-
zE, De Pleione carunculata Dissertatio
Zootomica. … … « « « « bl, 121—124,

‚ 5, vanper Hoeven, Verslag van A. Tscuoor,

Die Blasenwürmer, Ein monographischer
Kersach., … ……- … «bl, 124127,
J. vas pen Hoeven, Verslag van C. F. F,
Krauss, Beitrag zur Kenntniss der Coral-
lineën und Zoophyten der Südsee.

bl. 127, 128,
J. var pen Hogvex, Verslag van R. Re-
MAK ‚ Observationes anatomicae el micro-

Vrt

scopicae de systematis nervost structurd,

bl. 129—133.

10. 5. van veR Hoeven, Verslag van G. Baz-

scuxT, Recherches anatomigues et physio-

logigues sur 'Organe de U'Oute des Pois-

SONS: « … « … « « « bl. 138-141,

IL. W. H. pe Vargse, Verslag van J. Decarsne,

Recherches anatomigues et phystologigues

sur da Garance. « « …. « bl. 142-158.

12, J. vanpen Hoever, Verslag van J. Mürren,

Ueber zwet verschiedene Typen in dem Bau

der erectilen männlichen Geschlechts-or-
gane bet den straussartigen Vögeln.

bl. 159 —161.

13. J.van per Hoeven, Verslag van J. F. BRanpr,

Ausführliche Beschreibung der von C. H.
Merrens beobachteten Schirmquallen.

bl. 161—164,

14. H.C. van Harz, Verslag van W. H pe Varr-

sr, Plantenkunde voor Apothekers en Art-

sen, .Deel. …. . » « …« bl. 164—174,

;

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
eN PHYSIOLOGIE,

20

2D

TIJDSCHRIFT

Voor

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN

DOOR

J. vaN DER HOEVEN, m. Do.

PROF, TE LEIDEN ,
EN

W. H. pr VRIESE, m. D.

PROF, TE AMSTERDAM,

|
VIJFDE DEEL. J° en 9 STUK.
|

een ee

Te LEIDEN,
BIJ S. EN J. LUCHTMANS.

1838,

ta

OVER DE
GESLACHTEN

TAPHOZOUS, EMBALLONURA,
UROCRYPTUS En DICLIDURUS;

DOOR

Cc. J. TEMMINCK.

He komt mij voor, noodig te zijn, dat zekere
soorten van de ware Taphozoi worden afge.
scheiden, nieltegenstaande, dat dezelve den door
Prof. Georrrov gestelden fypus nabij komen, voor
zooveel de algemeene vormen van den schedel,
die van de deelen des hoofds, voornamelijk van
den snuit en de neusgaten, als ook die der ooren
betreft; doch vooral uit hoofde van de standvas-
tige neiging des slaarts, om zich niet verder dan
ter halver lengte met het tusschendijvlies te veree-
nigen, terwijl de andere helft van boven vrij ,
of wel bijna geheel, als in eenen koker inge-
trokken is. Deze soorten namelijk, verwijderen
zich evenwel van den typus der ware Tapho-
zot, niet alleen door den vorm en het getal
der maaltanden; maar ook door den aard des
tusschenkaaksbeens, en, bij gevolg, door het ge-

NAT, TIJnscuH, D. V. St. 1, 1

2

tal der tanden in de beide kaken. Eene der
soorten van dit eerste ondergeslacht is nieuw; de
drie anderen zijn sedert kort bekend geworden
door den Prins van Neuwien, welke deze drie
braziliaansche Chiroptera in het geslacht der
Vespertilio geplaatst heeft («). Het is inder-
daad van de eigenlijke vledermuizen of vesperti-
liones, dat zij zich het minst verwijderen , daar
haar tandenstelsel, wat den vorm der tanden be-
treft, genoegzaam hetzelfde , en er, wat het
getal aangaat, volstrekt geen onderscheid is;
maar al de bijzonderheden van den schedel, en
vooral de breede en zaamgedrukte gedaante van
den neus brengen haar tot de Taphozot. Zij
zijn aan deze laatsten door die zonderlinge vor-
ming van den staart verbonden, uit welke het,
insgelijks zeer onderscheidende peesachtige steunsel
van den farsus en den vorm van bet tusschendij-
vlies ontspruiten ; door het aanwezig zijn aan den
vleugel van een duimvlies, hetwelk den wortel
van den duim omvat, terwijl door het gemis van
dit kleine vliesje aan het bovengedeelte van den
voorarm, de Vesper/ilio's en de Nycticé’s den
duim geheel vrij hebben. Nog zijn zij onderschei-
den door hare digt bij elkander staande, door
twee buizen te zaam verbondene neusgaten, wel-
ke een’ kleinen snuit vormen; ook de geheele
gedaante van het in eene punt eindigende oor,
brengt haar nader bij de Taphozoi dan bij de Ves-

mmm

(a) Deze zijn V. naso, caninus en calcaratus, alle
drie afgebeeld in de Beiträge zur Naturg. Brasil,

3

pertiliones. Deze soorten zijn hier met het nieu-
we geslacht Zmballonura yereenigd. Het tweede
geslacht, Uroeryptus genaamd, bevat slechts
eene soort, welke nieuw is. Even zoo is er ook
slechts eene soort van het derde geslacht dezer
groep, met den naam van Declidurus bestempeld,
Dit opmerkenswaardige Chiropterum is beschre-
ven en afgebeeld door den Prins van NeuwteD.

GESLACHT TAPHOZOUS (Grorrn.)

VesrerrivIo Schreb. — Saccopreryx Zllig. —
Saccorarmus Kuhl.

Snijtanden 2 in den normalen staat en bij de
volwassenen ; doch bij eenige soorten, alleenlijk in
jeugdigen leeftijd, 2. Geen tusschenkaaks-been,
hetwelk door een’ kraakbeenigen boog vervangen
wordt, De vier ondersnijtanden bij de jongen
vrij, bij de volwassenen min of meer op elkander
gedrongen, twee- of drieslobbig , buiten alle werk-
zaamheid, zijnde door de buitengewone verlen-
ging van de onderkaak zeer naar voren gerigt en
alleen met de zeer dikke lippen der bovenkaak
in aanraking komende.

Hondstanden 2; lang, groot, puntig en met een
sterk inwendig uitsteeksel; de onderhondstanden
steken ook meer voor de bovenste uit, dan. bij
de andere Chiroptera.

Maaltanden 5, De bovenste hebben een’ klei«

nen, anomalen tand, wel breed, doch ter naau-
1 *

á

wernood buiten het tandvleesch uitstekende en op
den tweeden maaltand van onderen gerigt zijnde;
de eerste der vier andere boven- maaltanden is
van eene lange punt voorzien in den vorm van
eenen kleinen ‘hondstand, en de laatste, als een
dwars plaatje zich voordoende, van eenen halven
maaltand. De twee eerste van de vijf onder-maal-
tanden hebben kegelvormige punten; de anderen
zijn van vier knobbeltjes voorzien.

In het geheel, in den normalen staat, 28 tan-
den, en 30 in den eersten leettijd, door de aan-
wezigheid van twee zeer fijne en kleine snijtan-
den, welke in het kraakbeen geplaatst zijn , dat
het tusschenkaaksbeen vervangt, en welke, voor
dat zij geheel ontwikkeld zijn, uitvallen,

De bovenkaak is kort maar breed , de onderkaak
daarentegn lang en smal, hetwelk ten gevolg
heeft, dat de boven-maaltanden uitsteken en de
ondersten bedekken; de afslijting der tanden heeft
bij de eersten alleen aan de binnenzijde plaats.
Het hoofd is naar evenredigheid kort, platge=
drukt en met eene versmalling bij de streek voor
de oogen, welke breed en hol is; de ver van el-
kander verwijderde jukbeensbogen geven aan het
hoofd eenen breeden en platgedrukten vorm; in
plaats van een volledig of onvolkomen tusschen-
kaaksbeen heeft hetzelve een voor de hondstanden
uitspringend kraakbeen. De oogholten staan zeer
digt bij den snuit en zijn voor een groot gedeel-
te van eenen rand omgeven. Het achterhoofd
valt naar achteren; een verheven beenuitwas ein-
digt den echterhoofdskam,

5

De bovenlip is zeer breed en van sterke spieren
voorzien, terwijl de onderlip lang is en voor de
bovenste uitspringt. Men ziet, even als bij de
Nyctères en de Rhinopoma, een kuiltje op den
neus; doeh hetzelve is noch van opstaande plaat-
jes, noch van klepswijze dekseitjes voorzien.
De ooren zijn middelmatig van grootte, van el-
kanderen verwijderd, en van eeu’ 4ragus voor-
zien.. De staart is bij al de tot heden bekende
soorten, uit eenige wervels zamengesteld , die van
het tusschendijvlies omgeven-zijn, terwijl het min
of meer lange eind van dien staart dat vlies door-
boort; en van onderen geheel vrij is. Dit vrije
gedeelte van den staart heeft dat bijzondere, dat
hetzelve geheel en al in het vlies, even als in
eenen koker, kan worden verborgen; zulks heeft
plaats, wanneer het vlies gespannen is, zoo. als
bij voorbeeld, in de vlugt. Wanneer het dier
kruipt en het vlies naar den buik gebogen is, steekt
de grootste helft van den staart buiten het vlies
uit. De vleugelvliezen zijn lang, even als die
der Vespertiliones, doch minder breed; het tus-
schendijvlies is groot, en van zeer lange tarsus-
beentjes voorzien, dienende om hetzelve zijdelings
te onderschragen en het steunsel vervangende,
hetwelk bij het tusschendijvlies der Vespertilo-
nes, wier geheele slaart in dit vlies isingesloten,
aanwezig is. Het tusschendijvlies der Zaphozoz
is gewoonlijk in eenen binnenwaartsgaanden of
regten hoek uitgesneden.

‚_De soorten, waaruit dit door Professor Gror-
ruor ingevoerde geslacht bestaat, en hetwelk

6

door dien geleerde het eerst op eene juiste en
scherpe wijze van de Vespertiliones van: Linnaeus
is onderscheiden, bewonen Afrika en Indie, en
zouden , indien men geloof mag hechten aan de
opgave, volgens welke Scurezer’'s Vespertilio
depturus Suriname tot vaderland heeft, ook in
Amerika te vinden zijn, want dit CAtropterum
draagt al de kenmerken van tot dit geslacht te
behooren. De levenswijze der Taphozot is ge-
noegzaam dezelfde, als die der Vesper/iliones ;
zij verbergen zich gedurende den dag in oude
gebouwen, in de spleten van rotsen en muren,
en fladderen alleen des avonds door de lucht.
Hen voedsel schijnt alleenlijk uit insekten te be-
staan.

Irureer heeft zijn geslacht Sacopteryx op Scure-
Bers mededeelingen in de beschrijving van zijne’
Vespertilio lepturus gegrondvest, als voornaamste
kenmerk des geslachts aannemende , dien kleinen
knobbel onder de vleugels, welke aan deze soort
wordt toegeschreven , doch dien men slechts als’
soortskenmerk van dit CAtropterum kan aan=
mierken, Het is ook aldus, dat Kuur, ongetwij-
feld misleid door den schijn van oorspronkelijk-
heid, welke hem de keelzak van onzen TJapho=
zous saccolaïmus aanbood, gemeend heeft, in
dezen waren Juphozous den typus eener nieuwe
groep te vinden, welke hij Saccolatmus wilde
heeten.

Van de vier soorten , welke door de Schrijvers
onder den naam van Zaphozous zijn aangeduid,
kennen wij er slechts twee: de Zapkhozous Se-

7

negalensis en perforatus, Wat den Taph. lept-
ürus betreft: ik twijfel er aan, of hij wel ooit
iemand, nä SenmeseR, is onder de oogen geko-
men, en het individu van het Parijzer Museum,
dat tot typus gestrekt heeft van Zaphozous mau=
ritianus, heb ik niet kunnen wedervinden. Bij
de twee soorten, welke ons bekend zijn, en de
twee daarenboven, die wij niet gezien hebben,
voegt zich nog eene, door den Heer Rurrerr
ontdekte vijfde soort, T, zudiventer, eene' zesde ,
T. longimanus, van den Majoor Harpwicke, en
wij maken er nog drie andere bekend, welke
niiet beschreven zijn.. Het zal noodig zijn, de
T. rufus van Harran uit het geslacht te verwij=
deren, welke, met 6 snijtanden aan de onder-
kaak en eenen geheel in ket vlies gewikkelden
staart voorzien zijnde, met het geslacht Vesper-
filio schijnt te moeten worden vereenigd, van
hetwelk de karakterkenteekenen, benevens de
beschrijvingen der hiertoe behoorende soorten, in
mijne Dertiende Monographie te vinden zijn.

TaárHozous NUDIVENTER.

Grooter van gestalte dan de europesche Ves-
pertilio murinus ; kaal en spits gelaat, met wrat-
ten en weinige haren bedekte lippen; vrij groote,
ver van elkander staande ooren, met een’ inwen-
dig uitgesneden zoom; bijlvormige tragus ; lange
staart, het vlies, op het midden van deszelfs
breedte doorborende, De onderbuiksstreek, de

5 5

dijen, de.omtrek, van den Coccyx‚- ende vier
ledematen zijn geheel en al kaal „ vertoonende de
naakte huid eene vleeschkleur, Onder de kin is
eene naakte plek:, met, verdubbelmg en‚ omslag
der huid, veel minder sterk, doch van gelijken
vorm met die ‘van den, Paphozous „saccolaimus,
Schedel en tanden als van Taph. saccolaimus,
Het zijdelingsche uitsteeksel der hondstanden is
sterk ontwikkeld en bekleedt, door deszelfs ge.
daante, min of meer de plaats van eenen boven-
snijtand. Geene bóven-snijtanden; 4 op elkander
gedrongene, drielobbige onder-snijtaaden ; maal-
tanden-5 van boven; de valsche zeer stomp; de
achterste, als een plat gedrukt plaatje, heeft
minder breedte dan de helft van eenen maaltand,
5 van onderen, waarvan 4 volkomene en een
valsche, die zeer dik en sterk is. Ik ben niet in
de gelegenheid geweest, het tandenstelsel van de
jongen beneden het jaar waar te nemen,

Het haar kort en glad; al de bovendeelen van
eene donker aschbruine kleur; van onderen eene
eenigzins witachtige aschkleur; de mannelijke
geslachtsdeelen liggen in het naakte gedeelte van
den onderbuik, De vliezen lichtbruin.

Geheele lengte, op zijn hoogst genomen, 4
duim, 6 lijnen ; meestal echter slechts 3 lijnen,
beslaande de staart één’ duim; voorarm 2 duim,
6 lijnen; vlugt 16 duim, 6 lijnen tot 17 duimen.

Synonymie. Het is de Taphozous nudiven-
ter, afgebeeld op Tab. 27. Fig. 5. 1, 2 en 3,
van den Allas der Rers door Egypte en Abys-
sinten van den Heer Rurrerr,

9

Men onderscheidt dezen Taphozous zeer gemak-
kelijk van zijne geslachtsgenaoten door het zeer
kenschetsende karakter der naaktheid van den
buik, van den stuit en der ledematen.

Vaderland. Egypte en Nubien, waar hij in
holen en voornamelijk in de piramiden tamelijk
gemeen is, Bevindt zich in onderscheidene Mu-
seums.

TárPHOzOus PERFORATUS.

Grootte van de europesche Vespertilio seroti-
nus, doch de vleugels veel langer en tevens veel
smaller ; staart ter lengte van de #54 en der
Abula (a); de beentjes, welke het tusschendij-
vlies onderschragen , van dezelfde lengte; het vrije
einde van den staart, buiten dat vlies uitstekende,
en mel eenige tamelijk lange haren eindigende;
korte, langwerpige ooren; bijlvormige oorlap,
in eenen afgeronden rand eindigende; zeer smalle
vleugelvliezen ; kromlijnige voorarm; kort hoofd ,
en stompe snuit. De schedel naar evenredigheid
meer gewelfd, dan die van den ZJuphozous nu-
diventer ; holligheid yvan den neus dieper en van
meerderen omvang; hondstanden in de boven-

(a) De Heer Groerenovy zegt, dat de staart korter
is, dan het dijbeen. Het is moeijelijk, de be-
trekkelijke grootte van dit been op te nemen,
aangezien hetzelve bij opgezette voorwerpen in
de huid verborgen en daarenboven dikwerf nog
zeer verminkt is.

10

kaak digter bij elkander geplaatst; valsche maal-
tand stomp, smal en naauwelijks zigtbaar; de
achterste als een zeer smal plaatje. Het tan-
denstelsel der jongen is niet door mij waarge-
women.

« De snuit’, zegt de Heer Grorrroy „ « is ta-=
x melijk stomp; de ooren zijn langwerpig; de
« zeer naauwe neusgaten cirkelvormig en gedeel-
«telijk door een klein strookje digt gestopt ; de
« neusstreek , even als bij de Rh#nopomes hol (a) ;
«de eerste vinger der vleugelen alleen door een
« os metacarpi gevormd , hebbende de drie vol-
« genden twee geledingen te meer.”

Vacht kort, digt, fijn en glad, en met twee-
derlei kleur van haar; van boven graauwachtig ros
of aardbruin; doch alle haarwortels wit; van on=-
deren graauwachtig bruin, naar het witte trek-
kende; naakte vliezen, die der vleugels glad,
doorschijnend en van eene lichtbruine kleur. Het
éind van den staart met Lwee van elkander af-
Toopende rijen haren voorzien. De vliezen wit-
ächtig grijs, en veel meer doorschijnend dan bij
de andere soorten.

Geheele lengte, tot het cinde van den staart,
3 dm. 5lijnen, en tot het tusschendijvlies alleen
3 duimen; vlugt 10 à 12 dm.; voörarm 2 dm. 4
lijn. ; afstand van den voorrand der oogen tot
den top van den neus, 4 lijnen.

Synonymte, Taphozous perforatus Grorrr.
Deéseription de C Egypte, Pl. 3. N°, 1. — Cov.

(«) Dit karakter ís aan alle bekende soorten cigen.

11

Règne anim. — Desman. Eneyelop. peg. 181.
soort 197.

Vaderland. Egypte, alwaar hij, te Ombos
en te Theben, in de graftomben der Koningen ,
door den Hoogl. Grorrnor gevonden is, en läter
door andere reizigers in Neder- Egypte. — Vliegt
desavonds, en verbergt zich gedurende den nacht
iú diepe, onderaardsche holen en gewelven. —
In het Museum te Parijs, te Berlijn en der Ne-
derlanden.

_
TAPHOZOUS. SENEGALENSIS:

Minder groot dan de vorige; breede en verleng-
de snuit; middelmatig groote ooren, van eenen
sterken, korten, regten, zeer breeden en geron=
den oorlap voorzien. Haar der bovendeelen van
het lijf en het hoofd bruin; het onderste dier
zelfde deelen van een minder donkerbruin met
eenen graauwachtigen tint; haarwortels grijs. De
jongen hebben eenen bij uitstek kleinen en dun-
nen snijtand, in ieder kraakbeen geplaatst, dat
het tusschenkaaksbeen vervangt; de 2 snijtanden
buigen tot elkander toe en zijn slechts zwak aan-
gehecht; de geringste krachtsaanwending moet
hen doen uitvallen.

Lengte van de lippen tot het begin van den staart
2 dm, 9 lijn; vlugt van 10 tot 11 dm.; voorarm
1 dm. 9 lijnen.

De Heer Desmanesr zegt in eene noot, dat deze
soort zeer veel gelijkenis heeft met 7, perforatus

12,

en er toe gebragt kon worden; hetwelk te waar-
schijnlijker zoude schijnen ‚ daar men ook reeds
met eene soort van Nycteris, N. Geoffroy of NV.
Thebaica, welke zoowel in Egypte als in Senegal
voorkomt, bekend is. Deze meening is er even=
wel miet bevestigd geworden: want de Zapho-

zous van Senegal is eene soort, onderscheiden

van perforatus; maar het is eene daadzaak,
dat die van Senegal insgelijks in Sennar gevan-
den wordt.

Synonymie. Taphozous Senegalensis Desu.
Mamm. pag. 130. soort 195. Le Lérot volant
DauvgenT., Mém. de ë' Acad. année 1759. pag.
386. — Georr. Description dé ! Egypte, Vol.
2. pag. 127.

Vaderland. Senegal, van waar het individu,
op hetwelk deze korte aanteekening berust, door
Apanson is medegebragt. Dezelfde komt ook in
Sennar voor.

TApPHOZOUS LEUCOPTERUS,

Grootte tusschen die van Faph. nudiventer
en van perforatus, Kale snuit; onderste der
ooren behaard; gedeelte van den voorarm, tus-
schen-armvlies en de helft van het bovengedeelte
van het tusschendijvlies zeer ruig; het overige
gedeelte met weinige, zeer korte haren; de hiel-
beentjes zeer lang; de staart het vlies omstreeks-
de helft van deszelfs lengte doorborende; een
groot deel van het vleugelvlies van eene zuiver

13

witte kleur; genoegzaam ronde ooren met een’
bijlvormigen tragus. Geene boven-snijtanden; 4
zeer kleine, drielobbige in de onderkaak; honds-
tanden met een puntig, naar voren staand uit-
steeksel; 5 maaltanden van boven, waarvan een
anomale, die breed en zeer kort is; de achterste
maaltand de helft minder breed, dan de naast
staande; van onderen 5 maaltanden, waarvan
vier volkomene en een kleine anomale, De tan-
den van den jongen leeftijd zijn niet in oogen-
schouw genomen.

Haar kort, wel gevuld; de bovendeelen en de
zijden van den nek, driekleurig; van onderen
eenkleurig. Het geheele bovenlijf en de nekzij-
den hebben een’ tint van het bont, dat men
petit-grís noemt; de haren zijn aan hunne wor-
tels lichtbruin; het midden zwartachtig en in
het lichtgrijs eindigende ; het geheele lijf van on=
deren , van den nek en de haarstrepen langs de zij-
den en den voorarm zijn zuiver wit. Het vleugel-
vlies van den voorarm is voor een groot gedeelte
wil, en dat tusschen de vingers van den vleugel
lichtgrijs; het tusschendijvlies en dat, hetwelk
zich langs de zijden uitstrekt, zijn zwartachtig.

De geheele lengte van de punt des snuits tot
aan het einde van het tusschendijvlies beslaat 3
dm. 6 of 7 lijnen ; het bielbeentje 8 lijnen; vlugt
12dm. 4 of 6 lijnen; voorarm 2 dm. of 1 lijn
_ daarboven.

Deze soort is nieuw. Zij was gevoegd bij eene
bezending van voorwerpen , in het binnenste van
Zuid-Afrika bijeenveizameld; hare levenswijze

14

„werd riet waargenomen; is in 's Rijks Museum
voorhanden.

Tarmozous Saccorarmus.

Een hoekige, ontbloate en zeer puntige snuit;
kleine en digt bij elkander staande neusgaten ; bree-
de en platgedrukte kop; ver uiteenstaande ooren ,
die veel korter zijn dan de kop, breed en inwen=
dig met dwarse plooijen bedekt; de binnenrand
naar achteren omgeslagen en van voren behaard;
de buitenrand zich naar onder de oogen verlen-
gende, waar hij zich in eene groote, gereade
lobbe verbreedt, die zich tot de zamenvveging
der lippen uitstrekt; een dikke, korte, als een
bijl eindigende tragus, wiens rand behaard is,
Aan de kin tusschen de onderkaakstakken eene
zakvormige, met eenen omslag der huid omschre-
vene diepte; aan den nek bevinden zich eene
klierachtige massa, zonder uitgang op de huid,
en voor de oogen kleine, riekende kliertjes. De
groote klier, die bij het mannetje met den keelzak
verbonden is, dient tot afscheiding van eene sterk
riekende, smerige stof, — De vormen van den sche-
del en der tanden volstrekt dezelfde met die van
den Taph, nudiventer van Egypte. Geene boven-
snijtanden; van onderen 4 opeengedrongene,
drielobbige; hondstanden met eene sterke inwen-
dige zijpunt; 5 maaltanden van boven; de val-
sche breed met een’ puntigen knobbel; de ach
terste maaltand als eene plaat; van onderen 5

15

volkomene; de valsche zeer groot. De eenjarige
jongen hebben twee zeer fijne snijtanden meer,
in het tusschenkaaks-kraakbeen ingeplaatst en lig-
telijk uitvallende. Ondersnijtanden meer uit el-
kander, en het uitsteeksel der hondstanden min-
der ontwikkeld.

Haar kort, glad, van boven glanzig, van on-
dezen dof; aan de boven-en onderdeelen der vlie-
zen is eene witte streep van korte haren, loopende
langs de zijden, en weinige haren langs den voor-
arm; de dijen en het geheele aangezigt naakt.
Het hoofd zwartachtig bruin, geteekend met wit-
te punten; al het overige der bovendeelen kas-
tanjebruin, met eene groote menigte van zui-
ver wilte, onregelmatige vlakjes afgezet; deze
vlakjes worden gevormd door kleine haarvlokjes,
die, van den wortel af, eene zuiver witte kleur
hebben, en wier mindere of meerdere hoeveel-
heid, naar de jaargetijden verschillen; de sedert
Januarij tot April gedoode voorwerpen hebben
eene weinig of niet met wit geteekende vacht:
terwijl bij de met het einde van April en later
gedood zijnde, de geheele huid met een groot
getal dezer hagelwitte haarvlokjes geteekend is;
eenige individuen hebben witte vlekken op de
onderdeelen, maar het geheele onderlijf is bij de
meesten éénkleurig, dof bruin of grijsachtig, met
witachtige haarwortels. Behalve de kale plek
of soort van keelzak, aan beide seksen eigen;
is het mannetje nog voorzien van eene, midden
voor den hals geplaatste opening of sleuf, welke

16

eene scherpe, sterk riekende vetstof doorlaat. De
wijfjes hebben dezelve niet. \

De eenjarige jongen, welke nog voorzien zijn
van twee kleine tanden mm de bovenkaak, heb-
ben een, van dat der volwassenen geheel verschil-
lend kleed, Alde bovendeelen zijn van een zeer
‘helder roestbruin en de onderdeelen van een blee-
ker ros; hun halszak is eveneens geteekend als
die der volwassenen.

Lengte van de punt des snuits tot het einde
van den staart, 4 duimen, en tot den rand van
het tusschendijvlies, 4dm. 9 lijnen; lengte van den
staart, 8 of 9 lijn, waarvan een gedeelte boven
het vlies, wanneer hetzelve is zaamgevouwen , vrij
iss vlugt 16 of 17 dm,; voorarm 2 dm., 8 of 9
lijnen. De eenjarige jongen hebben eene lengte
van 3 dm. 6 lijn, , tot” het einde van den staart,
en van 4 dm. tot aan dat van het tusschendijvlies;
de vlugt van Il tot 13 dm.; voorarm 1 dm.
10 lijn. à 2 duimen.

Vaderland. Deze onbeschrevene soort is door de
reizigers Kuur en van Hasserr gevonden in onder-
scheidene gedeelten van het eiland Java en in de
kleine eilanden, welke daartoe behooren. Zij zoekt
hare schuilplaats in de holen der rotsen, waar-
mede de kusten bezoomd zijn; op de kust van
Anjer en op het eiland Dwars-in-den-weg is zij
zeer gemeen; men vindt haar in de diepe grot-
ten. die aans de zwaluwen, wier nestjes eelbaar
zijn, tot schuilplaats strekken; ook bezoekt zij
de woningen en de oude Hindousche tempels.
Men vooronderstelt, dat zij ook op het eiland Su-

17

matra leeft, voor hetwelk veel waarschijnlijkheid
bestaat; daar-zij aan de punt van Anjer gemeen
is. Haar geluid is een zeer doordringende schreeuw;
zij wasemt eenen sterken geur uit, en kan ge-
voelig bijten.

Het Rijks-Museum bezit eene geheele reeks van
voorwerpen in alle leeftijden en van onderschei-
dene streken,

TArHozous LONGIMANUS.

Hoezeer deze soort met de voorgaande zeer ve-
le gelijke karaktertrekken heeft, is zij nogtans
aanmerkelijk van dezelve verschillende. — Deze
heeft noch eenen zak, noch eene kale plek aan
den hals, maar wij weten niet, of het mannetje,
even als-de saccolatmus, van een syphon voor-
zienis. Haar kop is korter, Haar snuit stomper,
Hare ooren zijn veel korter en door meer dwars-
plooijen onderscheiden. De schedel is minder
lang, hetwelk, naar evenredigheid, ook met de
onderkaak ‚het geval is; de hersenpan is meer ge-
welfd en naar het achterhoofd minder hoog. De
tanden zijn ten zelfden getalle aanwezig; en al de
overige ligchaamsdeelen zijn dezelfde, maar op
eene kleinere schaal.

Eironde „met zeer onderscheidene, talrijke plooi-
jen voorziene ooren; voor het overige als bij de
voorgaande soort, Glad en glanzig en alle dee-
len. overvloedig behaard; van eene zwartachtig
bruine kleur, welke van onderen een weinig min-

KAT. TIJnscn. D. V, St, 1, 2

18

der donker is. De jongen, welke wij niet gezien
hebben, zijn, volgens den Heer HaRnwicke, over
het geheele ligchaam volkomen zwart. Zwarte
vliezen. De staart is wel schraal, doch over zijue
geheele lengte van lange haren voorzien,

Geheele lengte van de punt des snuits tot het
einde van den staart 4 duim, De Heer Harp-
wieke kent hem 5 dm. toe, waarschijnlijk een
grooter voorwerp, of volgens de afmeting van
de punt des snuits tot den rand van het tusschen=-
dijvlies; staart 1 dm.; de vlugt wordt opgegeven
van 14 dm. 6 lijn. ; voorarm 2 dm. 3 lijnen.

Synonymie, Deze is Taphozous longimar
nus. Harnw., Zinn. Transact. XIV. p. 525.

Waderland. Het vaste land van Indie te Cal-
cutta, waar hij de woningen bezoekt.

TArPHOZOUS BICOLOR.

Deze soort, uit dezelfde streken van Indie afkom.
stig als de voorgaande, onderscheidt zich ken=
nelijk genoeg van haar door eene kleinere gestal-
te, door den schedel, door den tweekleurigen
tint harer vacht, door den staart, welke geen
zweem van harigheid aanbiedt, en door hare
ooren. De tragus is kort, en eindigt bijlvormig.
De vleugelvliezen zijn zwart. Het voorhoofds-
kuiltje is zeer breed en diep, en de hersenpan
gewelfd ; de tanden zijn volstrekt dezelfde als bij
de voorgaande soorten; die der jongen zijn niet
onderzocht.

19

Haar van het geheele ligchaam tweekleurig ,
aan den wortel wit, hebbende alle haren eene
dof zwart-bruine punt; de geheele vacht is wol=
lig, zacht en zeer kort; de staart ten eenenmale
kaal en de ooren eirond, lang en geheel haarloos,

Lengte 3 dm. 6 lijn, waarvan de staart 10 lijn.
inneemt; vlugt 13 dm.4 voorarm 2 dm. 2 lijnen.
‚ Hoezeer van hetzelfde land zijnde, heb ik toch
deze twee Taphozous, uit hoofde van de door
mij opgegevene verschillen, niet kunnen vereeni=
gen. De hierboven gegevene beschrijving berust
op het onderzoek van een overgroot getal voor-
werpen, door wijlen den Heer Roux, van Mar-
seille, uit Indie overgezonden. Al deze voorwer-
pen gelijken elkander naauwkeurig, en twee van
dezelve zijn in het Rijks-Museum voorhanden,

Vaderland. Door den Heer Rovx van Calcutta
overgezonden, hetwelk doet vooronderstellen,
dat Indie het vaderland dezer soort is.

Overgenomene aanteekening over twee, door
de Schrijvers opgegevene soorten van
Taphozous. /

Tarzozous Maurirranus.

‚Den Taphoz. perforatus zeer nabij. komende,

doch niet te min, door den snuit, die veel spitser

is, door den staart, die korter is-dan het dij-

been, door het tarsus-beentje, hetwelk met den
2

20

voet van gelijke lengte is, door den oorlap , wel-
ke aan zijnen wortel van eene kleine lel is voor-
zien en in een’ gebogen’ rand eindigt, van den-
zelven onderscheiden. Ooren kort. en rond, Vacht
kastanjebruin op den rug ‘en rosachtig van onde-
ren. De tanden zijn niet opgegeven. 4

Lengte van de neuspunt tot die des staarts 3
dm, 6 lijn, ; waarvan de staart 62 lijn beslaat;
vlugt 9 dm. 3 lijnen.

Synonymie, Taphozous Mauritianus
Grorrn. Description de U’ Egypte, II. pag. 127,
Desman. Mamm. pag. 130 sp. 196.

Vaderland. Isle de France, van waar hij door
den Kolonel der Artillerie Marnreu aan het Pa-
rijssche Museum is toegezonden. Daar ik dit In-
dividu in de tegenwoordige galerijen van den
Jardin: des Plantes niet heb wedergezien, is
het mij onmogelijk geweest, eene breedvoeriger
beschrijving van hetzelve te kunnen aanbieden.

TaAPHOZOUS LEPTURUS.

Snuit van middelmatige lengte; van voren een
weinig breed; bezet met zeer fijne, zijdeachtige
haren; digt bij elkander staande, buisvormige
neusgaten; lange, stompe, afgeronde ooren, met
een’ zeer korten en stompen Zragus ;op den voor-
arm en bij den elleboog bevindt zich, volgens
ScnrEBER, een klein uitwas, zoodanig gevou-
wen, dat het eene soort van beurs kan vor-
men. Desmaresr zegt, dat het vlies naar den

21

elleboog is omgeslagen, op zulk eene wijze, dat
het eene soort van zak vormt. De staart is klei-
ner dan het tusschendijvlies en slechts voor een
gedeelte met hetzelve vereenigd; zijne punt is vrij
en steekt buiten het vlies uit (a). Het tusschen-
dij vlies heeft mindere uitgebreidheid, dan de leng-
te des ligchaams, Het ruggehaar is aschkleurig
bruin ; van onderen een weinig helderder, Het huid-
stelsel donkerbruin. Geheele lengte 1 dm. 6 lijn.
ScuREBER zegt geene boven-snijtanden gezien te
hebben, en dat er, voor zooveel hij zulks heeft
kunnen zien, slechts 4 drielobbige onder-snijtan-
den aanwezig waren; de hondstanden zijn lang.

Synonymie. Taphozouslepturus Grorrn.
Descript. de U Egypte, Hist. natur, Vol. IL. p.
126. — Desmar. Mammal. pag. 1öl, sp. 198. —
Vespertilio lepturus Scures. Säugef. DI. I.
p. 173. tab. 57. — Vesp, marsupialis Mvr-
ren, Vaturf. suppl. pag. 19. — Saccopteryx
lepturus Irria. Prodre Mamm. et Avtum,

Vaderland. Men zegt, dat deze soort van
Suriname komt, hetwelk echter door den Heer
Grorrror wordt betwijfeld, Ik kan daarbij voe=
gen, dat gedurende de lange reeks van jaren,
dat het Nederlandsche Museum voorwerpen van
Natuurl. Historie uit Hollandsch-Guiane ontvangt.
een soortgelijke Taphozous, als waarvan door
ScureneR wordt melding gemaakt, aan hetzelve
nog niet is geworden.

(a) Desmaresr geeft ongetwijfeld verkeerdelijk op,
dat de staart tot buiten het tusschendijvlies ver-
lengd is.

22

GENUS EMBALLONURA
(Trum)

Snijtanden $ in den jongen leeftijd; # bij den
volwassene; de 6 of 4 boven-snijtanden zijn in de
zamenloopende takken geplaatst van de twee tus-
schenkaaks-tanden, die naar voren door een kraak-
been zijn vastgegroeid (a). De onder-snijtanden
zijn boogswijze , symmetriek gerangschikt en staan
vrij. 5 Maaltanden overal, waarvan een valsche,
die zeer klein en fijn is, aan elke kaak; al de
ware maaltanden met zeer scherpe punten gewa-
pend. De hondstanden breed aan den wortel,
Tang , met drie spitse punten; het uitsteeksel dezer
hondstanden draagt twee scherpe punten, de eene
naar de snij-, de andere naar de maaltanden ge-
keerd, In het geheel 34 tanden in den normalen
staat, en 36 in den jeugdigen leeftijd.

De vorm van den schedel en ook die der bo-
venkaak gelijk aan dien van Zuphozóus; het
chanfrein is breed en de schedel tusschen de
jukbeenbogen zeer te zamen gedrongen; het bree.
de chanfrein is zeer sterk geteekend en maakt
op het voorhoofd eenen scherpen hoek uit, door
twee kammen boven de oogholten, welke zich

(a) Het zijn de twee fijne, en buitengewoon kleine
middeltandjes welke uitvallen; zij zijn in het
kraakbeen geplant hetwelk van weerskanten aan
de rudimenten der tusschenkaaks-beenderen is
vastgehecht.

23

«op de hoogte van den kroonkam te zamen vereeni-
gen. De onderkaak gelijkt meer naar die der Ves-
pertiliones, doch de 6 snijtanden zijn ruimer
geplaatst, dan bij deze laatsten,

Uit hetgeen is aangemerkt, zien wij, dat de
schedel der ZEmballonurae in eenige opzigten
met dien der Zaphozot overeenkomt, doch hij
verschilt van dezen door de aanwezigheid van een
tusschenkaaks-been met convergerende takken,
terwijl nech tusschenkaaks-beenderen, noch bo-
ven-snijtanden bij Taphozous aanwezig zijn. Bij
de Wycticejten de Vespertiliones is het tusschen-
kaaks-been in zijne geheele lengte aan het opper-
kaakbeen bevestigd, en bestaat er eene breede
kraakbeenige ruimte tusschen de twee van elkan-
der gescheidene tusschenkaaks-beenen. Wij vin=
den nog eene, niet minder opmerkelijke over-
eenkomst tusschen de Zmöallonurae, de Uro-
erypti en de Taphozot, in de geringe lengte van
den staart, in de geheel bijzondere wijs, waarop
dezelve in het tusschendijvlies besloten is, en het,
aan alle drie de geslachten eigene karakter, van
dezen korten staart in eene bijzondere huid ge=
wikkeld te hebben, kunnende zij dit ligehaams-
deel, als ware het in eenen koker, uit- en intrekken.
Dit breede tusschendijvlies het steunsel ontbreken-
de, dat hetzelve bij de Vespertiltones en de Vy-
eticeji in den langen staart bezat, zoo zien wij,
dat ter vervanging van dezen noodigen steun bij
de Taphozot, evenzeer als bij de Zmballonurae
en de Uroerypit, is te gemoet gekomen door de
buitengewone peesverlenging van het hielbeen,

24

welke strekt om het tusschendijvlies gespannen te
houden, of om het naar den buik terug te trek-
ken, even als de Vespertiliones zulks doen, door
middel van hunnen langen, geheel van het tus-
scliendijvlies omgevenen staart (a).

Al de andere karaktertrekken van Zmballonu-
rae hellen meer over tot de Vespertiliones, dan
tot de Tuphozot; maar zij onderscheiden zich
van dezen zoo wel als van genen, door de ver-
lenging van het gelaat, dat als een snoet naar
voren springt, met in twee vooruitstekende buis
zen, verdeelde neusgaten. Zij verschillen daar-
enboven ook door den vorm harer vrij lange, smalle
en spits eindigende ooren, en door den zeer kor-
ten en stompen {ragus. Haar beenstelsel, hare
vleugels en voeten zijn van die der Vespertiltones
niet onderscheiden; maar de duimwortel van den
vleugel is in het duimvlies gewikkeld,

Indien wij hier eenige soorten vereenigen, waar-

ee

(a) Men weet, dat de soort van zak, welke door de
zamentrekking van het tusschendijvlies naar het
abdomen, gevormd wordt, bestemd is om tot
steun te verstrekken, en ter vasthouding der jon-
gen, of van het enkele jong, dat door de moeder
gezogen en in de vlugt medegevoerd wordt. Bij
de vruchten-etende Chiroptera, die geen vlies
tusschen de achterpooten hebben, is het eenige
jong, dat de wijfjes altijd en overal met zich
omdragen, ez sautoir, aan de borst der moeder
opgehangen, waaraan het zich door middel van

den duim der vleugels en der achterpooten vast-
klampt.

25

van sommige uit Indië, andere uit Braziliën her-
komstig zijn, hebben wij ons tot die bijeenvoe-
ging alleen genoopt gezien door de volmaakte
overeenkomst, welke tusschen deze soorten be-
staat; voornamelijk is dit het geval met de eerste
soort van Amerika, niet alleen met betrekking
tot de tanden en de vorming van den staart bij
wijze eener scheede ; maar ook door al de andere,
uitwendige karakterteekenen, welke volmaakte-
lijk schijnen overeen te stemmen. Wij kunnen
hier nog bijvoegen, dat deze beide soorten zich
in woeste en bergachtige streken ophouden, en
dat men haar in de nabijheid der rivieren, aan
de steile hellingen der rotsen vyasthangende, heeft
waargenomen. Wij zien, dat deze geslachts-
overeenkomst der Aziatische en Amerikaansche
soorten, bij onderscheidene groepen van de klasse
der Chiroptera, zoo als bij de Wycticeji, de
Vespertiliones en de Molossi, wordt weder ge-
vonden.

EMBALLONURA MONTICOLA.

Grootte van onze europesche pipistrella, doch
van veel langere vleugels voorzien, waarvan de
duimwortel in het duimvlies gewikkeld is. Kor-
te, spitse snuit; de neusgaten in twee vooruit-
stekende buizen verdeeld; zeer smalle eironde
ooren, aan het einde een weinig spits; korte,
dikke en stompe fragus, Korte staart met eene
vrije punt, welke het zeer wijde tusschendijvlies

26

doorboort „ dat door de pezen van het calcaneum
onderschraagd wordt. Boven-snijtanden bij de
jongen 6, waarvan de twee tusschentanden bij=
zonder klein zijn en in meer gevorderden leeftijd.
uitvallen; in den normalen staat 4, bij digt bij
elkander staande paren; 6 snijtanden in de on-
derkaak, vrij geplaatst en symmetrisch geschikt.
Maaltanden 5 aan weêrszijde, boven en onder alle
met puntige kroonen.

Het haar is digt bijeen staande en middelmatig
van lengte; overal tweekleurig; de haarwortels
der bovendeelen zijn geelachtig wit, en twee
derden, tot aan de punt, van eene fraai donker=
bruine chocolaadkleur; van onderen zijn de ha-
ren aan hunnen wortel bruin, en licht choco=
‘laadkleurig tot aan de punt; de haren van den
snuit en der oogleden zijn lang en stug; geheel
naakte vliezen; eenige voorwerpen hebben het
hoofdhaar en dat van den voorhals van de kleur
van spaanschen snuif-tabak.

Geheele lengte, van de punt des snuits tot het
einde van den staart, 2 dm, en 2 of 3 lijnen, en
tot aan het einde van het vlies 2dm, 7 of 8 lij-
nen; staart 5 lijnen; vlugt S dm. 6 lijnen tot 9
dm. 3lijnen; voorarm 1 dm. 7 lijnen,

Deze nieuwe soort is ontdekt door de Heeren
Kver en vaN Hasserr, in de eenzame woesle
streken der Munara-gebergten op het eiland Java,
Men ziet haar, bij troepen, langs de steile hellin=
gen der overschaduwde en vochtige rotsen han-
gen, waar hare aanwezigheid zich kennen doet,
door den bijzonder sterken en onaangenamen

27

reuk, dien zij verre door de lucht rondom zich
verspreidt.

Vaderland. Zeker op Java. Men zegt, dat
zij ook op Sumatra leeft. Het ’s Rijks-Museum
heeft slechts een klein getal voorwerpen van deze
soort ontvangen.

EMerALLONURA SAXATILIS.

Grootte en geheele gedaante ten naastenbij de=
zelfde als van de voorgaande soort, alleenlijk zijn
de buizen der neusgaten langer, de ooren aan
hunnen wortel eenigzins meer verbreed; het einde
spits en de fragus zeer kort; de hielbeen-pezen
zijn een weinig langer dan bij de voorgaande
soort, waarvan die, welke wij thans beschrijven,
zieh nog onderscheidt door kleine haarbundeltjes,
welke het bovengedeelte van den voorarm en de
zijde-vliezen bedekken. Snijtanden 4 van boven ;
de twee middeltanden aan hun einde digt tot el-
kander neigende; de twee ter zijden zeer klein,
en in den normalen staat 6 van onderen; bij de
jongen eene bijna onmerkbare punt, achter het
uitsteeksel der hondstanden ; maaltanden overal
5, met zeer puntige onevenheden op de kroonen.

Eene langharige, zeer gevulde vacht; over de
geheele oppervlakte der voorarm-streek bevinden
zich haarbundeltjes; afzonderlijke, in evenwijdige
lijnen geplaatste haren langs de zijden, en kleine
vlakken op de beenen en aan den grond van
het tusschendijvlies. « Overal tweekleurig haar;

28

van boven aardbruin of roetzwart, met geelachtige
punten ; van onderen alleen bruin aan den wortel,
en al het overige der haren van een graauwachtig
geel; de wortel der ooren is met geelachtige ha-
ren bedekt.

Lengte, van het einde van den snuit tot dat
der vrije punt van den staart, 2 duim 1 tot 4 lij-
nen; en tot het uiterste einde van het tusschen-
dijvlies 2 dm. 6 of 8 lijnen; vlugt van 8 tot 9 dui-
men; voorarm 1 dm. 6 lijnen.

Synonymie, Het is Proboscidea saxatilis
Srpix, Mamm. du Brésil, Pl. 355. fig. 8. eene ge-
brekkige afbeelding, op eene ruwe wijze, even
als de Chiroptera van dit werk, vervaardigd. —
Vespertilio naso, Prins van Neuwien, Bez-
träg. Naturg. Brasil. Vol. 2. pag. 274; volmaak-
te beschrijving en de Allas der Reis bevat eene
volmaakte afbeelding, Friscuen, Syxops. Mamm.
pag. 115, sp. 43.

Vaderland. Braziliën; zeer menigvuldig aan
de oevers van den vloed Mucuri, alwaar gezel-
schappen van 10 à 20 voorwerpen, aan de steile
hellingen der rotsen en aan de stammen der boo-
men hangende, in de sombere streken van de
oevers der rivier, gevonden zijn. Men vindt voor-
werpen van deze soort in het Museum van den
Prins van Neuwrep, in dat van Munchen, van
Weenen en der Nederlanden,

29

EMBALLONURA CANINA.

Eene soort, welke de ooren: en de tanden heeft
der Vespertiliones, met den snuit der Molosses.
Hoog voorhoofd; de bovenkaak langer dan de
onderkaak en voor deze uitstekende ; wijde mond;
gespleten neus, twee driehoekige wratten aan de
onderlip; kegelvormige ooren, aan het einde
flaauw gerond, aan den buitenrand afgesneden
en met eenen breeden inwendigen zoom; zeer kore
te fragus, van boven breeder en gerond, met
eene insnoering aan de basis; korte staart, het
tusschendij vlies omstreeks het midden zijner lengte
doorborende; de pezen van het calcaneum lang,
doch minder dan bij de volgende soort. De sche-
del heeft een’ diepen kuil tusschen de oogen en
van voren eene versmalling; ook vindt men in de
oogholte eene merkbare verbreeding, hetwelk aan
het gelaat eenen breeden vorm bijzet. Bovensnij-
tanden 4 gepaarde, van onderen 6; de maaltan-
den zija niet naauwkeurig opgegeven.

Haar, vrij lang, digt en op het voorhoofd zeer
ruig; het gelaat een weinig kaal; kleur zwarte
achtig bruin of donker rosachtig; de onderdeelen
eenigzins lichter, waar de schakering roodachtig
is; het tusschendijvlies is van boven, even als van
“onderen, met korte, dun gezaaide haren bedekt,

Geheele lengte 2 dm. 8 lijn., waarvan de staart
8 lijn. beslaat; vlugt 10 dm. 4 à 5 lijn. hoogte
der ooren van den schedel af, een weinig meer,
dan 5 lijnen.

30

Synonymie. Vespertilio caninus, Pr. van
Wiep, MNaturg. Bras, met eene afbeelding.
Friscuer, Syn. Mamm. pag. 112. sp. 34. Men
vindt haar onder de Vespertiliones gerangschikt;
doch zij is daar niet op hare regte plaats.
“Vaderland. Braziliën waar de Prins van Wiep-
Neowrep haar in oude gebouwen gevangen heeft,

EMBALLONURA CALCARATA.

Eene zeer opmerkenswaardige soort door de
lengte der metatarsus-beentjes, welke ter onder-
steuning dienen van het tusschendijvlies en elkan-
der in het midden ten naastenbij aanraken, waar=
door wordt te weeg gebragt, dat het tusschen-
dijvlies- schier geheel door deze pezen van het
Calcaneum omzoomd is; daarenboven ook op=
merkernswaardig door de vasthechting-der vleu-
gelvliezen aan de beenen van den me/latarsus.

» Spitse snuit; smalle, lancetvormige ooren, met
eene buitenwaarts gebogene punt; breede, stom-
pe tragus; zeer kleine en korte pooten; het
vleugelvlies bereikt de basis der vingers en om«
wikkelt de metatarst; de tibia is lang en de fe-
mur is hier geheel door de vacht bedekt; de
staart is zeer kort, de helft minder lang dan het
vlies , hetwelk zijdelings door de als sporen ver-
lengde beentjes, die elkander schier aanraken,
ondersteund wordt. De zijdenvliezen en het tus-
schendijvlies zijn met haren bedekt; het laatst-
gemelde heeft ook gespikkelde strepen, die in

al

het midden met fijne en zijachtige haren getee-
kend zijn.

4 Zeer kleine, paarswijze tanden van boven;
de 6 benedentanden vrij en tweelobbig; alom 5
maaltanden.

De geheele vacht is zacht, vrij: langharig en
wel gevuld; de haren van het tusschendijvlies
steken buiten deszelfs randen uit. De bovendee=
len zijn roodachtig bruin; de onderdeelen rood-
achtig graauw.

Geheele lengte 2 dm. 4 lijnen, waarvan dé staart
slechts 5E lijn beslaat; vlugt 11 dm., 3 lijn. ; hoog-
te van het oor 5 lijn.; lengte der sporen 1 dm.
2 lijnen.

Deze zonderlinge soort is ontdekt door den
Prins van Wiep-Neuwien, die haar in zijne ver-
zamelingen bezit, en van dezelve, onder de be-
naming van Wespertilio calcaratus (zie de Bets
träge zür Naturg. Brasil. D.2, bl. 269, en
Abbild. Nature. Brasil. 1lte Liefer.), eene bes
schrijving en afbeelding heeft geleverd.

Vaderland. Braziliën, in het door de rivier
Espirito santo bestroomde district,

___

GENUS UROCRYPTUS.

Eene eenige soort, welke tot heden ook de
eenige van het geslacht is, heeft ons genoegzame
karakters opgeleverd , om deze groep van die der
Emballonurae af te scheiden. Zij biedt ‘tusschen
dezen het verschil aan van een volstrekt gemis

32

van: snijtanden. aan de bovenkaak, doch volko-
men gelijk aan de Zmballonurae, aan de Nyc.
ticejt en aan de Wespertiliones, draagt zij er
6 in de onderkaak. De gedaante van den sche-
del zou volmaakt met dien van eenen Taphozous
overeenkomen , indien het hem geheel ontbrak
aan een tusschenkaaksbeen, doch hij bezit alleen
een rudiment van heizelve, hetwelk met eene
punt op het uitsteeksel stoot der hondstanden en
zoo dun is, dat het niet wel mogelijk schijnt,
dat een tand daarin kan plaats vinden. «Wij
hebben bevonden, dat de tanden en hun getal
een wezentlijk verschil opleveren. De eersten heb-,
ben slechts vier op elkander gedrongen snijtanden
in de onderkaak; terwijl de Zmballonurae en
de UVroeryptt er bestendig 6, wel onderscheiden
en symmetrisch gerangschikt hebben; de laatste
of achterste maaltand der Zuphozoi is niets an-
ders dan een halve tand met slechts twee verhe-
venheden; de Vroeryptus heeft er vijf volkomene
met vier verhevenheden op de kroon, Dit tan-
denstelsel komt dat der Zmballonurae meer nabij;
doch het verschilt van hetzelve door het volsla-
gen gemis der bovensnijtanden, die door een een-
voudig kraakbeen worden vervangen, zonder dat
het tusschenkaaks-rudiment van tanden voorzien
is, welke wij!, ten getalle van 4, paarswijze bij de
Emballonurae aantreffen. Het tandenstelsel van
deze nieuwe groep zoude bij gevolg, wezen: bo-
vensnijtanden geene ; onder , 6 ruim staande, drie-
lobbige ; maaltanden 5 overal,

33

_

UROCRYPTUS BILINEATUS.

„ Gestalte, van den Europeschen barbastellus , de
vliezen minder ontwikkeld; zeer spitse snuit;
neusgaten in twee vereenigde buizen; middelma-
tige ooren , meer hoog dan breed, in eene punt
eindigende, aan hunnen voorrand rond uitgesne-
den; een, op den binnenrand lijnregt afgesneden
tragus; in eene kromme en afgeronde lijn op den
voorrand ; tusschendijvlies zeer uitgebreid, aan
het einde vierkant uitgesneden en door zeer lange
beentjes onderschraagd ; de zeer korte staart dit
vlies in deszelfs bovenste gedeelte doorborende,
De schedel is kort, bij de jukbeenderen zeer te
zamen gedrongen; de hersenpan zijdelings ge-
welfd, met eene uitstekende kam; breed chan=
frein doch zonder holligheid en alleen rimpelig ;
onvolkomene, zeer dunne tusschenkaaksbeenderen.
Tanden der volwassenen: van boven geene snijtan=
den; beneden 6 drielobbige, vrij staande ; honds-
tanden met een groot uitsteeksel, hebbende eene
dikke, spitse punt, welke de plaats van bovens
snijtanden schijnt te vervangen; maaltanden, vijf
volkomene van boven; de valsche maaltand bij-
zonder klein; van onderen vijf, alle zeer puntig.
De schedel van den jongen is nog niet waarge=
nomen.

Vacht middelmatig lang, wel gevuld, glad en
van boven glanzig. De haren der onderdeelen
bruin van wortel en licht aschgraauw van punt;
al de bovendeelen, mitsgaders de zijden van den

KAT. rijnscran. D, V. St, 1, 3

34

hals zijn roetkleurig bruin; twee langwerpige wits
te strepen, loopen van weêrszijden langs den
ruggegraat, beginnende aan den onderrand der
schouderbladen en eindigende aan den eoecya ;
zwartachtige en kale vliezen; de duimwortel ín
het vingervlies gewikkeld,

Langte van de punt des snuits tot het einde des
staarts, 2 dm. 9 lijn en tot aan den rand van
het tusschendijvlies 3 dm. Á lijnen; staart 6 lijnen;
vlugt 8 dm. 6 lijn. ; voorarm 1 dm. 8lijnen.

Vaderland, Deze nieuwe soort is ons toege-
zonden uit Suriname, maar zonder juiste opgave
van de plaats, waar zij zich gewoonlijk ophoudt.

ennen

Men vergelijke bij bovenstaande beschrijvingen
Plaat Ien II hiertegenover, waarop de ver-
klaring der afbeeldingen gevoegd ts.

Laster voor Narwvurl Oesab DS SES

PIG. LL À VAPHOLOUS NUDIVENTER) HIG f, 5 0,
VAPH PERPONATUS, PIG JAPI. ZEUCOPIERUS, PIG,
JIO,M, 12, VAPH. SACCOLAIMUS.

LE ML.

Lasar voor Naaverrl Gesch. DI.

ZA LMBILLONGA MONTICOLA
Tk LRARILTOS BLLINLATIS

TARANTN

EEK KENAN,

ZP ROE VE N

OVER DE

PRIKKELBAARHEID per BLADEN
VAN

MIMOSA PUDICA TL,

GENOMEN DOOR

F. A. W. MIQUEL.

j Toen ik in den zomer van 1887 eenige proe-
ven over den invloed der vergiften op levende
planten in het werk stelde, onderwierp ik ook
de bladen van Mimosa pudica aan de werking van
sommigen derzelve, vooral met het oogmerk om
over de nog niet genoeg bepaalde werking der
verdoovende vergiften op het plantenleven meer-
dere zekerheid te erlangen. Bij deze plant, waar
een deel van het weefsel zulk eene merkwaardige
eigenschap bezit, meende ik beter te kunnen
beslissen of de invloed dier stoffen onmiddellijk
het leven des weefsels uitdoofde of op eene mid-
dellijke wijze dezelve deed sterven. Ik kon in-
tusschen tot mijn leedwezen maar weinige proe-
ven in het werk stellen, Toen ze geëindigd waren,
3*

36

vergeleek ik daarmede de uitkomsten van ander
onderzoekers, zoo als ik dit, om meer onbevoor-
oordeeld te zien, ook met de meeste mijner proe=
ven over de werking der vergiften gedaan had.

Ik werd als van zelve door dit onderzoek tot
eene nadere beschouwing over den zetel en den
aard dier zonderlinge prikkelbaarheid geleid,
waarover men nog altijd zoo veel tegenstrijdige
en onjuisteswaarnemingen vindt opgeteekend. Om
bij mij zelven tot eenige zekerheid te geraken,
stelde ik dan ook daarover eenige onderzoekin=
gen in het werk, wier uitkomsten ik thans bij de
eerste voeg;

Mijne bedoeling is volstrekt niet, eene verkla=
ring van een verschijnsel te, geven, waarvoor de
scherpzinnigheid van zoo vele uitstekende geleer-
den reeds schipbreuk geleden heeft. Ik wilde
alleen het aantal bouwstoffen vermeerderen, en
alzoo eenen, hoewel geringen bijstand verleenen
aan den opbouw van het groote werk.

De proeven met vergiften werden op eene krach=-
tige plant, in een helder verlicht lokaal, buiten
de zon genomen. Het lokaal was iets minder
warm dan de kas, waarin de plant gestaan had;
doch binnen eenen dag had zij zich reeds aan
deze kleine verandering gewend, en opende en
sloot hare bladen naar gewoonte,

Iste Proef. 27 Jul. 12 uur. ‘Temperat. 72°,
lucht helder. Van het tweede blad van boven
worden drie vinnen, wier blaadjes vooraf door
aanraking gesloten waren, met vloeipapier ome
wikkeld, de buitenste ( N° 1.) met Aqua Lauro=

37

ecerasi (a), de andere buitenste, (N° 2. ) met eene
oplossing van Extractum Opii aquosum (5 gram
op l once water), de binnenste (N° 3.) met
gewoon water. bevochtigd.

1 uur„10 min. De papieren worden er afge-
trokken. De blaadjes van N° 8. openen zich
terstond met kracht, zoodat zij tegen het papier
eene soort van spanning uitgeoefend hadden. Die
van N° 1, na eenige seconden, maar langzaam,
N° 2 na meerdere seconden, doch eerst na 7E
minuut zijn zij allen geheel weêr geopend, Op
de aanraking zijn ze nu van alle drie even ge-
voelig.

2de Proef. 27 Jul. 12E uur (72° F., helder.)
worden twee der onderste bladen, ieder met
twee vinnen, toegevouwen, het eene in een buisje
met Aq. Laurocerasi, het andere in eene oplossing
van Extractum Opii aq. (zoo als in proef 1) ge-
plaatst, zoodat de vinnen en zelfs een klein ge-
deelte van den gemeenschappelijken steel onder de
vochten waren. Een soortgelijk blad werd op
dezelfde wijze in gewoon water geplaatst.

28 Jul. 101 uur’s morgens. Temp. 75° F., lucht
iets betrokken; het blad in het water heeft er
zich een weinig uitgeschoven, naar het schijnt
door de tensie der blaadjes tegen den wand der
buis en door het meerdere verheffen van den ge-

(a) Deze, en alle de overige gebruikte vergiften wa-
ren op dezelfde wijze bereid, als bij de proe-
ven over de werking der vergiften is vermeld,

Zie dit Tijdschrift IV. bl. 154 en verve

38

meenschappelijken bladsteel. De blaadjes openen
zich terstond en zijn zeer gevoelig.

Uit de Opium-oplossing zijn insgelijks de blaad-
jes een weinig uitgeschoven; diegenen, welke er
uit zijn, zijn half geopend en eenigzins gevoelig
op de aanraking. Uit het buisje genomen, openen
zich de blaadjes naar mate ze droog worden.
Binnen 5 minuten zijn ze allen open, maar on=
gevoelig, zoodat ze zich op de sterkste aanraking
niet zamentrekken. Zelfs het stengel-gewricht
schijnt minder gevoelig. ’s Namiddags had het
blad zijne gevoeligheid voor het grootste gedeelte
terug bekomen.

Uit de Aqua Laurocerasi heeft het blad zich
uitgeschoven; het schijnt geheel dood te zijn;
de twee vinnen hangen zeer slap; de blaadjes
zijn geheel toegevouwen, iets rimpelig en heb-
ben hun frisch uitzien verloren. Zelfs het boven-
ste gedeelte van den gemeenschappelijken steel is
ingekrompen; alleen het stengelgewricht vertoont
nog eenige gevoeligheid. Den 29 Jul. was het
geheele blad met het stengelgewricht gestorven en
sterk verkleurd.

3de Proef. 27 Jul. 12t uur (a), wordt een
stengel-gewricht van een blad met vloeipapier om=
geven en met dezelfde oplossing van Extractum
Opii, als boven, bevochtigd,

28 Jul. 10 uur. Het papier wordt afgenomen;

(a) Wanneer de temperatuur en luchtsgesteldheid niet
opgegeven zijn, waren die reeds bij de andere
proeven vermeld,

39

het gewricht heeft zijne gevoeligheid verloren,
bij de sterkste aanraking althans daalt het blad
slechts zeer weinig. De blaadjes der vinnen zijn
zeer gevoelig. Den volgenden dag is het gewricht
wéer gevoelig.

Ade Proef. 28 Jul. 11 uur. Een blad met
twee vinnen, wier blaadjes vooraf door aanraking
toegevouwen zijn, wordt in, een buisje gebragt,
hetwelk met E once water gevuld was, waarin 8
grein kamfer door wrijving verdeeld zijn,

29 Jul. 12 uur. (69° F., regen.) De blaadjes
zijn gesloten, ingekrompen, iets verkleurd en
blijkbaar gestorven ; zelfs het stengel-gewricht heeft
gedeeltelijk zijne gevoeligheid verloren,

5de Proef. 28 Jul, 112 uur. Vier vinnen, van
hetzelfde blad afgesneden, worden in vier glazen
op de volgende vochten met de onderzijde ges
legd: de eene (N° 1.) in 4 oncen gewoon was
ter; de tweede (N°2,) op 4 oncen water, waar-
bij once Aq. Laurocerasi gevoegd was; de derde
(N° 3.) in gelijke hoeveelheid water, waarin £
gram Extractum Opii aquosum opgelost was; de
vierde (N° 4.) in dezelfde hoeveelheid water,
waarin 20 druppels der vroegervermelde gesatu=
reerde oplossing van Acetas Plumbi opgelost was.

De blaadjes zijn nu van allen gesloten (a).
En te
(a) Deze wijze ven proefneming geschiedde in navol-
ging van die, welke Prof. C. Murpen ì in de Zij-
dragen tot de Natuurkundige We etenschappen mede
deelde, Deel 2. N° 1. Dompelt men de toegevou-
wen blaadjes onder het vocht, zoo blijven zij er
eenigen tijd onder, verrijzen echter zeer spoedig,

40

„3 uur waren allen weêr geopend en dreven op
de oppervlakte, behalve van N° 2, die door
het vocht bedekt zijn.

29 Jul. 1 uur. (70° F., regen). De blaadjes
van allen zijn geopend, doch van N° 2 maar
enkele blaadjes, die yan de Aqua Laurocerasi
meer verwijderd zijn, terwijl de meesten, meer
door het vocht bedekt, hunne gevoeligheid ver-
loren hebben en gesloten zijn. De geopende blaade

jes zijn weinig gevoelig. Van N°3 sluiten zij

zich bij de aanraking, maar openen zich slechts
ten halve weder. Van N° 4 zijn even gevoelig als
van N° 1,

31 Jul. 11 uur. (64° F., regen). N° 1. zeer
gevoelig en open. N° 2 ongevoelig; de blaadjes
onder het vocht zijn gesloten; de buiten hetzelve
open, maar niet gevoelig bij aanraking. N° 3
en 4 half geopend, veel minder gevoelig op de
aanraking, en openen zich zeer traag.

1 Aug. 11 uur, (62° F., regen). N° 1 open
en zeer gevoelig. N° 2 geheel gestorven en be-
gint te verkleuren. N° 3 half geopend en zeer
gevoelig. N° 4 de bovenste blaadjes zijn nog
gevoelig, de onderste open en ongevoelig.

2 Aug. 115 uur. (63° F., regen). N°1 als
gisteren. N° 3 geheel ongevoelig; de blaadjes
geopend, beginnen geel te worden. N° 4 de bo-
venste blaadjes nog zeer weinig gevoelig, half
geopend.

wanueer door de werking des lichts de blaadjes
zich weder openen,

41

3 Aug. (67°! F., betrokken). Zoo als gisteren.

D Aug. N° 1 nog zeer gevoelig, maar half ge-
epend. N° 4 dood, geel gekleurd, de onderste
blaadjes reeds afvallende.

6de Proef. 29 Jul. Tuur. Ik liet op het aan-
hechtingspunt der vier vinnen van een krachtig
blad éénen druppel verdund zwavelzuur vallen.
Aanvankelijk veroorzaakte dezelve geene veran-
dering, maar na omstreeks een half uur zag ik
een eigenaardig schouwspel; plotseling namelijk
begonnen de blaadjes der vier vinnen, van onde-
ren beginnend, zich paarsgewijze te sluiten; de
analoge paren der vier vinnen ongeveer gelijktij-
dig. Bij het sluiten van het onderste paar begon
reeds het naar boven volgende enz, ; in alles over-
eenkomend met eene rij omvallende kaarten.
Den volgenden dag was het geheele blad gestor-
ven, vooral de plaats, waarop de druppel aan-
gewend was, zeer verkleurd. De bladsteel daalde
niet gedurende de zamentrekking der blaadjes.

7de Proef. 29 Jul, 11 uur, wordt een blad,
dat echter niet zeer gevoelig was, in toegevou-
wen houding in een buisje gedaan, met 4 dr.
water gevuld, waarin 2 serp. Tinctura gallarum
opgelost waren.

31 Jul. Het blad is geheel gestorven en bee
gint bruin te worden.

82 Proef. 28 Jul. 12E uur. worden op een
regt frisch blad, op het aanhechtingspunt der
vier vinnen aan den bladsteel, zeer voorzigtig
successivelijk koperen decigrammen gelegd. Toen
er 4 op lagen, boog zich de 6 centimeter lange

42

steel zwak boogvormig. Toen er 1 gram op lag,
begon ik te vreezen, dat de steel breken zoude,
maar hij had nog zijne natuurlijke rigting tegen
de steng behouden, zoodat het gewricht niet aan-
gedaan was. Toen het gewigt er afgenomen
werd, daalde de steel door eene zachte aanras
king der onderzijde van het gewricht diep naar
beneden.

9de Proef. 1 Aug. 11E uur, wordt de plant
met eene oplossing van 1 gram Extract, Hyoscia=
mi in 6 oncen water, begoten, van boven en
van onderen in het onderschaaltje, De pot klein
zijnde, was de aarde overmatig nat.

2 Aug. 112 uur. de plant is geheel frisch en zeer
gevoelig, stellig niets minder dan te voren. Zij
wordt op nieuw met eene sterke oplossing van
hetzelfde Extract bevochtigd,

3 Aug. Even gevoelig als te voren; wordt weer
met 8 oncen van eene gefiltreerde oplossing bee
goten.

5 Aug. Geheel gevoelig. De aarde is nog ge-
heel nat, zoodat de oplossing nog niet geheel
heeft kunnen worden opgenomen.

De volgende dagen bleef de plant even gevoe-
lig als te voren, Naderhand konde ik dezelve
niet gadeslamnm en zij schijnt door gebrek aan

water gestorven te zijn (a).

ne
(a) Daar de plant naderhand niet naauwkeurig kon
waargenomen worden, kan het niet beslist wor

den, of het Extractum Hyoscyami inderdaad door

den wortel opgenomen wordt. Vergelijkt men

43

Gevolgtrekkingen en opmerkingen,’

1. Invloed der vochtigheid op de gevoelig=
heid. Uit proef 1, 2 en 5 blijkt, dat het nat
maken met of het indompelen in gewoon regen-
water slechts eenen zeer geringen invloed op de-
zelve uitoefent, daar b. v. in 2 de blaadjes on-
der het water, hoezeer door de engte der buis
half toegevouwen, zich poogden te openen en
tegen de wanden van het glas met kracht aan-
drukten, Dit is niet geheel in overeenstemming
met hetgeen vroegere waarnemers zagen (a).
Zij schijnen hierbij niet onder het oog gehau-
den te hebben, dat door gedurende eenigen
tijd stengen en bladen van planten aan groote
vochtigheid bloot te stellen, dezelve, door de
belette exhalatie, sterven moeten, waarover ik
elders breedvoeriger gehandeld heb (5). Da.
Dassen zegt namelijk: « Ik plaatste een klein

hiermede de werking van Extr. Opi op eene
Mimosa, door Prof. GC. Muuper opgeteekend
(Bijdragen tot de Natuurk. Wetensch. II. p. 60
enz.), zoo ziet men ook daar aanvankelijk geene
werking, en eerst na 10 dagen duidelijke teeke-
nen van dood.

(a) Vergel. de bekroonde Verhandeling van M. Das-
SEN over dit onderwerp in de Watuurkundige Ver-
handelingen der Hollandsche Maatschappij der
Wetenschappen te Haarlem. Deel XXII. p. 321,

(4) Over de werking: van het licht op de exhalatie
in Athenaeum, Tijdschrift voor Wetenschap en
Kunst, Deel IL p. 389402:

44

« plantje (van Mimosa sensitiva) in deszelfs potje
« op eenen schotel, goot dezen vol water en be-
« dekte dit alles met eene glazen klok; aldus in
« eene warme kas geplaatst, was de klok steeds
« met damp gevuld” (a). De Schrijver «zegt
niet, hoelang de proef geduurd heeft en welke
de juiste uitkomst was; maar het is zeker, dat
wanneer de klok naauw was, de plant weldra
kwijnen en slerven moest. — Wordt het leven
der plant aangetast of vernietigd, dan moet na-
tuurlijk ook eene eigenschap van hetzelve, de
gevoeligheid, lijden of ophoùden. Maar dit ge-
schiedt dan slechts middellijk door den invloed der
vochtigheid. — Ook de in proef 5 op het water
drijvende bladen waren nog op den 9 dag gea
voelig , hoezeer hunne gewrichten gestadig nat
waren.

2. Verdoovende stoffen, b.v. Extract. Opü
ag., witwendig op de gewrichten aangewend,
verminderen het bewegings-vermogen, zonder
dezelve te dooden (proef 2,83, 5). Deze were
king is echter maar tijdelijk, want weldra ver-
krijgen de bladen hunne eigenschap terug. Aan
de werking der vochtigheid kan men dit niet
toeschrijven, blijkens de genomene tegenproeven
met gewoon water, Uit de verdoovende stoffe

td

(a) t.a. p. Stcwarr, Pescurer en nu Fay, (door
den Heer Dassen bl. 244 aangehaald) zagen,
dat de Mimosa-planten, onder water of op het-
zelve drijvende, zich naar gewoonte, ’s avonds
sloten en ’s morgens openden.

45

genomen , openen zich de blaadjes langzaam, zoo-
dat de cellen aan de bovenzijde der gewrichten
maar langzaam vocht schijnen op te nemen. —
Geopend zijnde, hebben zij hun vermogen van
zamentrekking op uitwendige mechanische prik-
kels voor een tijdlang verloren, Het openen en
sluiten geschiedt alzoo niet door dezelfde kracht
van het weefsel. De cellen hebben nu hare con-
tractiliteit nog niet teruggekregen. De. zamen-
trekking is alzoo, als een actief vermogen, de
vermoedelijke oorzaak der beweging.

Het is bekend, dat de scherpzinnige Durro-
cuer (a), ontegenstrijdig heeft aangewezen, dat
in de cellen der gewrichten de zetel der bewe-
ging gelegen is. Door de tegenovergestelde wer-
king der beide gewrichtszijden, de uitzetting of
zamentrekking, rijst of daalt het blad, Is door
eene verdoovende stoffe deze eigenschap der cel-
len weggenomen, zoo blijft het blad in zijne
gewone rigting onbewegelijk staan. Bij onze
proeven openden zich echter de blaadjes, die door
de engte der buisjes toegevouwen waren, nadat
zij uit het verdoovende vocht genomen waren.
Dit geschiedde alzoo door de gelijkmatige ver«
deeling van het vocht in de boven- en onderzijde

(a) Recherches anatomigues et physiologiques, Paris
1824. Aprnamnam MunNriNcH zeide reeds in zijne
Waare oefening der planten, p. 448. » Haure
» aardige, schoone en teedere bladerkens,....
» deeden eerbiediglijk reverentie aan die, welke
» met zijn vinger haar van onderen quam te
» raken,”

46

van het gewricht, die natuurlijk bij de mecha-
nische toevouwiug gestoord was. Niet door de
zamentrekking eener cellenlaag, want dit ver-
mogen was nu uitgedoofd.

De Heer Dassen heeft uit de proeven van Do-
rRocner, welke door hem met een gelukkig ge-
volg herhaald zijn, ook het besluit getrokken,
dat deze bewegingen niet door zamentrekking der
cellen, maar door uitzetting plaats hadden, en
hij meent zelfs, hierin een belangrijk verschil tus-
schen de bewegingen der planten en dieren ge=
vonden te hebben, daar bij deze de bewegingen
steeds door zamentrekking geschieden (a). Ik
vrees, dat deze stelling den toets der natuur niet
Kan doorstaan. Snijdt men namelijk, in navolging
van Durrocner, de cellen der bovenzijde van het
gewricht weg, zoo rijst het blad en daalt nim-
mer weder; neemt men de onderste cellen weg,
zoo. daalt het blad en verheft zich niet weêr.
Deze waarneming bewijst schijnbaar zeer wel,
dat door de uitzetting der bovenste zijde het
blad daalt, door die der onderste rijst, en men
zal zeggen: wanneer de zamentrekking der on-
derste cellen het blad deed dalen, en die der
bovenste het deed rijzen, dan zoude die bewees
gingen ook bij de genoemde proef moeten plaats
hebben, wanneer ook de tegenovergestelden zijn
weggesneden. Beschouwt men echter den bouw
van het gewricht, zoo ziet men ligtelijk, dat de
cellen der beide zijden onderling in een veel

(a) t. a p. pag. 299, 300.

47

naauwer verband staan, dan met de nabij gele-
gen cellen der steng of des bladsteels, waaruit
het reeds door anderen (a) geopperde gevoelen,
dat de beweging met het beurtelings verplaatsen
van het cellenvocht in verband staat, eenige
waarschijnlijkheid verkrijgt. — Bij het geweld
dadige insnijden van het gewricht, waardoor de
eene helft geheel is weggenomen, is natuurlijk
het leven der andere helft te diep aangetast, dan
dat zij hare functie op de gewone wijze zoude
kunnen uitoefenen. Niet iedere helft vormt op
zichzelve een organisch geheel, en de werking
van de eene, kan zonder de andere niet plaats
hebben. Men vindt geene anatomische grenzen
tusschen dezelve aangewezen. De bekende daad=
zaak, dat het blad daalt, wanneer men de one
derzijde van het gewricht aanraakt, pleit ten
sterkste voor mijn gevoelen; want het is zeer
onwaarschijnlijk, dat de bovenste cellenlaag zou-
de aangedaan worden door eenen prikkel op
de onderste aangewend. De beweging geschiedt
als door eenen schok, hetwelk veel meer in over=
eenstemming is met contractie der onderste cel-
len als met het denkbeeld van-expansie der bo-
venste. Wanneer de cellen zich aan de boven-
zijde zouden verwijden, moet dit met opvulling
van vocht vergezeld gaan; dit ‘moet door de om-
liggende deelen daarheen gestuwd worden, en

__
(a) Burner en Maso (im Ferrussac, Bullet. des Sc.
nat. XIV. p- 77.) en zelfs Durrocner ( Jour-

nal de Pharmacie, 1828. p. 322.)

48

men zoude alzoo ook in haar eenen geprikkelden
toestand moeten vooronderstellen. Beschouwt men
de zaak wel, dan schijnt in het geheel de boven-
zijde des gewrichts veel meer lijdelijk ; men kan
dezelve vrij sterk drukken, voor dat er beweging
ontstaat; deze heeft eerst dan plaats, wanneer
de drukking zich aan de onderzijde mededeelt.
Door geenerlei prikkeling der bovenzijde kan
men het nederhangende blad weêr doen oprijzen.
Daartoe heeft het blad altijd eenen zekeren tijd
noodig; het is duidelijk, dat het rijzen op eene
geheel verschillende wijze als het dalen pláats
heeft. Wanneer de vermelde theorie waar was,
dan moest het blad terstond rijzen, wanneer men
de bovenzijde des gewrichts weg sneed, omdat
de expansieve kracht der onderzijde dan de boven=
hand kreeg. De proeven van den Schrijver zelven
pleiten tegen zijn gevoelen. Hij merkt teregt op,
dat wanneer men de eene zijde van het gewricht
wegneemt, de andere dan meer kracht moest
verkrijgen , omdat de tegendrukking had opge-
houden: « Ik heb, zegt Z. E., de hiertoe nooe
dige proef in het werk gesteld en gezien, dat het
schijnbaar noodwendig gevolg niet ontstond;
want sneed ik de bovenste aanzwelling weg en
bezwaarde het blad met 9 grein (dat een blad
met ongeschonden“aanzwelling, gelijk boven ge-
zegd is, gemakkelijk draagt) zoo rees hetzelve
langzaam en onregelmatig in de hoogte, bleef
alsdan gedurende twee of drie dagen in die houe
ding, en viel hierna slap ter neder (a)". Ik kan

(a) ta. p. bl. 300.

49

nu ‘hierin niet anders zien als dat het door het
geweldige insnijden gedaalde blad , oprees door-
dien de onderste cellenlaag zich weder met vocht
opvulde. Door de groote wond moest dit ech-
ter verdroogen, en daarom viel het blad na eeni-
ge dagen ter neder.

De in onze 8 proef vermelde kracht, waardoor
een bladl gram droeg , bewijst dat eene drukking
door het blad zelf op de cellen des gewrichts
uitgeoefend, weinig invloed op hare contractie
heeft, terwijl eene veel zwakkere drukking op
het gewricht zelve van buiten aangewend, veel
werkzamer is,

Tot nadere apheldering dan, deed ik in de
bovenzijde des gewrichts aan eene, in eene war-
me kas staande plant, in September, eene cir-
eulaire insnijding , tot aan of even in de hout-
laag des steels, waarbij zich een weinig vocht

“ontlastte ; daarbij was het blad gedaald en de

blaadjes gesloten; na 10 min. waren de blaad-
jes weer geopend, en de steel had zich tot in
eenen regten hoek opgerigt. Na £uur het gewricht
onderzoekende, vond ik het geheel ongevoelig, en
het blad rees niet meer in de hoogte. Na 2 da-
gen vond ik het blad weer in zijne gewone rig-
ting, in eenen scherpen hoek met de steng, het
gewricht was bij aanraking van onderen gevoelig,
het blad daalde, maar niet dieper dan tot éenen
regten hoek. — Van een ander blad sneed ik de
geheele bovenzijde des gewrichts weg, waarbij
zich uit de buitenste groene cellenlaag geen, uit
de binnenste veel vocht ontlastte; het blad daalde

KAT, TIJjnscn, D. V. St, 1. 4

50

naar gewoonte; binnen een uur. rigtte het „zich
weder op, maar de onderzijde des gewrichts was
ongevoelig. — Later vond ik ‘hetzelve verdroogd,

Pleiten deze uitkomsten voor. de stelling, dat
het blad door opvulling der bovenzijde daalt?
Schijnbaar wel, want toen deze in- of wegge-
sneden was, daalde het aanvankelijk op aanra-
king uiet; waar later wel, hoezeer het de func»
tie der bovenzijde mistte.

Wanneer nu de beweging door de zamentreke
king der onderste cellenlaag van het gewricht
plaats heeft, moet het daarin bevatte vocht naar
elders gedreven worden. Hierover heeft men veel
getwist. De Heer Dasses gelooft dat het vocht uit
het gewricht in de steng, maar niet van de eene
gewrichtzijde in de andere overgaat. « Hij sneed
(a) aan beide zijden des gewrichts de aanzwelling
weg, waardoor dus de gemeenschap der twee
tegenovergestelde (de onderste en bovenste name-
lijk ) onderbroken werd, Hierop volgde volko-
men verlamming, hetwelk echter ook door het
groote verlies der sappen, hetwelk deze bewere
king vergezelde, kon ontstaan.” Om deze reden,
meende hij, kon deze proef niet beslissen, waar=
om hij bij eenige andere bladen met een klein
mesje, alleenlijk eene langwerpige snede door
de beide zijdelingsche aanzwellingen maakte,
Even goed als in het eerste geval was hierdoor
de verbinding der beide tegenovergestelde aan-
zwellingen onderbroken, doch thans was de be-

_

(a) tal ps bl. 305 vervolg.

51

weeglijkheid in geenen deelen vernietigd,” —
Ten einde eindelijk eene beslissende proef voor
zijn gevoelen te doen, sneed de Schrijver een
geheel blad met een schijfje van de schors der
steng af, en daar nu alle beweegbaarheid des
blads verloren was, besluit hij, dat dit geschied-
de omdat het vocht uit het gewricht in de steng
en omgekeerd nu niet kon terugvloeijen.

Zulke gewelddadige proefnemingen bewijzen
al te veel, en kunnen reeds om hare geweld-
dadigheid geene zekere uitkomst geven, — Zou-
de dan een gewricht, dat rondom gewond was,
veel vocht verloren had, dat geheel van de steng
is afgesneden enz., ons nog eenig denkbeeld
kunnen geven, van den aard zijner natuurlijke
gesteldheid ?

Met een zeer dun lancet maakte ik van boven
in het gewricht eene loodregte snede in de lengte
des gewrichts, geheel door hetzelve heen, zoo
dat het gewricht van zijn aanhechtingspunt tot
im den steel gespleten en dus de gemeenschap lus-
schen de linker en regter helft geheel verbroken
was, terwijl tusschen de boven- en onderzijde en
de omliggende schors de gemeenschap bleef be-
staan. Er ontlastte zich bijkans geen vocht. Eenie
ge oogenblikken na de snede, gedurende welke
het blad gedaald was, sloten zich de vinnen,
van de eene buitenste beginnende, allen ongeveer
binnen E min, Na £ uur begonnen zij zich in
tegenovergestelde orde te openen, maar van het
opgerigte blad was het gewricht geheel ongevoelig,

Na 3 dagen had het gewricht nog geene gevoe-
k*

52

ligheid terug verkregen, maar de blaadjes was
ren allen open en gevoelig. — De gewone le-
vensfunctien des blads waren dus door deze snede
niet gestoord, Maar wij leeren er uit, dat men
uit diergelijke, door insnijdingen kunstmatig ver=
broken gemeenschappen tot den aard der sap-
verplaatsing niet kan besluiten, want het zij men
dit uit de onderste in de bovenste zijde of in
de steng laat terugvloeijen, in beide gevallen
had de beweging bij onze proef niet moeten ge=
sloord worden. Zij was dit echter buiten allen
twijfel, De wond of het veroorzaakte vochtver-
ies of beiden zamen deden dus de eontractili=
teit der gewrichts-cellen ophouden.

Ik deed nu aan een ander gewricht eene soorte
gelijke snede, maar in horizontale rigting . zoodat
de gemeenschap tusschen de boven- en onderzijde
des gewrichts “verbroken was. Er ontlastte zich
insgelijks zeer weinig vocht. Het blad daalde,
en had zijne gevoeligheid verloren, die in de
blaadjes behouden bleef.

Ik heb deze proeven bij herhaling met hete
zelfde gevolg gedaan.

Eindelijk deed ik om de aanhechting van eenen
bladsteel in de schors der steng eene circelsnede
tot op het haut, waarbij zich vier drumpels bleek
groen vocht ontlastten , welke, na eenige oogene
blikken, in de lucht schuimachtig wit werden,
Het blad daalde onder het snijden en de vinnen
sloten zich; deze openden zich echter na eenige
minuten en waren weer gevoelig. Het stengelge-
wricht echter was verlamd , maar 10 minuten

53

daarna was het weder eenigzins gevoelig; het had
zich een weinig opgerigt en daalde bij aancakmg
van onderen; na 8 dagen vond ik het blad in
regthoekige plaatsing met de sleng, ongevoelig
en de blaadjes verdroogd. Hier was dus door
de wond de gewone levensfunctie, de voeding
verstoord, en daardoor ook de gevoeligheid. Be-
sluit men er uit, dat de beweging ophield, om-
dat het vocht uit de steng niet in het gewricht
kon terug vloeijen, dan verwart men het pos
hoe met het propter hoc,

Het denkbeeld eindelijk van eontractiliteit is
veel meer in overeenstemming met de eigenschap-
pen van het plantenweefsel, dan dat van een ex-
pansief-vermogen. De eigenschap, die aan het
plantenweefsel in het algemeen toebehoort, is in
de gewrichtscellen der Mimosa in eene hoogere
en gewijzigde mate aanwezig, zoodat bij haar
die cellen zich op uitwendige prikkels zamentrek-
ken. — Hvco Mour bevestigde in nieuwere tij-
den, dat er eene soort van prikkelbaarheid in
de bladen van Robinia Pseudacacta, viscosa en
hispida aanwezig is, hoezeer men dit bij eene
oppervlakkige beschouwing zoude. ontkennen.
Door het schudden der takken, sluiten zich de
blaadjes eenigzins. Hij gelooft, dat zoodanige
prikkelbaarheid van het plantenweefsel algemee-
ner is, dan men vroeger gemeend heeft ( Bo/an,
Zeitung 1832. 2 Bd. p. 497—503). Drcanpoure,
die zoo vele verschijnsels van het planteuleven even
gelukkig als eenvoudig verklaard heeft, zegt daar
om, naar het mij toeschijnt, te regt: « nous con-

54

« siderons ces phénomènes comme des cas d'exci=
« tabilité poussóe au plus haut degré” (a). Ik
wil hierbij ten slotte nog opmerken, dat het cel-
weefsel der geheele schors bij deze plant, aan
de door ouderdom niet reeds verharde stengen ,
door een bleek groen vocht tot spanning is opge=
vuld , zoodat dit bij insnijdingen terstond uit=
vloeit, veel meer dan men zelfs bij saprijke
planten waarneemt,

_

Uit mijne proeven met vergiften blijkt dan,
dat deze contractiliteit door verdoovende stoffen
als Extr. Opii, wordt uitgedoofd, het leven echter
daardoor niet wordt uitgebluscht, wanneer de
werking niet te lang wordt voortgezet. Het za=
mentrekkings vermogen keert naderhand terug.

Andere stoffen dooven de gevoeligheid uit, maar
ook het leven, als Aq. Laurocerasì, Tinctura gal-
larum, Camfer (Proef 2, 4, 5, 7). Misschien
dooven sommigen derzelve insgelijks eerst de ge-
voeligheid uit, en tasten dan hel leven aan. Bij
sommigen, zoo als Acetas Plumbi, verdwijnt de ge-
voeligheid waarschijnlijk alleen ten gevolge van de
aandoening des levens in het algemeen. — Ook de
verdoovende stoffen, lang achtervolgens aange=
wend, schijnen het leven uit te blusschen (Proef 5).

De 9 proef eindelijk bevestigt, hetgeen mij
ook bij andere proeven gebleken was, dat eene
verdoovende stof, als Extr. Hyoscyami, hoezeer

nnn

(a) Phystol, véget. 1. 867.

55

in de grootste hoeveelheid aangewend, met de
wortels der plant in aanraking gebragt, noch op
de ‘gevoeligheid, noch op het leven in het alge-
meen eenige waarneembare werking uitoefent.

_—___

Hetgeen. in „de:6 proef werd waargenomen,
brengt mij tot eene beschouwing van de over-
brenging der prikkels.

„Men weet, dat Dorrocuer-als geleidende or-
ganen der prikkels de houtvezels en vaten (?) be=
schouwt , en meer bepaaldelijk de in dezelve be-
vatte vloeistoffen. Dr. Dassen,-deed proeven „ om
te bewijzen ‚dat niet deze, maar de vezels zelve
de prikkels overbrengen. Hij beroofde. tot dit
doel eenen langen dikken tak ter lengte van 0, |
el van de schors, en perste nu het houtstelsel
met alle kracht tusschen twee blokjes hout, « zoo-
«dat het van alle vocht beroofd. werd. Hierop
liet hij den tak eenige minuten liggen , gedurende
welken tijd de blaadjes zich eenigzins. openden;
toen bragt hij het uiterste einde van den- uitge
drukten tak met. eene kleine vlam in aanrakingy
waarop dadelijk. eene nieuwe sterke,-zamenitrek=-
king volgde; « waaruit dus blijkt, dat-geenszins

«ede vochten , maar het houtstelsel-zelves de prik-
«ekels geleiden (a )."’

Ik twijfel niet aan waarheid van de kfn
dezer proef, maar meen tegen-de juistheid der
gevolgtrekking te mogen opmerken: 1. dat door

si

(a) t. a: p. bl. 310,

56

zulk eene zamendrukking het hout geenszins droog
wordt, daar men door veel sterker werkende
middelen deze stof niet van al haar water bevrij-
den kan; Rumrorp kon geen hout geheel droog
maken; 2, daar de Schrijver het praeparaat eeni=
‘gen tijd liet liggen, moest hetzelve en uit de lucht
en nog veel meer uit zijn overig niet geperst ge-
gedeelte water aantrekken, en-zonder twijfel in
groote hoeveelheid; 3, zal. men, uit een geweldig
gekneusd en gekwest deel toch niet tot deszelfs
geleidingskracht voor prikkels ‘kunnen besluiten,

Het schijnt mij toe, dat eenvoudig de prikkel
der van het verbrandingspunt geleide warmte, de
oorzaak is, Men weet uit de proeven van Ár-
PIIONSE DE CANporre en pe LA Rrve hoe gemake
kelijk en snel de houtvezels naar hare lengte
de warmte geleiden. Men vergete niet dat deze
nog veel vocht bevatten, en alzoo het onderste
einde verwarmd wordende, de vochten naar bo-
ven gedreven worden, en als zoodanig, maar
ook door de warmte, welke zij aldus naar bo=
ven voeren, geweldige prikkels voor de bladen
worden, Houdt men een, zoo men het noemt,
geheel gedroogd stuk hout, in zijne lengte,
met het eene einde in: een brandend vuur, zoo
ziet‘men weldra aan het andere einde den hee=
ten waterdamp uitgedreven. Dan zal toch: nie-
mand zeggen, dat de doode houtvezels het: water
naar boven ‘drijven? — De Sehrijver geeft niet
on, in hoeverre de warmte van het vuur, op de
bladen kan gewerkt hebben (a).

*
(a) Bat, wapreer de Schrijver (t-a.p. bl. 311),

57

Ik stak in het midden van eenen bladsteel, dien

ik van onderen met eenen vinger steunde, zeer
voorzigtig en zonder het blad eenigzins te schud-
den, met een lancet, geheel door den steel heen,
draaide het-mesje en oefende aldus eenen gewel-
digen prikkel op het houtstelsel van het blad uit,
maar zag noch in de blaadjes, noch in het ge-
wvricht eenige beweging. Ik heb deze proef dik-
wijls, en altijd met hetzelfde gevolg herhaalde
Alleen na eenige uren, waren de blaadjes, hoe-
zeer open, minder gevoelig, hetgeen eenvoudig
aan gebrek van vocht moet worden toegeschre-
ven.
_In hoeverre de warmte, zelfs van buiten op
de blaadjes aangewend, een prikkel tot zamen-
trekking van allen en van het steelgewricht wor-
den kan, bleek mij uit de volgende proef (6).

alleen de schors en merg met het vuur in aan-
raking bragt, de zamentrekking uiet plaats had,
bewijst'alleen, dat de werking der warmte door
deze, uit veel meer geisoleerde deelen zamenge-
_stelde, weefsels niet of zeer langzaam doordringt,
en bij dusdanige branding van het onderste ge-
deelte, in den toestand der vochten van het bo-
3 venste, Zoo wel wat hunpe warmte als beweging
„aangaat, niet ligtelijk eenige verandering kan
plaats grijpen. >
(&) Dat ook de koude „ dus-eigenlijk alle plotselinge
temperatuur verandering, een prikkel tot slui-
ting voor de Mimosa is, blijkt uit de opmer-
king, dat bij bet openen eener kas of van eenen
broeibak , waarin Mimosa-planten staan, deze
zich zeer snel sluiten.

58

Wanneer men een heet ligchaam , bij voorbeeld
den buitensten wand eener brandende pijp, eenen
oogenblik zeer zacht met één blaadje in aanra-
king brengt, zonder alle schudding, en dan er
onmiddelijk van verwijdert, zoo trekken zich na
eenige seconden de blaadjes dier vin, van boven
beginnende, zamen, of paarsgewijze, of eerst de
eene dan de andere zijde, zeer snel; dan, of
reeds gedurende de zamentrekking dier blaadjes,
daalt de gemeenschappelijke bladsteel snel naar
beneden, en nu sluiten zich achtereenvolgens de
overige vinnen, beginnende met die, welke naast
de reeds gesloten staat. Naauwkeurig toeziende,
kan men zich overtuigen, dat er een, hoezeer
klein tijdsverloop (ten hoogste 1—2 sec.) noodig
is, alvorens de prikkel zich van de eene vin op de
andere of op den bladsteel overplant. Alles loopt
ongeveer in 10 seconden af. Ik Leb deze proef
in eene kas van 78° F. en bij helder weder en
oader andere omstandigheden zeer dikwijls her-
haald, eu altijd hetzelfde verschijnsel waargeno-
men. Het is niet eens noodig, dat men het heete
ligehaam met het blaadje in aanraking brengt;
op eenen kleinen afstand er aangehouden, ziet
men hetzelfde verschijnsel, alzoo door de uit-
stroomende warmte veroorzaakt. Na meerder of
of minder langen tijd openen zich de blaadjes
weer, eerst dat het laatst zich gesloten heeft,
dan verheft zich de bladsteel, en daarna openen
zich de overigen. Dceh zag ik dit niet altijd zoo
regelmatig plaats hebben, hoezeer meestal.

Deze wijze van verspresding der prikkels is niet

59

onbelangrijk. Maar de vraag is, of het sZuzten
van,de, aan de werking der warmte blootgestelde,
blaadjes de oorzaak van de opvolgende sluiting der
overigen, en van het dalen des steelsis, of dat dit
alles door den prikkel der warmte plaats heeft.
Neemt men in aanmerking, dat men door eenen
mecbanischen. prikkel eene vin of zelfs enkele
blaadjes derzelve sluiten kan, zonder dat de ovee
rigen zich sluiten, dan zoude men het laatste
voor waarschijnlijk houden. De opmerking dat
de, het verst van de werking der warmte ver wij-
derde, blaadje zich het eerst weder openen, hoe-
zeer zij het laatst gesloten waren, pleit voor het
denkbeeld, dat ook de warmte of de door deze
opgewekte toestand in het blad, op dezelve ge-
werkt heeft, Zij zijn dan de zwakst geprikkel-
den, en herstellen zich daarom het eerst, — Van
alle de gissingen, die men hierover zoude kun-
nen voorbrengen, wil ik nog eene vermelden.
De vin, die zich het eerst sluit, staat in een
naauwer verband met den. gemeenschappelijken
bladsteel , door-de continuiteit van het vezelstel-
sel, enz. , als met de overige vinnen ; daarom daalt
na haar de steel, In dezen steel heeft nu een
andere. toestand, plaats, dan in-zijne opgerigte
stelling; ik zeg veranderden, zoo xvel dynami-
schon,” zoo men dit wil, als physischen toe-
stand, b.v. meerder of minder opgevuld. zijn met
vochten, rigting der deelen onderling enz. De-
ze toestand moet op de overige vinnen, wier
vezels allen uit den steel voortkomen, werken
en kan daar zamentrekking veroorzaken. Deze

60

begint dan ook met die, welke het naast aan
de eerst gesloten aangrenst, — Maar kan niet
ook de mechanische beweging, de schok door
het snelle dalen des steels veroorzaakt, de overige
vinnen doen sluiten ?

Hetgeen in de 6 proef over de werking van
zwavelzuur gezegd is, kan hiermede vergeleken
worden. Het lange tijdsverloop tusschen het aan-
wenden van hetzelye en de verschijnende wer-
king doet echter aan eene oorzaak denken, wel=
ke aan de chemische verandering van het weefsel
moet toegeschreven worden. Zonderling ishet, dat
de bladsteel hier niet daalde, waaruit men zoude
kunnen vermoeden, dat de door de aangedane
vaten belette voehtsopklimming bij dit verschijn-
sel mede in aanmerking kwam, te meer, daar
de blaadjes, zonder zich weder te openen, slier-
ven. Een soortgelijk verschijnsel verhaalt pr Can=
pore (a), na de aanwending van Ac. nitri-
eum. — Werken deze zuren misschien eerst op
bet buitenste celweefsel, en doen zij zulks eerst
dan, wanneer zij tot in de holte der vaten zijn
doorgedrongen , op de zamentrekking, hetzij door
eene vermeerderde warmte, of door de ontwikke-
ling van gassen? — Maar Bonner heeft zeer te
regt gezegd: « nous n’ observons que depuis une
« heure, et nous oserions prononcer sur les voies
« de la nature!”

(a) Physiol. végét. 11. 866.

5

WAARNEMINGEN

OVER DE

INDISCHE KROKODILLEN

EN BESCHRIJVING VAN EENE
. NIEUWE SOORT,

DOOR

D. S. MULLER,

Lid der Natuurkundige Commissie in
Oost-Andie,

Op eene reis welke ik in 1836 met de Heeren
Korruars en Horxer, op last van Zijne Excel-
lentie den toenmaligen Gouverneur-Generaal ad
interim van Nederlandsch Indie, door verschil-
lende binnenlandsche streken, in het zuidelijke
gedeelte van het eiland Borneo maakte, vond ik
niet alleen gelegenheid, mijne waarnemingen
omtrent de verspreiding en de levenswijs van den
gewonen Indischen Krokodil ( Crocodilus bipor-
catus Cuv.) met vele nadere opmerkingen te
vermeerderen, maar ik ontdekte tevens eene nieu-
we soort uit dit geslacht, welk dier zoo veel te
belangrijker is, daar het door de gedaante naar
den kop, volmaakt den overgang vormt, van de ei-
genlijke Krokodillen tot de zoogenaamde Gavialen.
Zoowel deze nieuwe species, als de Crocodilus

62

biporcatus vindt men op Borneo in groote me=
nigte, ja ik geloof mij aan geene overdrijving
schuldig te maken, wanneer ik zeg dat er wel-
ligt maar weinig landstreken op de aarde zullen
gevonden worden, naar deze reusachtige amphî-
bien in zulke eene menigte voorkomen als op ge-
meld eiland. Ik heb dilemaals bij Borneo op
slechts één uur afstands 10 tot 12 Krokodillen
aangetroffen; en de inlanders hebben, op som-
mige plaatsen, meer dan eens, binnen weinige
weken, een gelijk getal oude individuen gevan-
gen en gedood.

Trouwens, alle omstandigheden dragen op dit
eiland tot de aanfokking en vermeerdering de-
zer vervaarlijke dieren bij, doordien een groot
gedeelte van Borneo uit laag en vlak alluviaal
terrein bestaat, dat met onmetelijke bossehen en
moerassige wildernissen bedekt is, van ontelbare
zachtstroomende rivieren doorsneden wordt, en
waar de schaarschheid van de menschelijke be-=
volking geen hindernis noch perk aan de onbe-
Ilemmerde uitbreiding dezer monsters in den weg
stell. — Men zoude bijna denken, dat eene zoo
aanzienlijke menigte van groote roofdieren de
uitroeijing en vernieliging van alle overige wa-
ter-bewoners op Borneo, ten gevolge zoude moe-
ten hebben; en nogtans bespeurt men geene in
het oog vallende vermindering onder deze laat-
sten, terwijl het de eerstgemelde niet aan voed-
sel ontbreekt,

Borneo is ongemeen rijk aan visschen. Zoo-
wel de ontelbare rivieren, welke dit eiland in alle

63

rigtinge doorsnijden als de vele, overal verspreid
liggende binnenmeeren, wemelen, als het ware,
daarvan (a), Buitendien leven de Krokodillen
niet alleen van visschen , maar zij verslinden te-
vens alles, wat van dierlijke zelfstandigheid on-
der hun bereik valt, hetzij versch of reeds half
verrot. — Uit onbesuisde gulzigheid verzwelgen
zij zelfs dikwerf steenen, gelijk zulks ook de Prins
Maxnurran von Wied, bij eenige alligatoren in
Brasiliën opgemerkt heeft. In de binnenlanden,
van Borneo, hadden bijkans alle Krokodillen,
welke de inlanders vangen, eenige kleine afge=
ronde kwartzsteenen ,, benevens verscheidene stuk-
ken steenkool in de maag, soms wel tot de
grootte van eene vuist. De Maleijers op genoemd
eiland, hechten aan deze voorwerpen het bijge-
loof, dat namelijk het getal steenen, hetwelk
een krokodil in de maag heeft, een zeker ken-
merk oplevert, van hoever het dier gekomen is,
daar na hunne meening, de krokodillen bij ieder
gehucht of dorp, waar zij doorgaan, één steen-
tje, als gedachtenis opzoeken en doorzwelgen.

(a) Behalve dat onderscheidene soorten uit de ge-
slachten Cyprinus, Pimelodus enz. in deze zacht
vloeijende wateren der binnenlanden zeer menig-
vuldig zijn, vindt men er, vooral in ontzettende
hoeveelheid, verschillende soorten van het genus
Ophiocephalus, als Oph. lucius v. Hass., Oph.
planiceps wv. Hass. en eenige nieuwe soorten,
terwijl tevens, doch meer bepaaldelijk in de stille
binnenmeren van dit eiland, Melostoma Tem-
minckit wv, Hass. zeer gemeen is,

64

Om levende viervoetige dieren of vogelen te
vangen, loeren de krokodillen, of digt bij den
oever onder het water verborgen, of onbeweeglijk
op denzelven uitgestrekt liggende, In de rivier
Doesar op Borneo, zag ik eenmaal hoe ecn kleine
Crocadilus biporcatus, van tusschen de 3 en 4
voet lengte, een’ Pofanus Aypoleucos vong. De
krokodil lag doodstil op den oever in het slijk,
De Totanus liep argeloos langs zijnen vijand heen,
zonder dat deze de minste beweging liet mer=
ken , tat dat eindelijk zich de vogel digt genoeg
bevond voor den kop van het roofdier, dat
alstoen pijlsnel toeschoot, en denzelven met den
muil aangreep. — Tot het erlangen hunner prooi,
volgen zij alzoo in het algemeen, doch op eene,
naar hunne bewegingswetten geregelde wijze,
dezelfde manieren, welke de katten en vele an.
dere roofdieren aanwenden, daar zij even als
deze, haren buit meest onverwachts uit eene hin-
derlaag overvallen. Op deze wijze vangen de
krokodillen dikwerf honden, geïten, wilde vare
kens, herten, apen en meer andere dieren,
wanneer deze de oevers der rivieren bezoeken
om te drinken. Die zoogdieren en amphibiën,
welke veel onder het water leven, gelijk de ot-
ters en monitoren, zijn daarenboven gedurig aan
de vervolgingen der krokodillen blootgesteld,
terwijl deze laatsten eindelijk van der jeugd af
aan, met de monitoren, de gemeenzame vijan:
den van alle strandvogels zijn.

Hoe ondernemend, stout en gevaarlijk de kro-
kodillen ook in het water zijn, toonen zij zich

65

daarentegen. buiten hetzelve, even als de tijgers
in het vrije veld, voor den mensch, die moedig
op hen toegaat, laf en bevreesd ; zij vlugten als-
dan dadelijk naar het vloeibaar element, waar zij
voor alle verdere vervolging veilig zijn. Terwijl
zij zich aldus met overhaasting in het water stor-
ten, ontstaat daardoor soms een geweldig ge=
druisch, hetgeen voornamelijk veroorzaakt wordt
door hunnen staart, met welken zij, bij het on-
derduiken, korte, maar krachtige slagen geven.

Op het drooge is hun loop moeijelijk, en slechts
door een zeker plotseling vooruitschieten, op
eenen korten afstand, tamelijk snel. Zij worden
echter schielijk moede, daar hunne, naar evenre-
digheid zwakke pooten , het zware ligchaam niet
lang vermogen te dragen; hetzelve zakt weldra
tot den grond neêr, en schuift aldus, in eene
slingerende beweging, waggelènd langs denzel-
ven henen,

Het is bekend, dat de krokodillen, in wilde,
onbewoonde streken, voornamelijk door moeras-
sige bosschen, soms kleine togten over land on-
dernemen van de eene rivier naar de andere;
ontmoet men één dezer dieren, op eenigen
afstand van het water, en plaatst men zich in
de rigting van zijnen loop, dan blijft het da-
delijk stilstaan, en men kan hetzelve alsdan ligte-
lijk met eenige kogels in den hals, waar dezelve
het gemakkelijkst doordringen, dooden. Bij ie-
der schot spert het dier, dat zich in blijkbaren
angst bevindt, den muil wijd open, zonder zich
echter verder te verdedigen, of eene poging

KAT, Tijnscu. D, V, St. 1, 5

65

te beproeven om te ontvlugten.

Van alle zintuigen schijnt het gehoor bij de
krokodillen het meest bevoorregt te zijn. Deze
scherpheid van gehoor stelt die dieren in staat,
om zelfs op tamelijk verre afstanden, onder het
water alles te vernemen, wat buiten hetzelve in
den omtrek voorvalt. Zij komen gewoonlijk op
ieder gedruisch dadelijk af, doch altijd in de
grootste stilte, Zijn het menschen of dieren, die
den oever betreden, zoo naderen zij bedaard en
houden zich zoo lang onder de oppervlakte van
het water verscholen, tot zich eene geschikte
gelegenheid aanbiedt, om eenen aanval te wa-
gen, die hun zelden mislukt, daar zij meestal
niet eerder op het beloerde voorwerp toeschieten,
dan wanneer zich hetzelve genoegzaam zeker on-
der hun bereik bevindt. Bij den uitval, het aane
bijten en wegrukken des roofs, zijn de bewegin=
gen der krokodillen pijlsnel; zelfs zóó, dat wan-
neer menschen dat verschrikkelijke lot en zulk
eenen geweldigen dood ondergaan, er slechts
zeldzaam eenig angst- of noodgeschrei, of een
kreet van ontzetting van dezelve vernomen wordt.
De krokodillen trekken hunnen buit onverwijld
onder water, trachten hem, wanneer dezelve in
een levend wezen bestaat, door hem krachtig
heen en weder te slaan, te dooden, en verschij-
nen alsdan op eenigen afstand , daarmede wederom
op de oppervlakte. Is de prooi klein, zoo ver=
slinden zij dezelve dadelijk al zwemmende, waare
bij zij alleen den kop boven water houden. Groo-
tere dieren of menschen verleren zij daarente-

67

gen gewoonlijk eerst tegen den avond of in den
nacht, tot, welk einde zij den roof hier of daar
naar den oever brengen (a), alwaar men alsdan
later, niet zelden nog enkele overblijfsels terug
vindt (5). Zij schijnen den buit, door hem
hevig heen en weder te slingeren en tegen den
grond aan te slaan, gedeeltelijk te vermorselen,
en hem verder met behulp van hunne voorpooten
in stukken te verscheuren.

De krokodillen zijn over het algemeen meer .
nacht-, dan wel dag-dieren. Zij zijn, even als de
groote katsoorten, het gevaarlijkst in den avond
en voor middernacht, waarom dan ook de in=
landers, met hunne kleine vaartuigen, na zons-
ondergang, niet gaarne, doch indien zulks ge-

(a) Volgens den Heer Derons, Voyage à la terre
ferme, Vol. IL. p. 306., verteert de kaaiman
van den Orenoco, zijnen roof insgelijks aan den
oever.

(4) Deze omstandigheid wederspreekt hetgeen de Hr.
Cuvrer, aangaande het gebruik van het voedsel
der krokodillen. vermeldt, dat dezelve namelijk,
het versche vleesch eenen tijd lang onder het wa-
ter, ín gaten verbergen, en hetzelve eerst dan
verslinden zouden, wanneer het reeds tot ver-
rotting overgegaan was. Er bestaan vele voor-
beelden op Java en Borneo, dat men van men-
schen, welke ’savonds door een? krokodil geroofd
zijn geworden, des anderen daags sommige ge=
deelten van het ongelukkige slagtoffer, hier en
daar op den oever gevonden heeft, nu eens een
arm, dan weder een geheel of een stuk van een
been, een gedeelte van het hoofd, enz.

5

68

schiedt, steeds met alle behoedzaamheid en de
noodige voorzigtigheidsmaatregelen, zulke plaat-
sen in de rivieren bezoeken, waar vele krokodillen
voorkomen. Overvalt hun soms onderweg de
nacht, zoo kiezen zij, wanneer het duister be-
gint te worden, meer het middelste gedeelte van
den stroom, waar zich de krokodillen veel zeld-
zamer ophouden, dan langs de stillere en rusti-
gere oevers.

Het gebeurt niet zelden in Indie, en vooral op
Borneo, dat er onder het baden en visschen men-
schen van de oevers, als ook uit de vaartuigen,
door deze dieren geroofd worden; ja men heeft
meer dan één voorbeeld, dat een krokodil, uit
eene inlandsche kano een’ van de daarin zich be-
vindende personen weggehaald heeft, zonder dat
de overigen er iets van merkten, Zeer oude kro-
kodillen slaan ook somwijlen met hunnen staart
de kleine bootjes aan splinters, waarbij dan steeds
één van de ongelukkige menschen tot buit van
het roofdier wordt. Een dusdanig treurig geval
had in de maand October 1836, op Borneo plaats.
Een Maleijer, wiens vrouw, benevens zijn eenig
zoontje, in den tijd van veertien dagen, door
eenen verbazend grooten krokodil, van den oe-
ver der Doeson-rivier, weggehaald waren ge-
worden, wilde korten tijd daarna, op die zelfde
plaats, eenen angel voor dit roofdier leggen, om
hetzelve te vangen, ten einde , door deszelfs dood,
gelijk de ongelukkige man zeide, zijne wraak te
koelen en daardoor zijne diepe droefheid , welke
dit monster hem veroorzaakt had, eenigzins te

69

lenigen. Toen ik dezen wanhopigen man sprak,
was hij juist bezig om den angel, welke uit een
rond stuk hout van drie voet lengte bestond, met
„apenvleesch te omwikkelen; dit lokaas wilde hij
bij den oever aan eenen struik ophangen, zoo dat
het omtrent één’ voet boven het water geplaatst
was. . De arme man begaf zich des anderen daags,
tegen den avond, in gezelschap van nog drie in-
landers, met een klein praauwtje naar de, voor
hem zoo hoogst noodlottige plaats. Naauwelijks
echter was hij aldaar aangekomen, en had nog
het lokaas niet eens vastgebonden, toen de kano
onverwacht eenen vreeselijken slag van onderen
ontving, zóó dat zij geheel verbrijzeld werd, en
de vier inlanders in het water vielen. Alle wa-
ren natuurlijk van schrik bevangen; ieder hun-
ner had genoeg met zichzelven te doen en tracht-
te, door zwemmen, zoo ‘spoedig mogelijk den
waterkant te bereiken, om zich te redden, Drie
hunner mogten daar dan ook gelukkig in slagen ;
alleen de angellegger werd vermist, die alzoo
binnen ééne maand met vrouw en kind, het slagt-
offer van deze reusachtige amphibien is gewor-
den. — Den afloop van deze gebeurtenis heb ik
uit den mond van één’ der drie geredde inlanders.
Bij dag ontwaart men de krokodillen dikwijls
slapende op den rand van het water, waar zij
als een boomstronk uitgestrekt liggen, en den muil
soms wijd geopend hebben (a ). Zij kiezen daartoe

(a) Hetzelfde nam de Heer v. Hvmnorpr, bij den
Crocodilus acutus aan den Orenoco waar,

70

bijzondere vrije plekjes uit, die zij als vaste rust-
plaatsen dagelijks bezoeken. Van deze rustplaat-
sen wordt in eenige streken van Borneo gebruk
gemaakt, om deze dieren op eene eigenaardige
wijze ie vangen. Dit heeft vooral plaats bij som-
rige stammen der Daijakkers, welke niet alleen
het vet der krokodillen als olie gebruiken, maar
ook het vleesch van dezelve eten, Deze ge-
woonte vindt men onder anderen bij de Dai-
jakkers in het hoogere gedeelte der Sampiet-rivier,
die ook tevens groote liefhebbers zijn van het
vleesch van den Orang-oetan, en dat der neusapen
(Semnop. nasicus) , van Monitoren en meer andere
soortgelijke, weinig aanlokkelijke dieren, Het
krokodilvleesch is wit, en gelijkt over het alge=
meen, veel naar dat van groote zeeschildpadden.

Om de krokadillen te vangen, leggen de inlan-
ders, op de genoemde plaatsen, welke deze am-
phibiën dikwijls plegen te bezoeken, eenige plan-
ken neder, die van boven met eene soort van eene
zeer sterk klevend boomhars besmeerd zijn. De
krokodil schuift, bij het opkruipen, met het lig-
chaam over de planken heen, en blijft eindelijk
daarop rusten. Na aldus korten tijd op de hars
gelegen te hebben, beeft zich dezelve zoo stevig
aan het onderlijf van het dier vastgehecht, ‘dat
de plank slechts met moeite en kracht weder daar-
van af te trekken is. Zoodra de inlanders zien ,
dat zich een krokodil in deze omstandigheid be-
bevindt, gaan zij, met pieken en zware houwers
‘gewapend, op denzelven af. Het dier kruipt naar
de rivier, maar is, wegens de plank onder het lijf,

71

IN

niet in staat, om te kunnen onderduiken; en
aldus op de oppervlakte van het water ronddrij=
vende, wordt het door de inlanders afgemaakt.
en vervolgens naar den oever getrokken, waar
het verder aan stukken wordt gesneden. Het
mannelijk lid, aan welks gebruik de Sinezen
en inlanders eene opwekkende, versterkende
kracht toekennen, wordt gewoonlijk gedroogd
en aldus bewaard.

Stemgeluid heb ik nooit van eenen krokodil
gehoord en ook nergens van de inlanders verno-
men , dat deze dieren ooit eenig geschreeuw van
zich doen hooren.

De inlanders op Borneo onderscheiden drie soor=
ten van krokodillen, welke bij de Bejadjoe Dat-
jakkers (a), onder de namen van Bedjat rawin,

neem

(a) De Daijakkers zijn oorspronkelijke bewoners
van Borneo. Overal, waar zij niet door verschil
lende, later op dit eiland aangekomene en zich
in sommige kuststreken op hetzelve, allengs
neêrgezet hebbende vreemde volkeren, uit hun
voorvaderlijk gebied verdreven zijn geworden,
bewonen zij het land van het strand af, tot
in deszelfs verst afgelegene binnendeelen. Zij
behooren maar den vorm en de kleur van hun
ligchaam, volgens hunne gelaatstrekken en hun
lang, glad hoofdhaar, tot het groote geelkleurig
polynesische ras. Even als men dit menschen-
ras in het algemeen tot ontelbare maatschappijen
van min of meer magtige volken, over den indi-
schen en grooten oceaan verspreid vindt, even zoo
oneindig, tot vele geringe, zwakke stammen ver-
deeld, treflen wij hetzelve «op sommige eilanden

72

Bedjat pakatak en Bedjai sampiet , en bij de
aldaar wonende Maleijers, onder die van Boea-
ja (a) taman, Boeaja kodok en Boeaja sapiet
bekend zijn. Ik heb eene aanzienlijke hoeveel-
heid schedels, van verschillende grootte en ou-
derdom, van deze dieren bijéénverzameld, en
ben ook zoo gelukkig geweest, om eenige geheele
voorwerpen van de eerste en laatstgenoemde der
opgegevene soorten te erlangen.

Naar de schedels te oordeelen, behooren de die-
ren, welke in de beide bovenvermelde talen de
vier eerstgenoemde namen dragen, tot ééne en
dezelfde species, doch zóó, dat zij als twee ras-
sea te beschouwen zijn, die zich, door eenige af-
wijkingen in de gedaante van den kop, standvas=
“tig van elkander onderscheiden, — De eerste be=
naming uit ieder der beide talen, of die van

in den sundaschen Archipel aan. Dit laatste
heeft vooral plaats op Borneo. Iedere stam be-
woont aldaar een zeker gebied ; ieder onderscheidt
zich, op, eene min of meer in het oog loopende
wijze, door taal, zeden en gebruiken van de
naburige rasverwanten. Een van de volkrijkste
dezer stammen, in het zuidelijk gedeelte van
Borneo, is die van de Oeloe bejadjoe, — dat is,
Bejadjoe-menschen, gelijk zich deze Daijakkers
zelven noemen. Deze stam bewoont de zooge-
naamde grooteen kleine Daijak-rivier, de Soeage)
kapoeas en eenige andere rivieroevers in de om-
liggende streek.

Boeaja, beteekent, in het algemeen, een kro-
kodil in de maleitsche, en Bedjat is de geslachts-
naam dezer dieren in de Bejadjoe taal.

(a

—

73
Boeaja taman (a) en Bedjai rawin, heeft bee
trekking tot den waren

Crocodilus biporcatus, Cuov.

welk dier in alle andere streken van den Archi-
pel, waar hetzelve slechts alleen voorkomt, maar
eenvoudig Boeaja wordt genoemd, De voorwer-
pen van deze soort, door mij op Borneo verza=
meld, verschillen in geen opzigt van die, welke
men op Java en Sumatra, op Celebes en Timor,
in de Molukken bij Nieuw-Guinea, tot zelfs hier
en daar in de Zuidzee vindt.

Men ontwaart dit dier, over het algemeen,
meest aan de monden der rivieren, vooral op zul=
ke plaatsen, waar eenigzins breede en diepe ri-
vieren, binnenbaaijen en stille inhammen van het
strand, in zee uitloopen, en welke daarbij slij-
kige beddingen en lage, vlakke oevers hebben.

De Boeaza taman leeft alzoo zoowel in het
zoete water als in het zoute, echter verwijdert
zich dezelve nooit ver van het strand, gelijk hij
ook maar alleen in zulke stroomen op aanzien-
lijke afstanden landwaarts ingaat, welke niet
bijzonder driftig zijn, bij afwisseling wild be=

(a) Taman, heet in het maleitsch een metgezel of
makker. Deze naam is door de inlanders wel-
ligt daarom aan de bovenbedoelde krokodilsoort
gegeven, dewijl dezelve zoo ongemeen talrijk op
Borneo is, en in sommige streken op dit eiland,
in zulk eene aanzienlijke hoeveelheid, als het
ware troepsgewijze voorkomt,

74

groeide boorden hebben en schaars van menschen
bewoond worden. „Waar deze laatste omstan-
digheden plaats vinden, gelijk zulks in ruime
mate op Borneo het geval is, treft men dit dier
soms vele graden ver binnenlands in gelijke me-
nigte aan, als in de nabijheid van het strand.

De reusachtige grootte, welke door de Boeaja
taman bereikt wordt, gepaard met de stoutheid,
welke aan deze soort van natuur eigen is, maken
dezelve zeer gevaarlijk voor menschen en dieren.
Zeer oude individuën worden soms achttien voet
lang; echter zijn voorwerpen van deze grootte
vrij zeldzaam; waarschijnlijk dewijl daartoe een
hooge ouderdom vereischt wordt.

Hoe oud de krokodillen eigenlijk worden, laat
zich niet met eenige zekerheid bepalen (a), en
wij zijn zelfs buiten staat, om betrekkelijk den
groeitijd dezer dieren eenigzins stellige opgaven te
kunnen mededeelen. Te besluiten naar den was-
dom van eenige jonge voorwerpen van Crocod,
biporcatus, welke ik verscheidene jaren in ge-
vângenschap op Java heb waargenomen, zouden
tot den volwassen staat dezer soort, of tot eene
lengte van achttien voet, ten minste 20 tot 25
jaren noodig wezen.

De grootste opgezelte krokodil, dien het Rijkse_
Museum te Leiden bezit, is een Boeaja taman,
welke bij Ceram inde Molukken gevangen, en
waarvan de huid wel geprepareerd, door den

(«) Naar sommige schrijvers zouden de krokodillen
tot 100 jaren oud worden.

75

Hoogleeraar Reixwaror herwaarts gezonden is
geworden. De geheele lengte van dit dier be-
draagt 15’ (parijssche maat). De kop alleen,
van de punt van den snuit tot aan het bovenste
gedeelte van den achterschedel, is 1’ 10” 3”
Jang; dezelve is bij het onderkaaksgewricht 1’ 1”
3” breed, en heeft, voor de oogen gemeten,
eene breedte van 9” 3%,

Na deze afmelingen van een vrij oud individu
des gewonen tweekieligen krokodils, zoo als dit
dier door den geheele indischen Archipel voor-
komt, zal ik hier dadelijk, tot gemakkelijker ver:
gelijking, de meting van eenen schedel laten
volgen van dat krokodillenras, hetwelk de Ma=
leijers op Borneo Boeaja kodok en de Daijakkers
Bedjai pakatak (a) noemen.

De lengte van den grootsten schedel , welken ik
van dit ras op Borneo gezien en naar Europa
medegebragt heb, bedraagt, op dezelfde wijze ge-
meten als boven ‚ 1/6” 5”; bij het onderkaaks-
gewricht is de kop 1’ 4” 2” breed, en dwars,
voor de oogen, 9” 3'”,

Uit deze opgaven blijkt, dat de kop bij deze
laatste soort, naar verhouding , iets korter en bree-
der is, dan die van den gewonen Crocodilus
biporcatus, en dit verschil is vooral in het oog
vallend , wanneer men de schedels van beide ras-
sen naast elkander legt, Bij den Boeaja kodok

Kal
(a) Pakatak, heet in de taal der Bejadjoe Daijakkers
eene pad, en Kodok beteekent hetzelfde dier in
het maleitsch,

76

is de kop, in iederen leeftijd, niet slechts korter,
maar over het algemeen steviger en van voren
stomper afgerond, dan bij den Boeaja taman.
De beenkielen voor de oogen zijn overigens bij
beiden volmaakt op dezelfde wijze gevormd, en
ook in de andere deelen der schedelbeenderen
heerscht eene gelijkvormige overeenkomst.

Dit stompkoppige ras heb ik nergens in Indie
waargenomen, als alleen op Borneo, waar het,
van het zeestrand af, tot ver in de binnenlanden ,
in de rivieren en meren voorkomt. Hetzelve be-
reikt eene even schrikbarende grootte, als de

iets smaller gebekte Boeaja taman, en wordt, *

op Borneo, zelfs voor nog gevaarlijker gehouden,
dan deze laatste, Het dier, van welks buiten-
gewoon grooten schedel de boven opgegevene
afmeting genomen is, had veertien dagen, voor
dat hetzelve, gedood is geworden, een’ Maleijer
geroofd. Deze was in den schemeravond onder
het roeijen, in een klein vaartuig, door den kro-
kodil plotselings overvallen en tot buit gemaakt.
Bij het openen van het dier, vond men in zijne
maag, één’ arm, een gedeelte van een been, be-
nevens den broek en het bovenkleed van den ver-
slonden Maleijer (a j. n

(a) De inlanders stellen gewoonlijk eerst dan: vallen
en strikken, of leggen angels voor tijgers en
krokodillen, wanneer dezelve een mensch of
huisdier geroofd, en zich daardoor, gelijk die
bijgeloovige wezens beweren, aan zware zon-
den schuldig gemaakt hebben. Voor het begaan
van eene zoodanige zonde of misdaad, moet het

77

Geheel verschillende van de beide gemelde kro-
kodillen, is daarentegen die soort, welke de
Maleijers op Bornco Boeaja sapiet (a), en de
Bejadjoe-Daijakkers Bedjat samptet noemen. De=
zelve behoort tot eene onbekende soort, welke
ik opdraag aan den, in de Erpetologie zoo ijve-
rig werkzamen en verdienstelijken Conservator van
het Museum alhier, en alzoo met den naam be=
stempel yan:

Crocodilus ( Gavralis) Schlegeli,

Dit merkwaardige dier staat in vele opzigten in
het midden tusschen de eigenlijke krokodillen en
de zoogenoemde gavialen. Deze overgang is vooral
sterk uitgedrukt in den vorm van den kop, waar-
van het achterste gedeelte volmaakt de gedaante
heeft als bij de echte krokodillen, terwijl de voor-
ste helft een’ tamelijk langen en smallen snuit
vertoont, gelijk zulks bij Gavialis gangeticus
het geval is. Om deze reden laat zich onze Boea-
ja)sapiet even goed bij de gavialen als bij de
krokodillen rangschikken; echter staat dezelve,

roofdier gestraft worden, en hetzelve ondergaat,
naar de dwaze meening der Maleijers, deze ver=
diende straf goedwillig, daar het over zijne ver-
rigte booze handeling berouw gevoelt en bereid
is, voor dezelve te boeten,

(a) Sapiet of Sepiet beteekent in het maleitsch, eene
tang of nijptang. Hoe fraai en karakteristiek is
deze benaming niet gekozen!

78

door de gedaante van de onderkaak en het stel=
sel van de voortanden veel nader bij de eersten
dan bij de laatstgenoemden. Hij vertegenwoor-
digt, als het ware, den Ganges-gaviaal, in den
Archipel van de Sunda-eilanden. Het zoude der-
halve eene doellooze onderneming wezen, wan=-
neer men, wegens de geringe afwijkingen, welke
de schedelvorm van den Boeaja saptet, vergele-
ken met dien van de beide bovengenoemde groe-
pen, aanbiedt, ook daaruit een nieuw geslacht
wilde vormen. Naar mijn oordeel kan eene dus-
danige handeling geen eigenlijk nut aan de we-
tenschap toebrêngen; integendeel ben ik van ge-
voelen, dat juist de ontdekking van deze merk-
waardige overgangssoort een treffend bewijs op-
levert, hoe weinig onze manier van verdeelen
dikwerf overeenstemt met de schoone aaneen-
schakeling , welke de natuur bij de verschillende ,
naar één’ en denzelfden typus gevormde wezens,
heeft opgevolgd.

Hoezeer ook de Boeaja sapiet op den eersten
blik, en zulks vooral in den jeugdigen leeftijd,
groote overeenkomst heeft met den Ganges-ga-
viaal, is hij nogtans bij nader onderzoek, zeer
gemakkelijk van dezen laatsten te onderscheiden :
1) door de naar evenredigheid veel minder bree-
de vlakte van de hersenpan, welke bij Gavralis
gangeticus bijna eene vierkante gedaante heeft,
terwijl dezelve bij Cr. Schlegelif langwerpiger
en alzoo meer naar het model gevormd is van den
schedel der eigenlijke krokodillen; 2) door den

79

eenigzins sterkeren snuit , die zich aan de basis naar
de oogen niet plotseling versmalt, gelijk zulks
bij den G, gangeticus het geval is, maar van den
achterschedel af aan, meer regtlijnig naar voren
toe uitloopt. De gesteldheid van de vier voorste
tanden is volmaakt dezelfde, als bij den Ganges-
gaviaal; alle de andere zijtanden echter, staan
niet alleen in eene meer perpendiculaire rigting
naast elkander, maar zijn ook steviger, minder
gebogen en niet zoo scherp gepunt als bij
gangeticus. Lij zijn tevens veel ongelijker dan
bij dezen laatsten, en de negende tand van vo-
ren in de bovenkaak, is aanmerkelijk grooter en
sterker dan de overigen, en vormt aldus, even als
bij de echte krokodillen , omtrent ter halve lengte
van den snuit, eenen kleinen knobbel. Deze tand
heeft aan den grootsten kop 1” 5” lengte. De
G. gangeticus heeft aan weérskanten in de bo=
venkaak 27 tot 28, en in de onderkaak 25 tot
26 tanden; bij Cr. Schlegelii is het getal tan-
den, aan iedere zijde van de bovenkaak 20, en
in die van de onderkaak 19,

8) Den Boeaja sapiet ontbreekt de opgezwol-
len neusklep, welke bij den ouden Ganges-gavi-
aal zulk een karakteristiek kenmerk oplevert.

Na deze algemeene onderscheidingsteekenen te
hebben opgegeven, willen wij den schedel van
Cr. Schlegel meer in het bijzonder met dien
van den G. gangeticus vergelijken.

Bij beiden verandert zich de vorm van den
kop gedurende de verschillende tijdperken van
het leven op dezelfde wijze, als bij alle andere

80

krokodillen (a). Het voorste sedeelte van den=
zelven ontwikkelt zich namelijk met de jaren
veel sterker dan de achterkop, en deze oneven-
redigheid in den wasdom is vooral opmerkelijk
bij Cr. Schlegelit en gangeticus. Bij geheel jonge
individuën dezer beide soorten, is het bekkeneel
(cranium) bijna even lang als de snuit; in ge-
vorderden leeftijd verlengt zich echter de laatste
allengs meer en meer buiten de vroegere ver-
houding, zoo dat bij dieren van zekeren ouder-
dom de lengte van het bekkeneel soms driemaal
in die van den snuit gaat, Deze laatste verhou=
ding schijnt echter eerst bij individuën van 10 tot
13 voet lengte voor te komen. Later verlengt
zich hun snuit niet meer, maar dezelve neemt
daarentegen in breedte en volheid, met één
woord in sterkte toe, hetwelk vooral uit een’
zeer grooten schedel van den Boeaja sapiet dui-
delijk blijkt, waarvan het geheele dier, naar
alle waarschijnlijkheid, ten minste 15 voet lengte

(a) Deze waarneming bewijst juist het tegendeel van
hetgeen door de Heeren Dumírtr en BimroN in
de Suites à Buffon, Tom. III. p. 133., omtrent
de ontwikkeling van den kopvorm bij den G.
gangeticus beweerd wordt, daar men in gemeld
werk dienaangaande leest: » Ici, c'est tout le
contraire de ce que lon observe chez les Cate
mans et les Crocodiles , qui dans leur jeune âge
mous montrent leur tête plus courte proportion-
nellement que lorsqu’ is sont parvenus à leur
entier accroissement. Cette partie du corps des
Gavials semble perdre au contraire de sa longueur
à mesure que ces animaux grandissent…””

81

moet gehad hebben. De schedel is lang, van
ket achterhoofd tot voor aan de punt, 2 3” 3”,
waarvan de snuit, gemeten van de oogholten, 1’
7 2’ inneemt. Voor de orbita is de boven-
kaak breed 8”, en bij het gewricht der kaken
1/2’ 4, De onderkaak beslaat in haar geheel
2’ 9” 3”, waarvan op het voorste gedeelte, van
de vereeniging der takken tot aan de punt, 1’ 2”
komen. Bij een ander opgezet exemplaar, dat
á voet lang is, bedraagt de geheele kop 9’ 3”,
wan welke lengte de snuit alleen, 6” 7”” inneemt,

Wanneer men den schedel van boven beschouwt ,
is de overeenkomst, welke dezelve, in het algee
meen met den kopvorm van de eigenlijke kroko-
dillen vertoont, treffend, Het holle voorhoofds=
been is, even als bij deze smal, zoodat hetzelve
tusschen de oogen niet eens de breedte heeft van
die der oogholten ; terwijl de tusschenruimte, wel-
ke de oogen bij den G. gangeticus scheidt, aan-
merkelijk grooter is, dan de wijdte van deszelfs
ronde oogholten. Bij Cr. Schlegelit zijn de oog-
holten langwerpig en vrij groot, even als zulks
bij Cr. biporcatus plaats vindt.

De gaten op de hersenpan zijn iets wijder, dan
bij den gewonen tweekieligen krokodil, doch
aanmerkelijk kleiner, dan bij den Ganges-gavi-
aal. De neusbeenderen loopen niet, gelijk bij
deze laatstgenoemde soort, tot op slechts een der-
de gedeelte van den snuit, maar dezelve strek-
ken zich uit tot over de helft van denzelven be-
nedenwaarts, waar zij alsdan met de lange en
opwaarts allengs smaller wordende tusschen-

KAT, TIJpscu. D. V, St, 1, 6

82

kaaksbeenderen te zamen loopen, en aldus met
deze vereenigd, de bovenkaakbeenen in hunne
geheele lengte van elkander scheiden. De naar
binnen in den muil, tegenover de oogholten.uit-
gaande openingen zijn groot en van eene lang-
werpig ovale gedaante. De beenen van het gehe-
melte (ossa palatina ) bereiken naauwelijks den
voorrand dezer gaten, maar tusschen derzelver
midden, ziet men het ploegbeen uitsteken, het-
welk bij sommige koppen tamelijk verre naar
voren loopt, De inwendige neusgaten eindigen
in eene ronde opening, terwijl dezelve, zoowel
bij den Ganges-gaviaal, als bij den tweekie-
ligen krokodil eene dwarse: spleetachtige holte
vormt. Het bovenste achterhoofdsbeen is einde-
lijk bij Cr. Schlegelti eenigzins hol ingedrukt,

maar bij G. gangettcus vertoont dit been eenen

kleinen puntigen knobbel.

Terwijl de bovenkop van den Boeaja saptet,
vooral het achterste gedeelte van denzelven, zoo
veelvuldige overeenstemming met de schedels van
de eigenlijke krokodillen aanbiedt, is daarentegen
de onderkaak van dit dier, meer naar den typus
gevormd, welken men bij den G. gangeticus
vindt.

Daar namelijk de snuit van deze beide soorten

ecne smalle cylindrische gedaante heeft, zoo is

hierdoor de symp/Aysts van de onderkaak ongemeen
veel langer dan gewoonlijk „en de ossa oper=
eularia loopen tusschen de vereenigde onderkaak-
beenderen tot op een derde gedeelte van de lengte
der symphysts voort. Het gat, dat zich op de zijde

83

in het achterste gedeelte der onderkaak be-
vindt, is bij den Boeaja sapiet, naar evenredig-
heid, aanmerkelijk grooter, dan bij Cr. bipor-
catus en G. gangeticus, Hetzelve bestaat uit
eene langwerpige opening, die aan den achter-
kant eene schuins opwaartsche rigting heeft. —
De hier achter gevoegde afbeeldingen, welke ik
aan den Heer Serrecer te danken heb, geven
„van den schedelvorm des Boeaja sapiet's eene
duidelijke voorstelling.

Het harnas, dat het ligehaam van de Boeaja
sapiet omgeeft, onderscheidt deze soort ge-
makkelijk van den Ganges-gaviaal, door de aan-
merkelijk grootere schilden, welke den rug,
den hals, de keel, het onderlijf en den boven
kant van den staart bedekken. In den jeugdigen
leeftijd is de Boeaja sapiet op de volgende wij-
ze bekleed: op den hals staan twee rijen schil-
den, waarvan de vier voorste schilden de groot-
ste zijn; op den rug vermeerderen zich deze
schildreeksen tot op zes rijen, van welke de bui-
tenste reeks van iedere zijde uit de kleinste schil»
den bestaat. Deze laatsten hebben eene eenigzins
scheve, langwerpige gedaante, terwijl de overi-
gen meer vierhoekig, en de twee middelste rijen
op den rug zelfs iets breeder dan lang zijn, Bui-
tendien vindt men langs de zijden van het lijf
nog eenige afgebrokene lijnen van onregelmatig
geplaatste, wratachtige schildjes. Alle schilden
op de bovendeelen van het ligchaam hebben ster=
ke kielen; die, welke door het midden der rug-

schilden loopen, zijn tamelijk scherp verheven ;
6*

84

op de halsschilden staan de kielen iets meer zij-
delings naar buiten. Aan weêrskanten van den
staart verlengen zich de kielen weldra meer en
meer tot hooge plaatvormige tanden, welke zich
haar achteren, op omtrent het midden van den
staart, op zijnen bovenkant met elkander veree-
nigen, en aldus, tot aan de punt, eenen zaag-
achtigen kam vormen. De kielen aan het grond-
gedeelte van den staart zijn eenigzins sterker
dan bij G. gangelicus. In den nek staan, aan
iedere zijde van den hals, 6 tot 9 kleine, scherp
verhevene, nagelvormige schubben, welke 2 tot
3 overlangsche. rijen vormen. In het bijzonder
karakteristiek zijn de tamelijk groote, langwerpig
vierkante schilden, welke de keel en het geheele
onderlijf bedekken; onder den hals, voor de
voorpooten » vormen dezelve eene breede kraag,
“waarvan men bij den Ganges-gaviaal geen spoor
vindt. Ook de schildjes, welke de pooten be-
dekken, zijn bij Cr. Schlegel doorgaans groo-
ter dan bij den G. gangeticus. Dezelve zijn
aan den buitenkant der pooten, bij de eerstge-
noemde soort, gedeeltelijk van kleine kielen voor-
zien, terwijl deze deelen bij den Ganges-gavi-
aal nagenoeg geheel glad zijn. Voor het overige
zijn de pooten van beide soorten op dezelfde
wijze gevormd.

De kleur van den Boeaja saptet is over het al-
gemeen geelachtig bruin, soms iets lichter of
donkerder en meer naar het olijf bruine trekkende,
De kop, de rug, de zijden van het ligchaam,
de staart en de ledematen zijn met vele, min

‚35

of meer digt bij elkander staande en sterker of
zachter in elkander vloeijende, bruinzwarte
dwarsvlekken bedekt. Het duidelijkst van el-
kander gescheiden, zijn deze vlakken aan de zij-
den van het lijf en aan den staart „ op welken de-
zelve 7 tot 8 donkere banden vormen, terwijl
deze donkere kleur op den rug, vooral bij eenig-
zins oude individuën, somtijds zoodanig in elkan-
der vloeit, dat genoemde deelen, alsmede ook de
bovenkant van het achterste gedeelte des staarts,
zich nagenoeg zwartbruin en bruingeel gemar-
merd vertoonen. _ Eenige bruinzwarte vlakken
eindelijk, staan aan de zijden van den hals ach-
ter de oogen en aan weêrskanten van den snuit.
Overigens verschilt deze teekening bij omtrent
ieder individu en waarschijnlijk ook in ieder le-
vensperk van het dier. De keel, het geheele be-
nedenlijf, de binnenzijde van de pooten en het
onderste gedeelte van de achterhelft des staarts,
zijn nagenoeg eenkleurig bruinachtig geel, in de
jeugd iets helderder, later eenigzins donkerder.
De Boeaja sapiet is in de binnenlanden van
Borneo vrij menigvuldig , waar dit dier bij voor-
keur de stille eenzame meren bewoond. Van
daar bezoekt het soms de rustige zijrivieren en
de veelvuldig tusschen het bosch inloopende die-
pe kreken; zeldzaam echter begeeft het zich in
de grootere stroomen, waar veel drift in het wa-
ter is, — Zijn voedsel bestaat in visschen, Moni-
toren, watervogels, apen en andere viervoetige
dieren. Voor den mensch is deze soort veel min»
der gevaarlijk dan de Cr, biporcatus.

86

In de maand September 1836, vond mijn ge-
achte reisgenoot, de Heer Korrnars, op eene zij=
ner kruidkundige excursiën, bij een fraai meer,
daneo lamoeda geheeten, dat omtrent 8 dagrei-
zens van de zuidkust van Borneo, binnenlands ge=
legen is, een nest met 28 eijeren van den Boeaja
saptet (a). Het nest lag in het bosch, omtrent
10 passen van den waterkant verwijderd. Het
bestond uit eenen eenigzins plat kegelvormigen
hoop aarde, die rijkelijk met verrotte bladeren
en kleine dorre stukjes hout gemengd was. Deze
mestachtige hoop was derdehalf voet hoog, en
ongeveer vier voet, van onderen breed. In het
midden was eene holte van omtrent 12 dui-
men doorsnede, waarin de eijeren lagen, die
bijna één voet hoog overdekt waren. De eijeren
worden alzoo door de broeijing en gisting dezer
plantaardige stoffen verwarmd en de jongen op de=
ze wijze uitgebroeid : want het was niet mogelijk,
dat een enkele zonnestraal dit nest bereiken kon,
daar hetzelve geheel onder de digte schaduw der
boomen verborgen lag. De gevondene eijeren be-
vatteden allen bijkans volwassene jongen, die, vol-
gens het zeggen, der inlanders, welke wij, bij
het onderzoeken van het nest, bij ons hadden,
tusschen de 8 en 14 dagen uitgekomen zouden
zijn. De eijeren zijn langwerpig van gedaante,
en aan beide einden gelijkvormig afgestompt.

(a) Een gelijk getal eijeren geeft DAMmPreR op, van
van den Crocodilus acutus, Reise um die Welt,
B. II. p. 497.

Lgasefr voor Neevcerd Gesch DS EDA

Ge Nat grootte

Jleendt wan LZ Jrrengen beg aerr

87

Zij zijn een weinig grooter dan een ganzen ei;
bedragende hunne lengte 3’5”, en de breedte,
in het midden gemeten, 2/3”, Echter verschil-
len dezelve onderling een weinig in grootte en
ook in vorm, Hunne schaal is sterk, ruw en wit
van kleur.

EENIGE DENKBEELDEN
OVER DE

WAARDE DER

DIERKDUNDE

EN OVER DE REGTE WIJZE OM HAAR
TE BEOEFENEN;

}

MEDEGEDEELD DOOR

J. van peR HOE VEN.

Er zijn wetenschappen, wier waarde en mut af-
gemeen erkend worden, ook door hen, die aan
hare beoefening vreemd bleven. Er zijn andere,
die als voorwerpen van Zuxe beschouwd en slechts
geduld worden , voor zoo ver zij zich aan andere,
meer belangrijke takken van kennis, nu en dan
als dienaressen toevoegen, Tot deze laatsten be=
hoort de natuurlijke Geschiedenis volgens het oor-
deel der menigte; en door deze menigte verstaan
wij thans, niet alleen den onkundigen hoop, maar
ook een gedeelte en, als men op het aantal let,
een aanzienlijk gedeelte van het zoogenoemde
geleerde publiek. Er is in dit oordeel niets, dat
ons buitengewoon verwonderen moet. Ieder toch,
die steeds in denzelfden kring ronddraait, wiens

89

bezigheden en oefeningen heden zijn’, hetgeen zij
gisteren waren en morgen weder wezen. zullén ,
kan ten laatste naauwelijks begrijpen, dat er nog
iets anders te-doen, te overdenken of te behar-
tigen ‚„valt-‚‚-dan hetgeen hij „doet, „bedenkt ven
naspoort, hetzij dan dat deze werkzaamheid het
hoofd of de handen, of wel in mindere of meere
dere mate, beiden tevens bezig houdt,

Hierin echter is iets onbillijks gelegen, dat men
van de natuurlijke, Geschiedenis veelal een doel
buiten haar gelegen eischt, en deze eisch zeld-
zamer aan andere wetenschappen doet. Men zal
het den geschiedkundige vergunnen om onge-
stoord handschriften te ontcijferen, gedenkteeke-
nen op te delven, oude munten te vergelijken: de
wetenschap wint er door; de geschiedenis kan er
licht door erlangen ; men verhindert den letterkun-
dige niet, die uren en dagen slijt, met verschil-
lende- lezingen te vergelijken en te wikken, van
eene plaats eens ouden Schrijvers, welke dike
werf „ hoe ook opgevat, noch onze kennis ver-
meerderen, ‚noch onze bewondering voor dien
Schrijver verhoogen zal; — maar’, dat men zich
toewijdt aan het onderzoek van een nietig insektof
eener plant, die geene geneeskrachten bezit, noch
timmerhout oplevert , dit wekt spoedig bij vele be-
vreemding en zoo al geene luide afkeuring, dah
toch heimelijke berisping. Men is dadelijk gereed te
vragen, wat nuttigheid zulk een onderzoek aan.
brengt, en zulks beteekent hier niet, wat zal de na-
tuurlijke Geschiedenis er bij winnen , maar wat zal
eene andere wetenschap of eene broodstudie, van

90

dit onderzoek zich kunnen toeëigenen. —

Wij willen geenszins ontkennen, dat de beoe-=
fenaars der natuurlijke Geschiedenis zelven dikwerf
aanleiding tot deze wijze van beschouwen en
voedsel aan dezen onredelijken gisch gegeven heb-
ben. De natuurlijke Geschiedenis is eene vrucht
van cultuur, onderstelt zekeren trap van bescha-
ving en bevrediging der eerste levensbehoeften:
Loolang de mensch nog tot den harden strijd,
om de noodwendigste middelen tot zijn levens=
onderhoud, al zijne vermogens moet inspannen,
kan de natuur hem slechts met hare schatten, als
rentmeesteresse ten dienste staan, maar om hare
geheimen te: bespieden en haar als leermeesteres
te eerbiedigen, daartoe gevoelt hij geene aanlei=
ding of opwekking. Daarbij komt nog, dat de
ouden, hoe groot hunne beschaving in vele op-
zigten was, in de natuurkundige wetenschappen
en althans in de natuurlijke Geschiedenis slechts
zeer geringe vorderingen: gemaakt hebben. — Bij
de herleving der menschheid, nadat de duisternis,
die Europa bedekt had, begon op te klaren,
hielden andere begrippen, groote omkeeringen
in. het Godsdienstige en Staatkundige leven, de
gemoederen in het eerst alte zeer bezig, om voor
de rustige bespiegeling der Natuur lust en plaats
over te laten. Nieuwe werelddeelen werden ont-
dekt; maar het was om de winzucht bevredi-
ging te verschaffen, niet om den weetlust voedsel
te geven, dat deze ontdekkingen werden aange-
wend, En toen nu echter langzamerhand de na-
tuurkundige wetenschappen den weg insloegen,

91

dien zij thans nog, met verbazend gevolg en luis-
terrijken uitslag bewandelen, volgde de natuurlij-
ke Geschiedenis, als eene bedeesde zuster, slechts
van verre, beurtelings de bescherming der godge=
leerden als pAysico-theologie, of die der genees-
kundigen, als de schatbewaardster van heilzame
middelen, inroepende.

Hinc illue lacrymae! Nu de wetenschap zich
sterk genoeg gevoelt, om haren eigen’ weg te kun-
nen gaan , willen hare vorige beschermers haar nog
aan den leiband vasthouden, en zoo zij niet goed-
willig volgt, haar bedwingen en onderdrukken.

Het staat echter in geene menschelijke magt
den voortgang der wetenschappen op den duur
tegen te gaan, welke belemmeringen men haar
ook in den weg legge. De beoefenaar der na-
tuurlijke Geschiedenis vergete slechts zelve niet,
dat zijne wetenschap haar doel in zich zelve vin-
den moet, en dat men de wetenschappen niet
uitbreidt en volmaakt, maar verminkt en mis-
vormt, wanneer men derzelver gebied in een laat
loopen. Het is niet daarin, dat het waarachtig
verband aller menschelijke wetenschap gelegen
is, waarvan de onkundigste halfweters dikwerf
zulk een schromelijk misbruik maken, en hoezeer
in den regenboog alle kleuren zacht in elkander
overgaan, is echter ook elke kleur op zich zelve,
zuiver en onvermengd, in dit treffend luchtver-
schijnsel aanwezig.

Wij ontkennen dan niet, dat de natuurlijke
Geschiedenis, bepaaldelijk die van het dierenrijk ,
op andere wetenschappen, op de geneeskunde

92

bij voorbeeld, eenen grooten en gewigtigen invloed
uitoefent, De ontleedkunde van den mensch ver-
bindt zich met een vergelijkend onderzoek van
het zamenstel der dieren, en dit vooronderstelt
wederom kennis der rangschikking en benoeming
van het dierenrijk; maar bij elke bijzonderheid
der vergelijkende ontleedkunde, naar eene dade-
lijke toepassing op menschelijke physiologie te
vragen, zou evenzeer miskenning van den aard
der wetenschap zijn, als wanneer men bij elke
geschiedkundige daadzaak eene zedekundige lee-
ring voor het leven eischen wilde.

„„Om zich derhalve van de waarde der dierkun-
de een goed begrip te vormen , behoort men bo-
ven alles den. waren aard dier wetenschap regt
te kennen. Zij is kennis van. het dierlijke leven,
zoo als het zich in verschillende vormen op, on-
zen aardbol openbaart. Ontwikkelen wij zulks
in eenige bijzonderheden.

Vooreerst moeten wij derhalve de vormen kennen.
De beschrijvende dierkunde leert ons dezelve,
naar de regelen der wetenschap, bepalen en rang-
schikken. De eerste aftrekking van onze bevat-
ting is die, waardoor wij soorten. onderscheiden.
De, vraag of er in de natuur soorten bestaan, kan
geene andere beteekenis hebben , dan of deze af-
trekking op eene, in de natuur zelve gegronde
overeenkomst berust; zonder zin is zij „ wanneer
men er meer mede wilde vragen, Voorzeker, er
bestaan in de natuur slechts individuën; maar
daaruit af te leiden, dat de soorten slechts het
werk onzer verbeelding zijn, zou eene nood-

93

lottige verwarring van begrippen wezen.

Volgens sommigen kan men zich van eene soort
geen begrip maken, tenzij men zeer vele voor-
werpen van die soort gezien hebbe.

Ik erken, dat dikwerf het zien en vergelijken
van onderscheidene voorwerpen noodig is; maar
in vele, ja zelfs in de meeste gevallen is de naauw-
keurige beschouwing van een enkel voorwerp vol-
doende, om ons een begrip van de geheele soort
te geven, waartoe dat voorwerp behoort en
welke zelve, als het ware, vertegenwoordigt.
De verscheidenheid der natuur is in alle deelen
bijkans oneindig en, zoo het moeijelijk zou zijn,
gelijk men beweert, twee bladen van een’ boom
te vinden, die in alle opzigten met elkander over-
eenstemmen , het is althans zeer moeijelijk , twee
volkomen overeenstemmende voorwerpen van eene
of andere diersoort op te sporen, Maar zoo men
daaruit nu de noodzakelijkheid wilde afleiden ,
om het algemeen begrip van soort te mistrouwen,
dan zou men evenzeer van den ontleedkundige,
die het menschelijk ligchaam beschrijft, kunnen
vergen, dat hij uit eene vergelijking van duizen-
den en nogmaals duizenden voorwerpen zijne be-
schrijving opmaakte, Geen twee menschen-sche-
dels kan men vinden, die in alle opzigten met
elkander overeenstemmen; maar hij, die een’ en-
kelen welgevormden schedel als ontleedkundige
onderzoekt, in al deszelfs bijzonderheden van hol-
ten, gaten en uitsteeksels, kan een juist begrip
van den menschelijken schedel in het algemeen ver-
krijgen, Men ziet hieruit hoe doelloos en onuit-

94

voerlijk het zijn zoude, zoo men altijd slechts
het bijzondere wilde kennen en vergelijken, om
er het algemeene uit af te leiden. Men zou een’
arbeid zonder einde beginnen , zoo men algemeene
begrippen wilde verbannen, alleen omdat ze niet
in de natuur bestaan, Het is gebrek aan rede=
neerkunde en onzin, te verlangen, dat het alge-
meene, tevens een bijzonder zijn, en als zoodanig
bestaan zoude,

Dit zelfde gebrek aan redeneerkunde is even
zeer aanwezig bij de nog talrijker bestrijders van
het begrip van geslacht (gezus), welke men
zelfs onder de geoefende dierkundigen aantreft (a).
Dat er zekere natuurlijke groepen van soorten
zijn, die men in de natuurlijke Geschiedenis -ge-
slachten noemt, kan geene onbevooroordeelde
ontkennen. Wij zijn er ver af te beweren, dat
al de geslachten der natuurkenners zulke natuur-
lijke groepen zijn, maar zulks bewijst niets tegen
het werkelijk bestaan van geslachten in het alge-
meen.

Ik zeg, het werkelijk bestaan, namelijk in ons
begrip, in ons denkend en schikkend kenvermogen ;
want, dat het onzin zoude zijn te eischen, dat er
geslachten in de natuur, buiten ons begrip beston-
den, ziet elk duidelijk in. Hieruit volgt echter

(a) » Zl n'existe réellement dans la nature que des
» individus et les genres, les ordres et classes
» wezistent que dans notre imagination” Bur-
ron, Mist. nat. 1, p. 38. (ed. to de l'imprime-

rie Royale ).

95

geenszins, dat het begrip van het geslacht enkel in
onze verbeelding bestaan, en alzoo willekeurig zijn
zou, en dat het een’ hinderpaal in onze kennis zou=
de opleveren , in plaats van dezelve volkomener te
maken. In elke wetenschap heeft men zoodanige
begrippen. Zoo bestaat er evenmin een driehoek
im het algemeen, als er een Cervus in het alge.
meen bestaat. Elke driehoek, dien ik afteeken,
is noodwendig gelijkbeenig, gelijkzijdig of onge-
lijkzijdig, scherp-, regt- of stomphoekig. En
leert ons intusschen de meetkunst niet vele eigen-
schappen van den driehoek in het algemeen ? zoo
als bij voorbeeld, dat de som van twee zijden
steeds grooter dan de derde zijde; dat de som
der hoeken steeds gelijk aan twee regte hoeken
is? Men moet dus alle wetenschap, ja elke taal
zelfs omkeeren, zoo men algemeene begrippen
wil verbannen, en al onze kennis zal een onza-
menhangende Chaös worden, van welks wanorde
wij ons geene voorstelling kunnen maken, Deze
zaken zijn zoo duidelijk, dat ik mij bijkans scha-
men moet, ze voor te dragen; maar dat het even-
wel noodig is, aan dezelve te herinneren , blijkt
uit hare gedurige miskenning door onderscheidene
Schrijvers, welke slechts een gevolg is van eene
verkeerde toepassing van andere, even zeer onloo-
chenbare waarheden.

Gelijk men nu tot een algemeen begrip van
een natuurlijk geslacht geraakt, door aftrekking
en vergelijking, zoo ontstaan ook de grootere ver-
eenigingen, die men natuurlijke familiën, orden
en klassen noemt, Dat deze grootere vereenigingen

96

nog meer kennis vooronderstellen, dan er tot het
vormen van het begrip eens geslachts noodig was,
zal ieder gereedelijk inzien en van hier dan ook,
dat deze vereenigingen aan gedurige veranderin=
gen onderhevig zijn, naarmate onze kennis der na-
tuur verandering , verbetering en uitbreiding onder-
vindt. Het zou eene onwijsgeerige klagt zijn, zoo
men over deze gedurige wijziging der rangschik-
kingen ontevreden was, of het zelfs aan eenen
Schrijver tot verwijt wilde aanrekenen, dat hij
zijn eigen stelsel niet onveranderd blijven liet. Mij-
ne geheele overtuiging over dit aangelegen onder-
werp der wetenschap is uitgedrukt in de woor-
den van WarckKeNAER: « Za méthode en histoire
«naturelle n'est que Vexpression la plus con-
«eeutrée, la plus générale et la plus claire
« des connaissances que nous avons acguises
«sur les rapports mutuels des tres, objets de
« nos études” (a).

Uit het gezegde vloeijen voor de beoefening en
het onderwijs der dierkunde gewigtige gevolgen
voort. Hetzou dwaasheid zijn bijaldien wij, met
miskenning van al wat onze voorgangers gedaan
hebben, steeds weder van den grond af de we-
tenschap wilden opbouwen, In eene wetenschap
van ervaring zoude zulk eene onderneming onuit-
voerlijk zijn. Wij willen den band, die het voor-
geslacht aan onze tijdgenooten verbindt, niet
verbreken, om afstand te doen van het voor-

nd

(a) Histoire natur. des Insectes. Aplères. Paris 1837,
8° p. 3,

B7

regt, dat wij genieten kunnen, van de ervaring
van vele eeuwen als het ware de onze te màken.
Wij zullen dan ook, ten einde de tallooze vormen
van het dierenrijk te overzien, eene wetenschap-
pelijke rangschikking volgen en ons derzelver
gronden eigen maken. Bij het onderwijs is het
zelfs onmogelijk, eenen anderen weg in te slaan.
Het zou eene ongerijmdheid zijn, wanneer men
bij hetzelve alle dieren, soort voor soort, wilde
leeren kennen, al bepaalde zich het onderwijs
ook slechts tot eene enkele klasse. Het komt dus
bij den grooten rijkdom der natuur, bovenal op
het kennen der wetenschappelijke gronden aan (a).

nm

(a) Hetgeen de beroemde mineraloog F. Mors van zijne
wetenschap zegt, geldt ook van de onze: » Der
» strenge und consequente wissenschaftliche Weg ist
» der einzige, der unfehlbar zur Wahrheit führt,
» und wenn man zur Erleichterung sich auch er=
» laubt ihn abzukürzen, so muss man doch stets
» bereit sein, zu tm zurück zu kehren, wenn
» die Sicherheit es fordert. Man hatdie Fertiga
» keit in dem schnellen Erkennen der Mineralien
» für ein Zeichen von grosser Erfahrung in der
» Mineralogie gehalten. Wenn sie auf wissen-
» schaftlichen Wege erworben ist, mag sie dafür
» auch gelten. Allein, es haben manche Minera-
» logen sie besessen, die weder von der Species,
» noch von dem Genus, noch von der JW ïssenschaft
» selbst, richtige Begriffe gehabt, wie sie durch
» ihre Schriften unwiderleglich zuerkennen gege-
» ben. Dies beweist, dass man die Mineralien
» auch ohne Wissenschaft kennen lernen kant.
» Allein es macht die Wissenschaft nicht entbehr-
» lich und kann ihren Abgang nicht ersetzen,

KAT, TIJnscH. D. V, St, 1. 7

‘e
En hierin heeft een akademisch onderwijzer bot-
ven een' Schrijver veelligt vele voordeelen. Hij
rigt zich wel tot eenen kleineren kring dan de
laatste, maar in dezen kring vindt hijj meer
onbevooroordeelde en wetenschappelijk gestemde
gemoederen, dan, naar evenredigheid van het

grooter aantal, onder het lezende publiek gevon=
den worden, waaraan zich een Schrijver wendt, «
Er zijn vele dierkundigen, die als beoordeelaars

optreden, wien evenwel de wetenschap in haren

‘waren aard onbekend is. En hoe kan dit anders, |
daar vele, zonder voorbereidende kundigheden,
zonder toegerust te zijn met de eerste beginselen _

der algemeene Natuurkunde, eene empirische

kennis van verzamelaars verkrijgen, en zich nu

als waardige priesters in het heiligdom der we-
tenschap aanmerken? Andere, met meer aan=

deg tot wetenschappelijk onderzoek begaafd, ko=

zen zich te vroeg of te uitsluitend een enkel deel
van het geheel uit, ’tgeen zij in alle kleinighe-
den, niet ontleden, maar ‚uitpluizen «en waarop
hun oog zóó gevestigd is, dat zij hunne schuwe
blikken tot geene algemeene beschouwingen dur-
ven verheffen (u). Zij vergeten, dat tot de reg-

» Denn jene empirisch erworbenen Kenninisse gen
wostatten mit den wissenschaftlichen so wenig ei-
» nen Vergleich, dass es selten gelingt, denen die |
» nur die erstern besitzen, eine allgemeine Vor
» stellung von den andern beizubringen” _An- |
fangsgründe der Naturgeschichte des Mineralrei=
ches. Wien 1832. 8° 5. 564.

(u) Teregt schrijft BuLweERr; » 4 mind habituatedì

09

te kennis van een deel, ook die van de plaats
en betrekking behoort, in welke het met opzigt
tot het geheel staat, Van hier dat men gevaar
loopt, niet begrepen of verkeerd opgevat te wor-
den, zoodra men algemeene onderwerpen der
Wetenschap behandelt, of over natuurlijke me-
thode en hare verbetering denkbeelden voordraagt,
die uit eene vergelijking van het dierenrijk, als
een geheel beschouwd , voortvloeijen; en wil men
iets bekend maken, hetgeen op algemeenen bij-
val en erkenning hopen mag, men ziet zich bij-
kans beperkt tot het uitgeven eener verzameling
van afbeeldingen van nieuwe of weinig bekende
soorten.

Maar wij spreken thans niet zoo zeer van de
mededeeling der uitkomsten van ons onderzoek,
doch veeleer van het onderzoek zelve en van
den weg, dien wij daarbij moeten inslaan. Wij
hebben dan gezien, dat dierkunde in de eerste
plaats, in het kennen en vergelijken der vormen
bestaat. En welke zijn nu de vruchten van dit
wijd uitgestrekt en moeijelijk onderzoek? Het is
ontegenzeggelijk waar, dat methode, rangschik-
king naar overeenkomst en verschil, en volgens
de regelen der ernstige en strenge wetenschap,
op de verstandsontwikkeling een’ gewigtigen in-
vloed uitoefent. De onsterfelijke Covrer heeft de-

» to principles can stoop to details because it seizes
» and classifies them at a glance; but a mind ha-=
» bituatedto detail , is rarely capable of extending
» its grasp to a principle’

7

100
zen invloed bovenal ia het licht “gesteld (a 4
Maar er iseen ander, niet min belangrijk voors
deel, De geen zich. over het wetenschappelijk onder:
zoek van het leven) deszelfs verschijnsels en wet-
ten weldadig uitstrekt. « Een denkeride geest. kän
aan, het strand der zee zich niet met lage ‘of klei-
ne denkbeelden bezig houden; de ‘onafzienbare
vlakte, waarop het oog staart, verruimt ook de
grenzen van ‚den geest, die diek eerst, in het on-

ee

ta )75, Cette. Bava que Pon HA ndeessatrement
‚nen. étudiant Phistoire naturelle, de chasser” dais
» són esprit un très grand nombre Pidées, est Vin
» des avantages de cette science dont on ale moins
» parlé,; et guis deviendra peutsêtre le- principal,
"-»lorsgu' elle- aura. dé» généralement tmtroduite
» dans l’ éducation. commune; on s’ exerce par-là
» dans cete partie de la logique qui se _nomme la
2 méthode, & pew près comme on s ‘exerce par
»? étude de la géomêtrie dans cèlle ut sè nomme
“ple syllögismië, par la räison” que P histoire ma-
» turelle est la science qui ezige les’ méthodes les
»plus. précises „conome la géomêtrie celle qui den
» mande les zaisonnemens les > plus rigour eux. Or
» cet art de la méthode, une fois qu'on le possède
» bien, s appligue avée un avantage infint aùx
» études les plus élrangères ù P’ histoire naturelle.
» Toute discussion qui suppose un classement des
» faits, toute recherche qui ezige une distribution
» de matières se fait d après les mêmes lois; ef
» del jeune homme gui n° avait cru faire de cette
‚„» science gw un objet d’ amusement, est surpris
» lui-même, & Pesdai, de la facilitë jw elle lui
» a pr ocurée pour debrouiller tous les genres d’
> affaires,” Le Règne animal, Préface p- XVI,
XIX,

Iol

eindige. schijnt te verliezen, maar grooter. tot, ons.
binnenste wederkeert” (a) Zoo omtrent gaat,
het ook hem, wiens blikken op de oneindige..ver=.
scheidenheid „ die -het.dierenrijk . aanbiedt, met.
aandacht gevestigd waren : zijn geest.is verruimd,
en voor groote denkbeelden geopend; beperkte,
theorien en eenzijdige. verklaringen kunnen hem,
niet meer behagen en; niet beladen. en belast
maar versterkt door-zijne ‘kennis, dringt hij. ver=.
der door in het heiligdom der natuur, vt

De kennis der: vormen is het eerste deel. der
dierkundige wetenschap, doch geenszins de ge-
heele dierkunde zelve. . Wij moeten: verder. na«
gaan, hoe zich indie vormen: het dierlijke leven
vertoont. ‘Eene vergelijkende, algemeene physios
logie, zie hier wat wij’ van-de dierkunde ver-
wachten. Het is niette ontkennen „dat hetgeen
men gewoónlijk physiologie noemt, de kennis
der levensverschijnsels in den’ gezondenmensch,
eene, hoezeer door het’ gebruik: gewettigde , ech-
ter slechts willekeurige afzondering is’ van een
deel dier wetenschap , welke men Biologie heeft
genoemd (5). Zulks hebben dan, ook de beste
physiologen vaù âlle’ tijden min of meer erkend),
en allen hebbeù zij, de’ groote Harrer: niet hét

…

(a) WINCKELMANN, Anmerkungen über die Geschich-
teder Kunstdes Altherthums, Dresden 1767. 4° J.
Voorrede S, IV. Bee

(4) Het is bijkans onnoodig te herinneren, dat de
Geneeskunde’ als wetêhscliäp, tòt den rang “der
Natuurkundige wetensclrappen: behoorte: …

102

minst van allen, vele vergelijkingen van de levens=,
verschijnsels in het dieren- en plantenrijk, vele
bijzonderheden uit de vergelijkende ontleedkunde
ia hunne behandeling der menschelijke phiysiolo-
gie opgenomen. Maar er is een groot verschil
tusschen eene stukswijze toepassing der vergelij-
kende physiologie en tusschen eene :menschelijke
physiologie, die als deel der algemeene biologie be-
schouwd wordt en daaruit voortspruit, daarmede
innig zamenhangt, gelijk een tak met den stam,
waardoor hij gedragen wordt en gevoed, Zulk
eene physiologie van den mensch bezitten wij
niet, maar dat zij mogelijk is en dat zij eenmaal
bestaan zal, daaraan kunnen wij niet twijfe-
len. En vraagt men, welk nut reeds nu de ver-
gelijkende physiologie en vooral ook de ontleed
kunde der dieren aan de menschelijke physiolo-
gie bewezen heeft, het zou niet moeijelijk zijn
eene menigte bijzondere daadzaken en verbeter«
de leerstukken op te noemen. Doch het is min=
der nog in het bijzondere, dan wel in het alge-
meene, in den geest, waarin de wetenschap be-
handeld en opgevat wordt, dat zich deze welda-
dige strekking openbaart, Vooral is het een on-
berekenbaar gewin voor de wetenschap, dat vele
dwaalwegen voor altijd afgesloten zijn, en dat
eene eenvoudige kennis der fac/a eene geheele
reeks van theorien omver werpt, waaromtrent
men vroeger getwist heeft. Zoo lang men nog
gedurig terug moet keeren en het gedane onge-
daan moet maken, is men niet op den regten
weg ; maar, wanneer men eenmaal op dea regten

(rt ee <=! vB Vd togds | Se
[=| (3) VD WU Et al & 8
A EE - D er RER

‚ / } rt
Cfr Ae er rt y a 1 hi 2 Dy

9
N ed 77 sneed 1ö v EL EE 1 in Ee Je A

103

nadert men het doel, hoe ver verwij-

«
Ë
| p O
É e A *@ es nj r: VJ hd ver dg bi 4 / vt gp
EE SRE D Laer
'E DA dd à je i rp? ki: a A sy 5 ane £
Kel 4 7 ak AE / erg ud
€ A at 0) wkn 7 2) UIA x- 7 of Ska
Pr 1 k il |
B Cement gnr r- Zp Ar > _ ver: 2 emerge
Ei mag jp 3 ,
. Bi ES er ed meg 7 mf 5 zy LE ed 4 7 Pa ad jerg perd et pr opeen
NESS 74

Ed dd TT de tt arty , ‘f 6 pe ee er a adt rds

102

minst van allen, vele vergelijkingen van de levens=,
verschil Zen BN nen. DAN aar

mn in
bijzc

ia h

gie
tuss,

ken.

phy

sche

we;

103

weg is, nadert men het doel, hoe ver verwijt
derd het ook zijn moge.
_ Behoef ik te herinneren , dat men slechts aan den
aanvang van dien weg staat en dat het doel nog
ver, nog onafzienbaar ver voor ons ligt? De
groote ontdekkingen zelve, die men van tijd tot
tijd maakt, verwonderen ons hoofdzakelijk daar-
daor en worden juist daarom groot genoemd,
dewijl zij ons toonen, hoe weinig wij nog weten,
hoe weinig wij bovenal nog den zamenhang in=
zien, die al het bijzondere verbindt. En op de
kennis van dien zamenhang komt het toch boven
alles-aan. Kenden wij de natuur geheel, zoo als
zij slechts door een oneindig verstand gekend kan
worden, hoe eenvoudig zou ons haar zamenstel
voorkomen, hoe noodwendig zouden voor ons be-
grip ook die verschijnsels zijn, die ons thans als
afwijkingen verbazen !: Eenige weinige algemeene
wetten , in. wier aard en wezen de oorzaak gelegen
is van eene rijke verscheidenheid en afwisseling
van uitwerksels, ziedaar, wat wij als de slotsom
en hoogste vrucht van het onderzoek ontdekken in
die gedeelten onzer natuurbeschouwing, waarin
het ons reeds vergund werd , dieper inzigt te ver-
krijgen; en hoe kunnen wij er dan aan twijfe-
len, dat in andere deelen, waarin onze kennis
nog geheel gebrekkig en onvolkomen, nog ge-
heel stukwerk is, eene zelfde spaarzaamheid van
middelen in de werkplaats der natuur verscholen
ligt?

Om eindelijk het dierlijke leven te kennen, zoo
als het zich in verschillende vormen op onzen

104

aardbol openbaart, moeten wij de dierlijke vor-
men , de soorten en geslachten ook beschouwen in
hunne betrekking tot de omgevende natuur, tot
lucht, grond en water. Hoe verschillende vormen
op verschillende plaatsen voorkomen, et water
andere bewoners heeft dan het land, de lage
vlakten andere dan de bergen bezitten, hoe de
dierenwereld in hare verspreiding afhangt van de
verbreiding der planten, hoe in de onderschei-
dene aardstreken de vormen verdeeld zijn, welke
uitsluitend tot enkele landen beperkt, welke zich
over vele streken vau den aardbol wijd en zijd
verspreid hebben, dit alles behooren wij in bij-
zonderheden na te gaan, de uitkomsten van ons
onderzoek te vergelijken en daaruit algemeene
regels af te leiden. Eene natuurkundige beschou-
wing van de oppervlakte onzes aardbols, moet
bij dit onderzoek ten grondslag liggen. Deze be=
schouwing geleidt ons van zelven tot de waarne-
ming der veranderingen, die deze oppervlakte in
den loop der eeuwen ondergaan heeft,

Wij ontdekken nu eene andere dierlijke we
reld, die de thans bestaande voorafging; wij vine
den overblijfsels van uitgestorvene diersoorten ,
die wij met thans bestaande vergelijken moeten.
Wij erkennen, bij al de verscheidenheid, toch
weder de overeenkomst, die ook deze vormen
met de tegenwoordige verbindt. Hoe vreemd ook
sommige dezer uitgestorvene diergeslachten zijn
mogen, in onze groote verdeelingen der natuur-
lijke rangschikking van het thans levende dieren-
rijk, vinden zij allen ongedwongen eene plaats,

mennen

105

Maar wij zien tevens, dat de geographische ver-
spreiding der dieren volgens geheel andere wet-
ten plaats vond, dan thans, en wij worden daar-
door genoodzaakt te erkennen, dat water en land,
temperatuur en dampkring in die vroegere tiijd-
perken zeer verschillend moeten geweest zijn van
hunnen tegenwoordigen toestand,

Uit deze vlugtige beschouwing van de strekking
des dierkundigen onderzoeks, blijkt genoegzaam ,
hoe eenzijdig het oordeel is van hen, die de na-
tuurlijke geschiedenis als een enkel naamregister
der natuurlijke voorwerpen beschouwen en hoe-
zeer zij de waarde der wetenschap miskennen.
Haar groote omvang, al bepaalt men zich ook
enkel tot het dierenrijk, eischt den tijd en de
inspanningen van een geheel menschenleven,
eischt eene onverdeelde werkzaamheid. Het ge=
tal der zoodanigen echter zal wel altijd zeer klein
zijn en zich bepalen tot hen, wier keus en aan-
leg door eenen gelukkigen zamenloop van uit-
wendige omstandigheden versterkt en begunstigd
werden. Maar volgt hier nu uit, dat zij, die bij
gemis dier gunstige gelegenheden tot andere werk-
zaamheden geroepen zijn, de dierkunde in het
geheel niet beoefenen kunnen? Het iser zoo ver
af, dat de wetenschap niet zijn zoude, wat zij
is, wanneer zij geene andere, dan zulke uitslui-
tende beoefenaars gehad. hadde, In de rij harer
verdienstelijkste bevorderaars lezen wij de namen
niet slechts van Genees- of Ontleedkundigen, maar
van Godgeleerden, Letterkundigen en Regtsge-
leerden ; wij tellen onder hen krijgslieden, kun-

106

stenaars en schilders; ja, zelfs vorstelijke perso=
nen hebben het niet beneden zich geacht, om als
vereerders en beoefenaars der wetenschap zich
met die allen in dezelfde rij te scharen. Ik be-
hoef geene namen te noemen, welke door allen
kunnen worden aangevuld, die in de weten-
schap, hare geschiedenis of haren tegenwoordi-
“gen toestand niet geheel vreemdelingen zijn. Maar
bij eene beoefening der wetenschap, welke met
andere bezigheden gepaard gaat, komt het vooral
aan op eene regte keuze van een of ander afzon-
derlijk gedeelte, waaraan men zijnen tijd en zij-
ne krachten wijden wil. Wanneer zelfs zij, die
zich onverdeeld aan de beoefening der dierkunde
toewijden, tot zulk eene keuze gedwongen wor-
den, en ook zij, ofschoon in geen deel geheel
vreemdelingen blijvende, echter , zoo hunne werk-
zaamheid tot gewin der wetenschap strekken zal ,
enkele deelen ter bijzondere beoefening moeten
uitkiezen, hoeveel te meer zullen die genen zich.
hiertoe genoodzaakt zien , die nog door vele, dik-
werf aan deze wetenschap geheel vreemde bezige
heden belemmerd worden, wier tijd meer be-
perkt, wier krachten verdeeld zijn?

Zal zulk eene gedeeltelijke beoefening der dier=
kunde wezentlijk vruchtbaar en voor de bevorde-
ring der wetenschap nuttig zijn, dan moet de
keuze niet slechts door den bijzonderen aanleg
des onderzoekers bepaald maar ook, naar de om-
standigheden, gewijzigd worden. Eene systema-
tische behandeling der soorten van eene of an-
dere klasse kan slechts verwacht worden van hem,

107

die den gedurigen toegang heeft tot eene rijke
verzameling, die groote bibliotheken kan raad-
plegen en met vele buitenlandsche geleerden in
betrekking staat. Een algemeen systema anima.
líum, waarin alle soorten, die bekend zijn, op-
genomen en de synonymie met behoedzame kri-
tiek bewerkt is, kan in den tegenwoordigen
toestand der wetenschap zelfs niet meer door een’
enkelen man geleverd worden, al stond ook een
tweede Lixxagus op, en wij kunnen het reuse
achtige werk, zoo het ooit volvoerd zal worden,
alleen van de zamenwerking eener vereeniging
van geleerden verwachten. Bijzondere behande-
ling van de inlandsche dieren, zoogenoemde Fau-
nae, kunnen wij thans evenmin van enkelen ver-
wachten, wanneer deze behandeling zich over
alle klassen gelijkelijk uitstrekt. Bijdragen daar-
toe kan echter elk leveren, dien het, bij de noo-
dige wetenschappelijke opleiding, aan geen’ lust
tot onderzoek ontbreekt; de kruidkundige wordt
van zelve geleid tot het nasporen van insekten,
die hem bij zijne wandelingen telkens voorko-
men; de liefhebber van de jagt vindt aanleiding,
zich met de vogelsoorten bekend te maken enz.
Tot waarnemingen over de huishouding en-levens-
wijze van vele dieren heeft elk, die op het land
leeft, gestadige aanleiding en,‚ zoo hij den geest
van waarnemen bezit, kan hij, ook zonder uitge-
strekte geleerdheid te bezitten, de wetenschap
wezentlijk helpen uitbreiden en volmâken. Maar
vooral kan de ontleedkundige, ook ver van groo-
te verzamelingen levende, zelfs wanneer hij alleen

108

onderzoekt, wat in zijne nabijheid voorkomt, groo-
te diensten aan de wetenschap bewijzen. Ik be-
hoef slechts Swammerpam en Lroner en, onder
onze tijdgenooten, Herorp en Rarnke te vermel-
den. $

Ik denk hier aan onze vaderlandsche’ genees-
kundigen. Bij de organisatie van het hooger on-
derwijs in ons vaderland werd bepaald, dat de
studenten in de Geneeskunde tot hunne eigenlijke
faculteitslessen niet mogten overgaan, zonder
vooraf den graad van kandidaat in de Wis- en
Natuurkundige wetenschappen bekomen te heb-
ben, en dat zij bij het examen tot kandidaat in
de Geneeskunde, een bewijs moeten overleggen ,
de lessen over de natuurlijke Geschiedenis en de
vergelijkende Ontleedkunde te hebben gehouden.
Vroeger bestonden die bepalingen niet en er zijn
veelligt nog eenigen, die, van hare nuttigheid
niet overtuigd, de oude vrijheid terugwenschen,
„m van de studie der Wis- en Natuurkundige we-
tenschappen, naar verkiezing het eene of andere
deel te beoefenen, of wel die geheele studie ach-
terwege te laten. Ik gevoel mij niet geroepen, om
hen te wederleggen; want als zij beweren, dat
zulke bepalingen de vrijheid van studie te zeer
aan banden leggen, moet ik eerst met hen na-
gaan, wat zij door vrijheid van studie verstaan
en dit onbepaalde begrip tot helderheid zoeken
te brengen. Ik vergenoeg mij thans met de aan-
merking , dat hetgeen bij ons, nu sinds ruim,
Lwee- en twintig jaren bestaat, ook buitenslands
bij verscheidene hoogescholen wordt voorgeschre=

109

vern, en dat men elders deze of dergelijke bepae
lingen nog later gemaakt heeft, waar zij tot dus
verre niet bestonden (a). Het moet derhalve
eene behoefte des tijds, eene voorwaarde van we-
tenschappelijke vorming en opleiding zijn, welke
men door deze bepalingen getracht heeft te ver-
vullen. Dat deze bepalingen volkomen aan het
doel beantwoord hebben, zou ik echter evenmin
willen beweren, als het mij thans lust, de oor«
zaken van dezen min gunsligen uitslag op te spo-
ren; ik zou dan in de eerste plaats hen moeten

(a) Zoo schreef men nog voor 9 jaren uit Halle: » Zx
» Ansehung der medicinischen Doctorpromotionen
» zst schon früher den Promovendis die Nach-
» weisung eines akademischen Quadrennii zur
» Pflicht gemacht, und jetst auch das philosophi-
» sche Bramen der medicinischen Doctoranden
» eingeführt worden, ehe sie zu dem medicinischen
» zugelassen werden. Es soll durch dasselbe ver-
» hütet werden, dass nicht blosse Routiniers, be=
» sonders ehermaligen Chirurgen und Apotheker,
» ohne die erforderliche wissenschaftliche Bil-
» dung in den Stand der dertzte sich eindrängen >’
(Intelligenz-Blatt der allem. Litteratur-Zei-
tung, Januar 1829, S. 42). De motiven zijn
opmerkenswaardig; door dien maatregel moet
worden voorgekomen , dat lieden, die alleen een’
zekeren sleur volgen, dat voormalige Chirurgen
en Apothekers zich in den stand der Genees-
heeren indringen. Bestaat daarvoor bij ons gee-
ne vrees? — Maar men noemt ook de, bij díe
bepaling voorgeschrevene kundigheden noodwer=
dig (erforderlich ), en ik weet indedaad niet, hoe
men ze anders noemen zou.

110
noemen, die, van de weinige vruchten dezer bez
palingen steeds gewagende, zelve geene gelegen-
heid laten voorbijgaan, om hunnen invloed tot
derzelver bestrijding en verlamming in het open-
baar of bedektelijk te besteden. Hoe het zij,
deze beide bepalingen bestaan thans onder ons,
en aan de laatste van dezelve zijn wij het ver-
schuldigd, dat aan onze hoogescholen alle toe-
komstige Geneeskundigen het onderwijs in de
dierkunde bijwonen. Wij mogen verwachten;
dat vroeger of later de wetenschap van deze be=
paling zoo veel voordeel trekken zal, als eenig-
zins beantwoordt aan de talrijke menigte van in
de Geneeskunde studerende jongelingen. Mogten
zij daartoe allen meer en meer bescffen, dat niet
de akademische graad, dien de maatschappij
als waarborg van kunde eischt bij hem, die tot
de uitoefening van een wetenschappelijk beroep
geregtigd is, maar dat die kunde zelve hun doel
behoort te wezen, en dat de theoretische Ge-
neeskunde in haren tegenwoordigen toestand, niet
mag noch kan worden afgescheiden van de be-
oefening der vergelijkende ontleedkunde. Het is
voor dit gedeelte bovenal, dat toekomstige Genees-
kundigen de natuurlijke geschiedenis behooren te
‘beoefenen, en wel verre, dat deze studie hen in
hunne overige nuttige oefeningen hinderen. of be-
lemmeren zou, zal zij veeleer dezelve veraange-
namen en gemakkelijk maken. Het zamenstel
der dieren toch, biedt bij de ontleedkunde van
den menseli gedurige punten van vergelijking
aan. Hetgeen anders enkel werktuigelijk -geheu-

1

genwerk is, wordt door vergelijking een vrucht=
baar onderwerp voor het oordeel en de bespie=
geling; het wordt vaster in de herinnering ge-
prent, naarmate het zich aan meerdere begrip=
pen aansluit; want, hoe vreemd het ook schijs
nen moge, het is nogtans-ontegenzeggelijk waar,
dat het ons meer inspanning kost, ééne enkele
daadzaak te onthouden, dan twee of drie, die
met elkander in verband staan, en welke voor
ons verstand de onderwerpen van vergelijking ;
aftrekking of verbinding geweest zijn (a). Men
bedenkt het te weinig, welk eene rijke bron van

(a ) Hoe bezwaarlijk is het, in het geheugen eer enkel
woord vast te houden uit eene geheel onbekende
taal! Is de taal ons bekend, dan’ worden er
duizenden in onze herinnering bewaard, die wij
met waardigheid gebruiken; het is met de ge-
schiedenis even zoo. Het is in de ontleedkunde
niet anders. — Hij, die deze wetenschap aanleert,
beproeve het, bij voorbeeld, slechts de been-
tjes van den voetwortel ( farsus ) bij den mensch
met die wan den handwortel (carpus ) te verge=
lijken en in beide deelen voor elk been een of
twee, die daaraan beantwoorden, aan te wijzen,
en hij zal de namen en de aaneenvoeging der
beentjes, zoo wel van den carpus als van den
tarsus, heter onthouden, dan te voren. Vrce
p'Azyn heelt deze deelen, gelijk de geheele
voorste en achterste. ledematen, met elkander
vergeleken; maar wij raden elk, dit opstel eerst
te raadplegen, nadat hij zelve de oplossing be-
proefd heeft. Hij zal dan het genoegen der vin-
ding hebben, en gewis met VreQ p’Azyr in,
de meeste punten overeenstemmen.

2

genoegen in grondige kundigheden gelegen is,
en. dat er behalve de wereld van gewinzucht en
zinnelijk genot, een kring bestaat, waar andere
schatten nagejaagd, verzameld en aangewend
worden, wier waarde door het gebruik niet ver-
mindert maar aangroeit.

Ik meende, dat het mij geoorloofd was, na
ruim twaalf jaren achtereen aan eene Vader-
landsche Hoogeschool de dierkunde te hebben
onderwezen, deze denkbeelden mede te deelen,
die mogelijk tot opheffing eeniger verkeerde be=
grippen dienen kunnen, of die althans den geest
en de strekking kenbaar maken, waarin ik meen
mijn onderwijs, vooral voor toekomstige genees-
kundigen, te moeten inrigten. Ik schroom niet,
dat mijne vorige of tegenwoordige toehoorders de-
zelve in tegenspraak met mij zelven zullen vin-
den. Ik wilde er het ideaal in afschetsen, dat
ik voor mij zie, al moet ik ook wanhopen het
immer verwezentlijkt te vinden. Wanneer ik na
zulk een lang tijdverloop terug zie op de vruch-
ten, die dat onderwijs gedragen heeft, wanneer
ik daarbij bedenk, tot welk eene uitgebreide ver=
zameling van natuurlijke voorwerpen men te Let-
den den toegang heeft, eene verzameling, welke
door geene buitenlandsche over het geheel over-
troffen en slechts door enkelen geëvenaard wordt,
dan is het zeker geene teleurstelling van te over-
drevene en hooggespannen verwachting, die mij
deze vruchten nog gering en spaarzaam doet
noemen, Maar laat ons toch de blijde hoop
niet opgeven, dat hetgeen waar en goed is, ein=

13

delijk over ‘vooroordeel en onverschilligheid, ja
over alle hinderpalen moet zegepralen, en dat
het meer en meer blijken zal, hoe magteloos de
tegenwerking is van hen, die de wetenschappen
nog steeds op denzelfden stand willen terugbren-
gen, waarop zij dezelve in hunne jeugd verlie-
ten. Ik heb daarom deze regels nedergeschre-
ven, onbekommerd of hetgeen ik schreef, dezen
of genen mishagen kon, en veelmin angstig vra=
gende of het den bijval van anderen zou weg-=
dragen; wat ik meende waar en nuttig te zijn,
dat heb ik geschreven, even gelijk ik dat altijd
onderwezen heb. Hier en daar zal, gelijk ik
hoop, wel een toegenegen en geopend gemoed
gevonden worden, waarin mijne denkbeelden, op-
genomen, verder ontwikkeld en tot meerdere
rijpheid gebragt, niet zonder weldadigen invloed
blijven zullen. Mogt spoedig een edele naijver
in onze vaderlandsche jeugd opgewekt worden,
en de nakomelingschap eenmaal de namen van
velen onder haar schrijven kunnen, naast de on=
sterfelijke namen van SwAmmeERDAM, Camper en
Lroner !

LEIDEN, Junij 9838.

hd

Kar. TIJjnscu. D, V, St, 1, id

IE TET S

AANGAANDE DE

BRASSICA OLERACEA COSTATA
NEPENTHIFORMIS Dec,

DOOR

J. H., MOLKENBOER,
Med. Stud.

In de Transactions of the horticultural Socte-
ty (a) trof ik onlangs eene verhandeling aan van
M. De Canporre, ten onderwerp hebbende eene
opgave der verschillende soorten, geslachten en
‘verscheidenheden van Brassica en deszelfs aanver-
wante Genera, welke in Europa gekweekt: wor-
den. Onder de Brassica oleracea L. en wel ach-
ter derzelver verscheidenheid costafa Dec. maakt
de Schrijver melding van eene afwijking van deze
verscheidenheid, zeggende: « While cultivaling
the Brassica costata, 1 have more than once had
occasion to observe a curious subvariety or de-

(a) Transactions of the horticultural Society. Voll,
V. anno 1824, pag. 1—4d,

15

generation of the kind, some of the plants emit-
ted from the back of their primary ribs a kind
of appendage, similar in consistency to the foot=
stalk of the leaves; these appendages were of dif-
ferent sizes, and the largest dilating at its extre=
mity, formed a concave disk resembling a cup
or funnel. This singularity recalling to mind the
organisation of a-well known plant, the Nepen=
thes distillatoria, I have given the name of Ne-
penthiformis to this Subvariety, and class it im-
mediately under the variety that produced its
but I should not:be sûrprised if the same acci»
dent were to be met within every ‘other variety
of Cabbages ; and in that case, L disclaim every
pretension to rank it even with the Subvarieties,
and shall consider it only as an accidental de-
fect” (a). — Deze plaats kwam: mij zeer vreemd
voor, daar De Canporue meende, het eerst dit
verschijnsel op te merken, terwijl reeds voor hem
Jäcen hiervan melding maakt, zeggende: dat
Boxset: in 1754 dit dikwerf aan bloemkoolbla-
den opgemerkt had, Het schijnt mij dus toe,
dat De Caxporre, in 1821 deze Mémoire schrij-
vende, het werk van Jäcer, über die Missbil-
dungen der Gewächse in 1814 reeds uitgeko-
men, niet gekend heeft, te meer, daar Dr Can-
porLE het verschijnsel niet waarnam in bloemkool
of Brassica oleracea Botrytis cauliflora Dec.
(syst. II. 865.) maar in Brassica oleracea costa-
ta Dec. (choux de Beauvais), terwijl daarenbo-

(a) De Caspourr, l.c. p, 12, cf. et tab. 1,
8

116

ven Wonrrzain (a) hetzelfde‘aan een blad van
Lactuca sativa waarnam, Zoo hij dus Jäcer’s
opgave gelezen, Bonnet's opmerking gekend en
WourrrBain’s waarneming vergeleken had , zoude
zijne gissing overbodig geweest zijn: « Z should
not be surprised if the same accident were to
be met within every other variety of Cabbages'”
daar Boxner hetzelfde in eene andere species,
Woarrzarn in een ander genus gevonden had.
Evenwel zou ik alsdan nog niet inzien waaroms
al had hij ook dit alles niet geweten, hij dan
dien ten gevolge « every pretension to rank it
even with the Subvarieties'’ zou intrekken en het
alléén als een accidenteel gebrek zou beschouwen.
Want in een zelfde geslacht, vóóral waarin de
soorten zóó naauw aan elkander verwant zijn,
als in het genus Brassica, zoude gemakkelijk
dezelfde oorzaak werkzaam kunnen zijn, om eene
zelfde verscheidenheid in verschillende soorten
daar testellen. Dit toch blijkt ten duidelijkste uit
de Peloria, die niet alléén bij verschillende soor-
ten, maar zelfs bij verschillende geslachten, als:
Linaria, Pedicularis, Plectranthus, Antirrhie
num, plaats grijpen (6). Geenszins kan men
derhalve De Cannorre als den eersten opgeven,
die met deze afwijking bekend was. Of echter
Bonner deze eer toekomt, kan ik niet bepalen.
Daar hij echter zelf geene vroegere opmerkingen

(a) Act. Nat. cur. Dec. IT. Ann. 10. p. 369. Tab,
IV. fig. 3 der deutsche Uebersetzung.

(5) Cf. Dr. J. Rarzrnure, Observ. ad Peloriarum
tndolem definiendam spectantes. Berol. 1829.

En

117

dienaangaande mededeelt en ik ook niejs daar-
van heb kunnen opsporen, zoude het mij waar-
schijnlijk voorkomen, dat hij de eerste vinder
geweest is. Voor een paar jaren eenige derge-
lijke koolplanten waargenomen hebbende in de
Moezerij van den Heer J. W. Monerr te Bloemen-
daal, boven Haarlem, en daarvan verscheidene
gedroogde exemplaren bezittende, kwam in mij
de gedachte op, deze afwijking nader na te gaan,
en daar ik te vergeefs naar eenige reeds bestaan-
de duidelijke verklaring zocht, te zien of dit
verschijnsel wel zoo geheel onverklaarbaar zoude
zijn. De Canporre toch zelf niet wetende, of hij
het aan eene verbastering of ontaarding moest
toeschrijven, dan wel als eene subvarieteit moest
aannemen, gaf mij hierin volstrekt geen licht.
Jäcer gaf wel eenige verklaring, doch deze schijnt
de bladen niet zelf gezien te hebben en daar hij
slechts eene hypothese bouwde, die bij toetsing
aan mijne exemplaren verviel, zoo kon ook de-
ze hulpbron mij van geen dienst wezen, Box-
Ner eindelijk, die vrij juiste opmerkingen aan-
gaande de uiterlijke gedaante leverde, zwijgt
echter, waar het op eene verklaring aankomt,
zeggende: D'où procède cette espèce de monstre?
Pourquoi ces feuilles affectent-elles la forme d'En-
tonnoir? D’où vient qu'elles naissent de la prine
cipale nervure et sur la surface supérieure? —
Je n'entreprendrai point de lexpliquer (a). —

(a) C. Bonner, Becherches sur usage des feuilles.
Gottingue et Leide 1745, p. 200. tab, XXY. méme
av. bg. 1.

118

Mijn plan werd dus, eerst na te gaan of dit ver-
schijnsel eene soort, eene varieteit of een toevallig
gebrek was, ten einde te zien of de door De
Canporze ingestelde subvarieteit en naam, kon
blijven aangenomen worden, dan of men met
Borser instemmen moest, dat het eene monstrosie
teit of een toevallig gebrek was, om, zoo het laat-
ste het geval mogt zijn, de oorzaken op te spo-
ren en Boxser's vragen op te lossen. Eindelijk,
op eene eenvoudige wijze aan het einde dezer
nasporing gekomen, deel ik daarvan de gevolgen
mede, ten einde, zoo ik al de ware oorzaken
niet gevonden mogt hebben, de aandacht van
anderen daarop te vestigen.

De planten dan van Brassica oleracea i Bo-
Erytis L. (spec. plant. IL. 932), waaraan ik het
verschijnsel waarnam, werden geteekend en al-
dus het voortgebragte zaad zorgvuldig opgezae-
meld. Bij uitzaaijing daarvan im 's Rijks Botae
nischen tuin te Leiden, bragt hetzelve de gewone
soort voort; dach op denzelfden grond te Bloe-
mendaal , waarop deze afwijking zich het vorige
jaar vertoond had, werd hetzelfde op nieuw
waargenomen. Eerst meende ik dit te moeten
toeschrijven aan ontkieming van zaden, die daor
de plant zelve als het ware waren gezaaid; doch
dat ook dit geenszins het geval was, bleek later
aan planten, die in de broeibakken stonden; het-
geen tevens bewees, dat er niets eigenaardigs in
den grond aanwezig was, dat hiertoe bijbragt;

119

daar de grond der op het veld staande planten,
geheel andere dan broeiaarde was, en dit mij
dus eene analyse der aardsoort bespaarde, Eene
eigene soort kon het derhalve niet langer genoemd
worden, zoo men ten minste als kenmerk tusschen
soort en verscheidenheid aanneemt, het standvas-
tig blijven door zaaijing. Eene verscheidenheid
kon het ook niet zijn, daar alle deelen overéén-
kwamen met de soort zelse en er slechts een fe
véél bestond, in voortbrengsels bestaande aan de
bladen, te vergelijken met kelken of nectaria (a),
Het waarschijnlijkst kwam mij dus voor, dat
eene of andere uitwendige oorzaak tot het ont-
staan hiervan aanleiding gaf, en ik besloot, het
volgende jaar dit op nieuw na te gaan. Reeds
a priori kon ik bepalen, dat het geene beleedi-
ging door de steek van een insekt was; daar dit
vooréérst eene aanzwelling op de beleedigde plaats
zelve ten gevolge zou hebben, en ten tweede het
insekt in den voortgebragten pedunculus (5) zou
moeten gevonden worden, van het tegendeel waar-
van ik mij door behulp van doorsnijdingen en
aanwending van vergrootingen overtuigde. Ik
ging derhalve na of ook eenige andere toevallige
beleediging, bij voorbeeld door werktuigen der
tuinlieden of knakking of iets dergelijks, hieraan
had kunnen toebrengen; doch hoe voorzigtig ook
behandeld, leverden echter sommige planten, al
waren zij zelfs geheel buiten verzorging gesteld,

(a) Zie fig. 4 A en fig. 2.
(6) Zie fig. 4 B,

120

de gewone afwijking op. Ik was en bleef dus
even ver, doch kon bepalen, dat het geene soort,
geene verscheidenheid noch subvarieteit was; dat
het geene ziekte door uitwendige oorzaken en dus
geen accidental defect, zoo als De Ganporze het
noemde, kon geacht worden.

Boxxer hield het in. 1754 voor eene soort van
monster (a), welks verklaring hij niet op zich
durfde te nemen. Jäcer zelf in 1814 hield het
voor eene soort van proliferatie en trachtte het
ontstaan van den pedunculus en kelk te verkla-
ren, door de rachis der bladen gelijk te stellen
aan eenen caulis en alzoo aan dezelve de eigen-
schap toe te kennen, om zelfs eene geheele plant
voort te brengen, gebruikende de woorden van
Ruporeui: « Die Rippen des Blatts nämlich sind
« ihrer ganzen Zusàmmensetzung nach völlig dem
« Caulis ähnlich, so dass sich aus ihm sogar eine
«ganze Pflanze entwickeln kann.’ Ofschoon
sommige planten dit ten volle bewijzen kunnen,
zoo houde ik het echter voor onnoodig , de oorzaak
zóó verre le zoeken. Nadat ik vele stellingen
gebouwd had, die echter even spoedig ook we=
der omvergeworpen werden, deed eindelijk eene
eenvoudige beschouwing van het blad mij de
eerste vraag van Bonner: d'où procède cette es-
pêce de monstre 2 duidelijk verklaarbaar voorko-
men. — Bij de vergelijking van mijne gedroog-
de exemplaren, met de door Boxer gegevene
afbeelding, bleek mij een aanmerkelijk verschil,

amnnenmnssmmsmd

(a) Cf, Jarcen, 1, c, pag, 37,

121

dat waarschijnlijk door den teekenaar, als onkun=
dig in een ander vak dan het zijne, over het
hoofd gezien werd. De peduneculus toch, verliet
niet eensklaps, als ware hij uit een gemma
voortgesproten;, de rachis; maar liep een eind-
weegs langs dezelve, ofschoon afgescheiden
voort (a). Deze pedunculus had gedurende de-
zen zijnen loop de epidermis van het blad opge-
ligt, en een weinig parenchyma medenemende,
vormde hij zoo lang eenen tubus, tot dat deze
tubus, hoe langer hoe kleiner wordende, eindelijk
verdween in de epidermis van den pedunculus
zelven. Hieruit bleek mij dus, dat het geenszins
eene ontwikkeling uit een gemma was, zoo als
Jäcer stelde, door de rachis dezelfde eigenschap-
pen als den stengel toe te schrijven, en dus de
tachis in staat te stellen, gemma’s en daaruit ge-
heele planten te ontwikkelen. — Gelijk de petio-
lus, tot blad overgaande, zich in fasciculi vasorum
verdeelt, waarvan de grootste bundel den nervus
primarius of rachis uitmaakt, welke meer en
meer vaatbundels afgevende, die in eene platte
oppervlakte als ontrollen en dus bladmassa vor-
men; zoo ook geloof ik; dat de rachis van het
bewuste koolblad zich op zekere hoogte (5), in
twee fasciculi of nervi primarii gescheiden heeft,
bij voorbeeld , door tusschengeplaatst en vermeer
derd parenchyma; dat één dezer fasciculi, rachis
gebleven, zich spoedig in neryi secundarii vere

Ee amemmmmnmemmatssns

(a} Zie fig. kb. C—D,
(6) Zie fig. 4. D.

122

deelt (a); de andere, de epidermis van het blad
opligtende en een weinig parenchyma medene-
mende , eenen tubus gevormd heeft, langs de ra=
chis van het blad; dat dit parenchyma, zeldzamer
en zeldzamer wordende, de buis (6) enger en
enger heeft doen worden , tot dat hetzelve geheel
verdwijnende, den fasciculus niets overbleef dan de
epidermis van het blad zelve, waardoor de pe-
duneulus dan op die plaats vrij geworden van
aanhechting aan het blad, zich afgewend heeft,
Deze stelling aan mijnen hooggeachten leermeese
ter, Prof. G, G. GC, Reinwarpr, wien ik reeds
dikwerf aangaande dit verschijnsel had geraad-
pleegd, mededeelende, werd ook door dezen voor
niet ongegrond gehouden, hetgeen mij des te aan-
genamer was, daar ik, bij zóó weinig kennis, in
een zóó moeijelijk gedeelte als morphologie,
geenszins mij zelven durfde vertrouwen in het
bouwen van stellingen, en toch éénmaal eerst
eenen grond moest hebben door het verklaren
van de oorzaak van het ontstaan, zoude ik de
verdere ontwikkeling kunnen nagaan, — Even»
min echter als Jäcren de oorzaak kon aanduiden,
waardoor de eigenschap ontstaat in de rachis van
een blad, om eene nieuwe plant voort te brengen;
evenmin kan ik de reden opgeven , waardoor het
parenchyma tusschen de fasciculi vasorum vermeer=
derd, en de splitsing te weeg gebragt is.

(a) Zie fig. k. EE.

(5) Het is eigenlijk geene buis, maar een vast lig-
chaam in den vorm eener buis. Onder huis toch
zoude men een hol voorwerp verstaan,

123 2

De tweede door Boxrer geopperde vraag;
pourguot ces feuilles affectent-elles la forme
d’ Entonnoir? kan gemakkelijk op dezelfde wij=
ze, dat is, uit de verdeeling van de gesplitste ra-
chis in vaatbundeltjes worden verklaard, — De
peduneulus toch loopt niet in den kelk als rachis
door tot aan den top; maar verdeelt zich reeds
dáár, waar de pedunculus in bladmassa, dat is
in den kelk overgaat in nervi, welke als uit één
middelpunt straalsgewijze uitgaan (a). Wans
neer wij dus stellen, dat de vaatbundel, die van
de rachis van het blad afgescheiden was, om den
pedunculus van den kelk te vormen, zich weder-

„om in zoo vele vaatbundeltjes gesplitst heeft, als
er nervi primarii in den kelk zijn, en deze meer
en ‘meer fasciculi afgestaan hebben, die zich ont-
rollende, tot bladmassa zijn overgegaan; zoo vers
krijgen wij van hetzelve een conus- of beker-
vormig blad,

De waarheid van het gestelde bleek mij ten
duidelijkste in één exemplaar. Ofschoon in alle
exemplaren de peduneulus in 4 of 5 nervi prima-
rii overging; zoo was echter in een exemplaar,
waarvan de petiolus (b) niet, zoo als bij de an-
dere, eerst in bladsubstantie als ontrold was, maar
eenen geer langen pedunculus vormde en dan ter-
stond in kelkyormig blad overging, deze verdee-
ling bijzonder sterk. Hierin dan ook, kon ik na
drooging nog beter, dan toen het versch was, de

(a) Zie fig. 4. F.
(6) Zie fig. 2. A.

124

verdeeling of splitsing der rachis (in dit exem-
plaar peliolus) in twee deelen (a) waarnemen.
De door Bonner gegevene afbeelding pleit. ook
voor mijn gevoelen, aangaande de bekervormige
ontwikkeling van den kelk, daar de pedunculus
afgebeeld wordt als hier en daar eenen vaatbundel
af te geven, die, zich ontrollende, bladmassa
voortbrengt, tot wier top zij doorloopt , doch ook
dan eene expansio foliacea en geen’ kelk doet
zien. (Cf. Bonser, Lc. tab, XXV, fig. 1. B.G.)

De derde vraag van Bonner: d'où vient qu'el-
les naissent de la principale nervure et sur la
surface supérieure? is gedeeltelijk door het te
voren gezegde op te lossen. Dat de kelken uit
de hoofdnerve of rachis voortkomen , is natuur
lijk om het grooter aantal vaatbundels en de mêer=
dere ontwikkelingskracht. Echter heb ik exeme
plaren gevonden, waarin ook op de nervi parlia-
les dergelijke ontwikkelingen plaats hadden; maar
dit was dan ook op de dikste derzelve, en de
kelken waren alsdan veel kleiner, minder regel-
matig en gingen zelfs dikwerf over tot eene ex-
pansio foliacea crispa (6); hetgeen mij toeschijnt
toegeschreven te moeten worden aan mindere
voedingsappen en daardoor mindere ontwikke-
ling , waardoor de fasciculi vasorum spoediger tot
bladmassa werden ontrold en dus geenen pedun-
culus vormden. — Waarom dezelve altijd aan de
bovenste oppervlakte en niet op den achterkant

ed
(a) Zie fig. 2. B B.
(5) Zie fig. 3.

125

der bladen voorkwamen, begrijp ik niet. Jäcen
heeft hiervoor eene verklaring, zeggende : die meise
„ten Productionen der Pflanzen, die im Lichte gee
schehen, zeigen sich auf der ihm zugekehrten
Fläche, und streben wenigstens dem Lichte zu.
Ofschoon dit in het algemeen eene physiologische
waarheid is, zoo bewijzen echter, zoowel de op-
merking van De CAnporre' als mijne exemplaren,
in dit geval het tegendeel. De Cannorre toch zegt:
Some of the plants emitted from the back of their
primary ribs a kind of appendage. In alle mijne
exemplaren is dit even zoo het geval; alle de
kelken komen van den achterkant van het blad,
terwijl de plaat van Bonxer eveneens het blad
van den achterkant voorstelt, ofschoon de Schrij-
ver het van den voorkant opgeeft; want op die
plaat vertoont de rachis hare bolle oppervlakte,
en het blijkt dus dat het blad van den achterkant
is afgeteekend. Hierdoor zou dus eene andere
vraag oprijzen: waarom die'ontwikkeling altijd
aan den achterkant plaats had? hetgeen moeijelij=
ker te beantwoorden zou zijn ; te meer, omdat die
expansiones foliaceae crispae, welke ik op de ner-
vi partiales waarnam, altijd op den voorkant van
het blad gevonden werden.

Mogten wij ons in gissingen verdiepen aangaan-
de de verwijderde oorzaak; zoo zoude misschien.
de dampkringslucht eene groote hoofdrol kun-
nen spelen, te meer daar het verschijnsel op de-
zelfde plaats herhaalde, en hetzelfde zaad, op
andere afgelegene plaatsen uitgestrooid, tot de
gewone soort overging. Wat hiervan ook zij, het

126

schijnt mij toe, aan hypertrophie te moeten toegës
schreven worden, daar de bladen dit teveel ont-
wikkelden ten koste van andere deelen. Alle de
planten toch, dië dusdanige ontwikkelingen ver=
toonden, bragten geene leverbare kool voort,
en bloeiden zeer spaarzaam.

“Nadat het bovenstaande aan dit Tijdschrift toe-
gezonden was, trof ik andermaal op dezelfde
plaats eene hypertrophie aan in een koolblad.
Dit jaar echter stond op die plaats, waar vroes
ger alleen Brassica oleracea, t Boirytis. L.
gestaan had, zoowel deze als Brassica oleracea
V. capitata rubra Baun. (pin. 111.) en Brassica
oleracea capitata alba. Bauh. (pin. 111.) Op
de Brassica oleracea. i. Botrytis. L, was het ver-
schijnsel geheel verdwenen, gelijk ook in de
broeibakken aangaande dezélfde soort het geval
was; doch nu deed het zich eenigzins gewijzigd
wederom voor, op de Brassica oleracea d. capitata
alba, Bauh. — Daar echter dit verschijnsel op deze
soort, ofschoon gewijzigd , van den eenen kant het
door De Canvorre vroeger geopperde gevoelen nog
meer bevestigde ( should not be surprised, f
the same accident were to be met within every
other vartely of cabbages) (a); van den ande-
ren kant het door mij vooronderstelde verdeelen ,
en daardoor ontstaan der aangroeisels volkomen
bewees, meende ik de beschrijving en afbeelding
ook van dit blad nog te moeten mededeelen.

(a) Cf. Fransactions of the horticult, Society. vol. V.
pag. 13.

127

Het blad, in deszelfs geheele massa genomen,
was vrij natuurlijk ontwikkeld, vooral wat den
omtrek of uitgebreidheid betrof; doch eenigzins
obliguum, of liever, de eene (linker) bladmassa
was meer ontwikkeld en als het ware ten koste
van de andere. Wanneer wij het blad als uit
twee deelen zamengesteld beschouwen, waarvan
de vereeniging door de hoofdnerve of rachis wordt
daargesteld; zoo zien wij aan den eenen kant
of het linker deel eene gewone, zoo niet meer
dan gewoonlijk sterke vertakking der rachis;
terwijl het andere of regter gedeelte tot op de
helft van het blad zoo zeer geatrophieerd is, dat
er geene nervi primarii uit de rachis ontspringen ;
maar dat het schijnt, als of dezelve terstond
nervi secundarii afstaat. Aan den rand’of liever
omtrek van het regter gedeelte waren uitgroëisels,
welke zeer tenger, niet kelkvormig waren en den
vorm van peduncult clavati vertoonden (a).
Het linkergedeelte had deze aangroeisels niet;
maar bragt op het midden van het blad, zoowel
in lengte als breedte genomen, twee dergelijke
pedunculi voort, als zich op het regter gedeelte
vertoonden , evenwel veel sterker ontwikkeld en
den overgang tot kelken vormende, zijnde een
derzelve reeds semi-nepenthiformis (b). De
uitgroeisels op dit linkergedeelte hadden dan ook
in het blad zelve eene insnijding veroorzaakt,
waardoor de bovenste en onderste helft van dit
gedeelte van het blad zich als lobben voordeden;

(a) Zie fig: 1. AAA. fig. VL
(6) Zie fig. 1. B.

128

waarvan de bovenste lobbe geheel natuurlijk was;
De pedicelli clavati van het regtergedeelte ont-
stonden uit de uiteinden der nervi secundarii,
welke zich op eenen kleinen afstand van den rand
van het blad in twee nervuli scheidden (a);
waarvan er een, zeer dik naar gelang, voor den
pedicellus, een ander, vrij tenger takje voor de
voortzetting der bladmassa en vorming van den
rand en omtrek des blads bestemd was, De pe-
dicellus zelve ontwikkelt zich geheel en al op
gelijke wijze als een blad en is aan het einde
afgeknot (praemorsum). Echter is de ontrolling
van den fasciculus nervorum, die den pedicellus
clavatus daarstelt, niet volkomen, zoodat het
vergroeisel of aangroeisel, eenigzins meer verdikt
zijnde, vooral aan den rand, den schijn heeft,
van: een foliolum earnosum. canaliculato-sulca-
tum; hetgeen in sommigen zoo sterk was, dat
men , bij eene oppervlakkige beschouwing, aan het
einde openingen van kelkjes zoude meenen te
ontwaren (b), welke echter bij ontrolling der
vleeschachtige bladmassa duidelijk blijken, onge-
sloten en dus slechts groeven te zijn. Dat deze
pedicelli de epidermis van het blad opligten en
medenemen, bleek mij hier en daar ten duide-
lijkste, waar slechts nog rudimenten aanwezig
waren van aanstaande pedicelli (c), waardoor
het blad op die plaatsen als bullatum voorkwam
pm

(a) Zie fig. 1. CC,

(5) Zie fig. VIT. A. genomen van een der beide uit

groeisels op het linker gedeelte ván fig. Ll.
(c) Zie fig. 1. DD.

129

en nog geheel met de epidermis overtogen, eene
verhevenheid toonde, Op het linker gedeelte wa=
ren slechts twee aangroeisels, welke uit een ge-
meenschappelijk puut- ontstonden; doch naar
verschillende rigtingen gewend waren. Beide
waren in vorm en gedaante gelijk en droegen
langs derzelver nervure gelijke pedicelli (a), als
op het regter gedeelte van het blad aanwezig
waren; en men vond dus een aangroeisel op
een aangroeisel. Deze echter bewezen mij, de in
het bovenstaande geopperde stelling, aangaande
de verdeeling van den fasciculus nervorum door
parenchyma en het daardoor ontstaan der aan=
groeisels. De vijfde en zesde nervus secundarius
van de rachis (b) liepen een eind weegs tot op
de helft van het blad (tusschen de rachis en de
margo) voort, langzamerhand meer en meer tot
elkander naderende, tot dat zij eindelijk, geheel
anastomoserende (c\, eenen dubbelen fasciculus
daarstelden. Deze fasciculus verdeelde zich daar-
na, door duidelijk waarneembaar parenchyma, in
twee fasciculi (d) , waarvan de bovenste de klein-
ste, de meer naar de basis van het blad geplaat-
ste de groolste- was. Deze fasciculi anastomo-
seerden andermaal en gaven op gelijke wijze,
als in de kelkvormige aangroeisels door mij op-=
gegeven is, den oorsprong tot de pedunculi
foliacei (e). Echter had er hier geene dadelijke
(a) Zie fig. 1.
(c) Zie fig. 1
(e) Zie fig. 1. H. :
NAT, TijpscH, D. V, St, 1, 9

jd. (B) Zie fig. 1, 5, 6.
(d) Zie fig. 1. G. G.

130

verdeeling van den fasciculus in kleinere bun-
dels plaats, die straalsgewijze geplaatst en voort-
gaande eenen kelk konden vormen, maar er was
en bleef eene hoofdnerve tot aan den apex van
het aangroeisel; waardoor er geen kelk, maar
een bladvormig voortbrengsel ontstond, De pe-
dicelli elavati langs de nervure van het aangroei-
sel (a) verhielden zich eveneens als die op het
regter gedeelte van het blad, en leverden niets
bijzonders op, dan hunne menigvuldigheid en digte
opeenhooping.

Over het geheel had de vergroeijing van dit
blad overeenkomst met die, welke Bonner op-
geeft, ten minste afbeeldt. Want ook hij spreekt
van forme d' entonnoïr, welke echter in de af-
beelding niet wordt voorgesteld.

Uit dit alles blijkt derhalve, dat niet slechts
op ééne varieteit van Brassica oleracea L. dit
verschijnsel zich voordoet; maar dat men, hetzelve
op drie varieteiten waarnemende en de opgege-
vene redenen aannemende, veeleer deszelfs ont«
wikkeling zoude kunnen verwachten op alle bla-
den, die eene zware costa bezitten, sterke nervi
hebben, en vooral bij diegenen, die, eenigzins
vleeschachtig zijnde , weelderig parenchyma bezit-
ten. Verder, dat de stelling, aangaande het ont=
staan der pedunculi van de aangroeisels, door mid-
del der verdeeling van de fasciculi nervorum , die
de aders van het blad voorstellen, niet geheel on-
gegrond is. Dit zoude ook nog uit eenige gelijk=

(a) Zie fig. 1. E.

'

131

soortige voorbeelden bewezen kunnen worden:
Zoo deelde mij de Heer Korrmars eene opmer-
king mede, in de afdeeling Fwrearia van het
geslacht Hibiscus, en bij voorbeeld in Hibiscus
Sabdariffa L. voorkomende: dat in deze, van uit
de sepala der kelken een bladachtig aangroeisel
ontwikkelt, hetwelk volgens zijne nasporing uit
verdeeling van den fasciculus nervorum op den
voorkant van het sepalum plaats heeft. Zoo ook

“vindt men somtijds bij Magnolia en wel bij Mi-

chelia Tsjampacca (Rumph. p. 202.), aan het
uiteinde of een weinig meer binnenwaarts van
de spatha, eene bladsontwikkeling, waarvan de
nervure een’ fasciculus ontvangt uit de spatha
zelve, — Deze ontwikkelingen op den voorkant
plaats hebbende, zouden volgens de theorie van
Jaeger kunnen worden uitgelegd (a); doch het
schijnt, dat hierin niets met zekerheid te bepalen
is. — Zoo ook heeft Cephalotus follieularis
Labill. (Labillardiëre nov. holl. tom, 2. pag. 7.
tab. 145.) enkele bladen, die folliculi vormen en
met een operculum voorzien zijn, in den vorm
der perigonia van Aristolochta, terwijl Ruscus
Hypoglossum L, op het midden van haar blad
de bloem , doch tevens eene soort van bracteum
draagt, die beiden door middel van afgescheidene
fasciculi nervorum uit de hoofdnerve ontstaan (5).
In deze beiden is het een bfijvend iets en even-
eens de bloemontwikkeling van Dulongta en Fo-

(a) Cf. Jarcen, 1. c.p. 37,
(4) Zie fig. VII,

‘132

lyeardia uit de rachis hunner bladen. Bij de
Polyeardia phyllantordes Juss. (gen. p. 377.) (a),
toeh komen de bloemen aan het uiteinde van den
rachis, of ook wel meer binnenwaarts op het blad
voort, doch vormen, wanneer zij aan het einde
van het blad geplaatst zijn, een folium -obcor-
datum, daar de pedunculus der bloemtrosjes uit
den geheelen fasciculus terminalis van de costa
bestaat, en er alzoo geene voortzelting van blad
kan plaats hebben. Eveneens had hetzelfde bij
Brassica oleracea capitata alba Bauh. (6)
eene insnijding te weeg gebragt. Bij 'Phyllono-
ma ruscifolia RS. (ce) zijn de bloemen altijd in
het midden van het blad geplaatst en krijgen tot
pedunculus communis eenen fasciculus uit de ra-
ehis, welke fasciculus, zich verdeelende, de pe-
dieelli van elke afzonderlijke bloem vormt.

Mij dus overtuigd houdende van de mogelijk-
heid, dat de pedunculi der aangroeisels op de
koolbladen uit verdeeling van de fasciculi nervo-
rum ontstaan, zie ik des te minder zwarigheid om
aan te nemen, dat, wanneer deze verdeeling op
één punt plaats heeft „ en alle de fasciculi zich
daar op eens van een scheuren, er eene straals-
gewijze plaatsing en kelkvormige bladvorming
plaats moet hebben. Kan er toch in het blad
zelve reeds eene verdeeling (d), anastomose (e) „

(a) Cf. Lamarck, illustr. tom. 2. p. 100. tab. 132.

(Go) Zoeren T.I. IT.

(ce) Cf. Humnoupr Wova Genera, vol. 7. pag. 78. tab.
623. (d) Zie fig. 1, 5,6. (e) Fig. 1. F.

Lpdrcht woor: Mager! Gaste. DT n Jr

5
ARE

kl Jeen wm Z Sprenger Leeden

133

hernieuwde verdeeling (a), en wederom veree-
niging (b) der fasciculi plaats hebben; kan uit
deze laatste anastomose de verdeeling van den
fasciculus in 4 takken gebeuren ( waarvan er
twee voor de beide uitgroeisels, twee voor de
voortzetting der bladmassa zijn); dan voorzeker
is het niet geheel ongegrond te beweren, dat deze
verdeeling op één punt kan plaats hebben; dat
de daardoor ontstane fasciculi van hun centrum
divergerende, straalsgewijze voortgaan en, zich
ontrollende in bladmassa , een geheel of continuum
uitmaken, eveneens-als er plaats heeft tusschen
twee nervi secundarii van een gewoon blad; en
dat eindelijk hierdoor de vorm van kelk ont-
staan zij.

LEIDEN, Julij 1838,

(a) Fig l. G. G. (5) Fig. LH.

n OVER EENIGE
NIEUWE ZOOGDIEREN

var BORNE O,

DOOR

D. S MULLER,

Lid der Natuurkundige Commissie in
Oostelndie,

Onder de Zoogdieren, welke wij in den laate
ten tijd van Borneo hebben leeren kennen, zijn
vooral merkwaardig : drie nog onbeschrevene Qua-
drumanen van het geslacht Semnopithecus, voorts
twee nieuwe Carnivoren, eene Pachysoma, twee
“Sciurí, en een groot wild varken. Geen dezer
negen dieren is door mij op een ander eiland van
den Indischen Archipel waargenomen, dan al-
leen eene der eekhorensoorten, die ik ook op Su.
matra heb aangetroffen. De ontdekking van eeni-
ge nieuwe apen in een gewest, dat reeds eeuwen
door Europeanen bezocht wordt, moge bevreem=
den; zij vindt intusschen eene bevredigende ver-
klaring in de ontzaggelijke uitgestrektheid van
Borneo, en de slechts zeer oppervlakkige ken-
nis, welke wij, tot nog toe, van deszelfs phy-
sische gesteldheid en voortbrengselen hadden.

135

Welke duistere begrippen heerschen zelfs niet,
in vele opzigten, nog steeds omtrent deszelfs be-
woners; en hoe onzeker, verward en met menig-
vuldige fabelachtige vertelselen doorweven, heeft
zich niet, ten deele tot op den huidigen dag,
de geschiedenis van den oraxg oetan in de mees-
te zoologische schriften voortgeplant! De door
ons bijéénverzamelde aanzienlijke reeks huiden
en geraamten van dit allezins belangrijke dier,
waaronder zich twaalf min of meer volwassene
individuën, van tusschen de vier en vijf voet
hoogte, bevinden, gelijk ook onze waarne-
mingen nopens deszelfs levenswijs in den vrijen
natuurstaat, stellen ons in de gelegenheid, zijne
eensoortigheid en zijne huishouding, met vele bij-
dragen op te helderen. Het is echter mijn doel
niet, om thans eene uitvoerige verhandeling van
een dier te leveren; maar de volgende regelen
hebben alleen ten oogmerk, om eenige nieuwe
voorwerpen, voorloopig, door korte beschrijvin-
gen, meer algemeen bekend, en zoodra moge-
lijk, aan de wetenschap dienstig te maken; doch
tevens ook, om, bij de steeds allerwege voort-
gezelte natuuronderzoekingen en den spoed , waar-
mede men in andere landen gelegenheid heeft,
de verkregene resultaten in het licht te geven,
eene soort van wetenschappelijk beslag op onzen
arbeid te leggen, ten einde ons de geringe vol-
doening te waarborgen, van den voorrang der
ontdekking, omtrent welken geen reiziger onver-
schillig kan wezen, dewijl hij denzelven dikwerf
met zoo velerlei opofferingen koopen moet,

136

1. Semnopithecus frontatus. Nov. sp.

Deze fraaije soort overtreft in vlugheid en sier-
lijkheid van gedaante, de, meesten van hare ove-
rige geslachtsverwanten. De Bejadjoe-Daijakkers
op de zuidkust van Borneo, kennen dezen aap
onder den naam: van Sampoelan, en de aldaar
wonende Malcijers onder dien van Djirangan
goenoeng , hetgeen berg-djtrangan beteekent,
ter onderscheiding van den Semnopithecus cris=
tatus Rarrr., welken deze inlanders, maar
eenvoudig Djirangan noemen. Uit deze naam-
onderscheiding blijkt het reeds, dat onze Seme
nop. frontatus, bij voorkeur de:hoogere streken
bewoont , terwijl de Semxnop. eristatus meer ber
paaldelijk de lage, vlakke bosschen. tot verblijf
verkiest.

De Djirangan goenoeng is bijzonder slank van
ledematen, en zoowel door deze eigenschap als
door eene hooge, maar smalle kamachtige kuif,
welke zich op de kruin van zijn kop verheft, en
over het achterhoofd tot in den nek afdaalt,
zeer karakteristiek gekenmerkt. Buitendien heeft
hij eene groote kale huidvlek boven den neus op
het voorhoofd , die blaauwachtig melkkleurig is,
en uit hoofde dezer lichte kleur, scherp af-
steekt tegen het kleine, dof zwarte gezigt, dat
aan weérszijden op de wangen, door eenen lan-
gen zwarten baard omzoomd wordt,

Het haar van, den ouden Djtrangan goenoeng
s, over het algemeen, donker rookkleurig; op
den rug, vooral op het voorste gedeelte van den-

137

zelven ‚is de kleur het lichtst, min of meer in
het geelachtig graauwe trekkende, Op het ach=
terste gedeelte van den staart, en den buiten-
kant van de ledematen wordt de kleur naar
onderen toe, allengs donkerder rookzwart, en
gaat eindelijk op de handen in een bijna zuiver
zwart over. De keel, borst en het geheele on=
derlijf is geelachtig graauw. Iris bruin,
„ Bij een volwassen mannetje bedraagt de lengte
van het ligchaam 1’ 7’ (Parijssche maat) en die
van den staart 2’ 3’ 6”,

2. Semnopithecus rubicundus, Nov. spe

“ Even als Semnropithecus melalophus Rarrr,
van Sumatra, meer bergbewoner is, dan minnaar
van de lage streken, zoo vindt men ook deze
nieuwe soort ‚die ik in het hoogere zuidoostelijke
gedeelte van Borneo ontdekte, slechts zeldzaam
in de vlakke: strandbosschen. De Banijerezen
noemen dezen aap Kalahie (a), énde egt
Daijakkers Kalaste.

„Bij de oude individuën is het geheele ligchaam
met den staart, donker bruinrood; de handen
zijn steeds donkerder , dewijl hier zwartachtige
haren tusschen de bruinroode-in gemengd zijn.
Op het hoofd vormen de haren eene kringswijze
kruin , waardoor zich deze soort van alle an=

(a) MKalahie beteekent gevecht, strijd, twist, in het
Maleitsch, uit welke taal vele woorden in den
banyjereeschen tongval zijn overgenomen.

138

dere Semnopithect van den Archipel, gemakke-
lijk onderscheidt,

Den achterkop versiert eene tamelijk hooge
kuif, die kamachtig tot in den nek afdaalt. Bij
een oud wijfje vond ik de lengte van het lige
chaam 1’ 7’ 3’, die van den staart 2’ 2’, en
van den kop 3’ 10’,

3. Semnopithecus chrysomelas. Nov.sp.

Het is een in het oogvallend verschijnsel, hoe
beperkt het eigenlijke vaderland van sommige
dieren, is, en hoe afgesloten en onveranderlijk
hetzelve, zonder buitengewone storende oorzaken ,
gedurende eeuwen binnen denzelfden kreits be-
paald blijft. Hiervan levert ons de soort, welke
wij thans behandelen, een nieuw en treffend bee
wijs op, Ik heb dezelve nergens in het zuidelijke
gedeelte van Borneo waargenomen , en geen in=
boorling wist mij aldaar iets van haar bestaan
te zeggen, terwijl zij op de westkust van dit
groote eiland, bepaaldelijk in de binnenstreken
van Pontianak, geenszins zeldzaam schijnt te
zijn. De Heer Frirze, Chef van de geneeskundige
dienst in Nederlandsch Indie , heeft de goedheid
gehad van mij een oud wijfje van dit dier af te
staan ‚ dat Z, Ed. kort te voren van een’ officier
van gezondheid van Pontianak ontvangen had.

Drie andere individuën heeft de Heer Dranp in
dezelfde landstreek verzameld, welke zich thans
in het Rijks-Muscum van Natuurlijke Historie te
Leiden bevinden.

139

Het volwassen dier van deze soort heeft’ de
grootte van Semnopithecus entellus Fa. Cov., en
is ook, even als deze, vrij slank van leden. Het
geheele ligchaam met den staart, is éénkleurig
zwart, met uitzondering van den binnenkant der
voorarmen, het achterste gedeelte van den buik
en de benedenzijde van de basis des staarts, waar
de haren okergeel zijn. Van deze laatstgenoemde
kleur, vindt men eindelijk nog eene scherp be-
paalde streep, welke langs het achterste ge=
deelte van den binnenkant der achterbeenen, van
boven tot aan de hielen toe afloopt. Ook op de
handen en voor de borst zijn enkele gele haren
tusschen de zwarte gemengd. Op den kop vor-
men de haren eene kamachtige kuif, welke zich
van het achterhoofd tot in den nek uitstrekt; even
als op de kruin, zijn ook de zwarte haren, on-
der en achter de ooren, eenigzins langer, waare
door tevens eene soort van bakkebaard ontstaat.
De kleur van het gezigt, van de ooren en van
de binnenzijde der handen is roetzwart; en deze
kleur, ofschoon naar een droog voorwerp opge-
teekend, laat zich als natuurlijk aannemen, vere
mits zij overeenkomt met die, welke men aan
dezelfde naakte deelen bij den Semnopithecus
maurus van Java vindt. Lengte van het lig-
ehaam 1’ 4”, van den staart 2’ 2’ 9”, — De
tot hiertoe medegedeelde beschrijving is ontwor-
pen naar het oude wijfje, dat ik aan den Heer
Frirze te danken heb. Dit dier stemt intusschen
in alle deelen van zijn kleed volmaakt over-
een met een ander oud wijfje, gelijk ook met

140

een even groot mannelje, welke beide: voorwer-
pen van den Heer Drann afkomstig zijn. Een der-
de: wijfje, door dien reiziger bij Pontianak ver-
kregen , dat blijkbaar tot dezelfde soort behoort,
en ook in grootte weinig van de andere indivi-
duën verschilt, is daarentegen bijkans over. het
geheele ligchaam vuil roodachtig geel. Alleen
op den kop en in den nek staan vele zwarte ha=
ren tusschen de gele in, en aan den buitenkant
der ledematen „ vooral op de handen, ziet men
hier en daar kleine of grootere zwarte vlekken.
Over het algemeen is echter dit individu vrij slecht
in ket haar, even als of het in een’ ziekelijken
staat geweest was, toen het gedood werd.
„Naar de meening van den Heer Scarrcer, zou-
de de Semnopithecus auratus Tem., waarvan
zich het eenig bekende voorwerp in het Museum.
te Parijs bevindt, groote gelijkenis hebben met
het zoo even vermelde lichtkleurige wijfje. Sem-
nopithecus pyrrhus Horsrrerp, schijnt echter,
naar de teekening te oordeelen, welke deze ge-
leerde reiziger, in zijne Zoological Researches,
van genoemd dier heeft medegedeeld, bepaalde-
lijk van onzen gelen chrysomelas af te wijken,
en zich veelmeer, volgens zijnen habitus, voor
zoo ver men denzelven uit de zeer middelmatige
afbeelding kan opmaken, aan den Semxnop, mau-
rus aan te sluiten.

A. Potamophilus, Gen. nov,

Het dier , waaruit ik dit nieuwe genus vorm,
staat tusschen de geslachten Paradozurus en

nd

MI

Zutra in. Terwijl het ten naastenbij de korte
pooten en het stevige roode ligchaam van de
laatste heeft, is echter het haar van zijne vacht,
niet’ glad aanliggend maar, even als bij de. Para-
doruren van eene eenigzins wolachtige hoeda-
nigheid , doch tevens zeer fijn en zacht voor het
gevoel.

De vorm van den schedel komt over het alge=
meen veel overeen met dien van Paradorurus
typus. Dezelve is echter eenigzins smaller, en
daarbij een weinig langer. Het voorhoofdsbeen
heeft zijdelings geene lamelachtige apopAyses,
gelijk de schedel van Parad. typus laat zien,
maar alleen eenen kleinen afgeranden knobbel,
ongeveer even als men zulks bij Procyon lotor
vindt. Het gebit is van een bijzonder fraai, in el-
kander grijpend zamenstel, Hetzelve vertoont,

in ’t geheel 40 tanden; als: snijtanden 5 hoek-

tanden == en baktanden ® E =S De buitenste snij-

tand aan iedere zijde der beide kaken, is een
weinig grooter dan de 4 middelsten, die tamelijk
klein zijn. De hoektanden zijn van middelbare
lengte en van eene kegelvormige gedaante. Van
de 5 baktanden, welke zich op iedere zijde
der beide kaken bevinden, zijn in de boven-
kaak 3, en in de onderkaak 4 valsche kiezen,
Deze zijn eenigzins hooger dan de achterste
ware baktanden, Zij staan in regelmatige af-
standen, door kleine vrije tusschenruimten van
elkander gescheiden; de voorste is het kleinst.
De valsche tanden in de bovenkaak, hebben de

142

punten een weinig achterwaarts’Bebogen, maar
die der onderkaak zijn daarentegen eenigzins
schuins naar voren gerigt. De 3 ware kiezen der
bovenkaak , hebben bijkans volmaakt denzelfden
vorm, als die van den Procyon lotor: de 2 ach-
terste, aan elke zijde, hebben 3 kleine knobbel-
tjes, doch de daar voor staande eerste ware bak-
tand is met 4 knobbeltjes voorzien, waarvan de
twee middelste de grootste zijn. De 2 ware kie-
zen op iederen kant van de onderkaak , hebben 5
kleine knobbeltjes, en vertoonen bovendien eenige
korrelige oneffenheden. De eenige soort, welke
mij van deze nieuwe groep bekend is, noem ik;

Potamophilus barbatus. Nov. sp.

Ik heb mij slechts een enkel oud mannetje van
dit zonderlinge dier op Borneo kunnen verschaf-
fen, hetwelk een van mijne Javaansche jagers,
niet ver van het zeestrand verwijderd, op den
oever eener rivier heeft geschoten, waar hetzelve
rondliep, om voedsel te zoeken. De Bejadjoe-
Daijakkers noemen het dier Mampalon, Volgens
het zeggen dezer inlanders, houdt zich hetzelve
meest in de nabijheid van het water op, duikt
ook wel nu en dan onder, maar zal ook tevens
boomen bestijgen; eene leefwijze, waardoor zich
de Mampalon even karakteristiek aan den eenen
kant met de visch-ottersen aan den anderen met
de Paradoxuren vereenigt, als deze dubbele over-
gang ook duidelijk in zijne gestalte uitgedrukt
is, en zich tevens in zijn voedsel bevestigt. Het

143

laatste bestaat voornamelijk in visschen, krab-
ben, muizen, vogelen enz; maar het dier zal
ook te gelijk minnaar van vruchten zijn.

De Mampalon is stevig van ligchaam, heeft
korte stevige pooten, die met sterke kromme
nagels voorzien zijn, een’ tamelijk korten, digt
behaarden staart, en eenen eenigzins platten, ot-
terachtigen kop, waarvan vcoral het voorste ge=
deelte tamelijk breed is. De lengte van het lige
chaam bedraagt Il’ 11”, die van den staart 7”,
en de kop is lang 5”.

Het ligchaam is met wolhaar en langer borstel-
achtig haar digt bedekt, Het is vaal geelachtig
bruin, en ook de langere borstelharen hebben
van onderen deze kleur; maar in het midden zijn
dezelve geelachtig wit, en aan het voorste ge=
deelte zwart, waardoor de vacht een zeker, over
en over lieht bespikkeld , graauw-zwartachtig aan=
zien bekomt, dat door deze onderling afgeschei-
dene vermenging van lichte en donkere kleuren
ontstaat. De keel , benevens het onderlijf, is meer
éénkleurig zwartbruin, doordien op den buik
slechts enkele verstrooid staande, langere haren
witachtige punten hebben. De ledematen zijn
aan den binnenkant donkerbruin, en van buiten,
naar onderen toe, zwartbruin. Het achterste ge-
deelte van den staart heeft dezelfde fijn geelach-
tig gestipte, graauw-zwartachtige kleur als de
rug, maar de voorste helft van denzelven is meer
eenkleurig donkerbruin.

‚ De oogen zijn bruin; de haren der oogleden,
benevens die van den snuit, zijn donkerbruin; de

144

bovenlip en de kin, alsmede een klein vlakje bo=
ven ieder oog, is vuil witachtig geel; de neus is
zwartachtig; aan de zijden der bovenlip draagt
ket dier een' zwaren baard , die uit stijve geelach-
tig witte borstels bestaat, waarvan sommige om=
trent 5’ lengte hebben. Deze geduchte knevel
verwekt vooral eene zeer eigenaardige physiog-
nomie. Achter en boven deze lange lichtkleurige
borstels, staan nog meer dunnere en kortere
borstels, die bruin zijn, even als diegene, welke
‚ boven de oogen zich bevinden. Eindelijk versie-
ren nog twee bundels lange, witachtige bor-
stels, de wangen, en 8 tot 9, insgelijks lichtkleu-
rige, staan onder de kin. De ooren zijn sterk
afgerond en aan den achterrand zacht uitge-
groefd; aan den buitenkant zijn zij met korte
zwartachtige haren bedekt, maar van binnen
bijna kaal. Zij zijn 9” van onderen breed, en
even zoo lang.

5. Viverra Bote. Nou. sp.

Deze nieuwe civetkat bestempel ik met den
naam van eenen mijner ongelukkige reisgenoo-
ten, wiens weemoedige nagedachtenis aan die
_ zware offers herinnert, welke onze ontdekkingen,
in den Indischen Archipel, zoo noodlottig ken=
schetsen !

Het eenige individu, dat ik van dit dier gezien
heb, is door den Overste von Hexarcr, aan de
oostkust van Borneo gevonden geworden, Naar
de tanden te oordeelen, schijnt het een volwassen

145

voorwerp te zijn, Het is een weinig kleiner, dan
de Piverra rasse, Rarru,; bedragende de lengte
van het ligehaam 1’ 9’, en die van den staart
MU” 5”. De kop is vrij lang en loopt naar voren
tamelijk puntig toe; de neus heeft eene snuit-
achtige verlenging, op de wijze als bij Mydaus
orientalis.

De vacht van dit dier is van boven geclach-
tig graauw, van onderen eenigzins lichter, vuil
okergeel, welke kleur op de ledematen, vooral
naar de voeten toe, allengs in het geelachtig
bruine overgaat. Den rug bedekken vijf groote,
zwartbruine dwarsbanden, die omtrent tot op
de zijden van het ligchaam reiken, en door de
heldere grondkleur onderling van elkander afge-
scheiden zijn. Even zoo bevinden zich ook twee
zwartbruine strepen op den hals, die achter de
ooren beginnen en van daar tot op de schouders
afdalen, waar zich dezelve, aan weerskanten,
met twee kleine dwarsstaande vlakken, van de-
zelfde donkere kleur, vereenigen. Eene andere
zwartbruine lijn loopt over het midden van het
hoofd tot in den nek, en eindelijk versiert nog
eene soortgelijk gekleurde streep de zijden van
den kop, die zijnen aanvang bij den neus neemt,
en zich van daar achterwaarts, de oogen inslui-
tende, tot onder de ooren voortzet; ook het on-
derste gedeelte van den achterkant der ooren,
alsmede de voorste helft van den staart is zwart-
bruin. De nagels zijn witachtig.

MAT, Tijvscn. D, V. St. 1, 10

146

6. Pachysoma brachyotis. Nov. sp,

Deze- soort is ruim een derde kleiner, dan Pa-
chys. tithecheilum, bedragende de lengte van
haar ligchaam 3 43”, die van het dunne kale
staartje 3”, en der vlugtwijdte 1’ 4’ 3”,

Haar
kleed komt overigens overeen met dat

van
Pachys. titheeheilum, voornamelijk wat de kleur
van het ligehaam betreft , maar de vleugels zijn bij
Pachys. brachyotis aanmerkelijk donkerder, na-
genoeg roelzwart, terwijl het vleugelvlies bij P,
tithecheilum min of meer geelachtig bruin is,

Het haar van den kop en op den rug is bij de
oude individuën. van onderen lichtgrijs, en aan de
punten lichter of donkerder geelachtig bruin, maar
bij de jongere dieren trekt deze laatste kleur min
of meer in het zwartachtig bruine. Het -onder-
lijf is bij de volwassene voorwerpen geelachtig:
graauw; de eenigzins langere haren van de keel
en vooral die aan de zijden van den hals, zijn
bleek geelachtig rood, De oogen zijn bruin, em
de 7“ lange, aan den bovenrand stomp afge-
ronde, ooren hebben de dof roetzwarte kleur van
de vleugels.

Ik trof deze soort slechts eenmaal, ver in de.
binnenlanden van Borneo, aan, waar dezelve,
in vrij groote menigte, eene diepé kalksteen-spe-
lonk bewoonde, welke in eenen zich wijd uitstrek-
kenden rotswand, -aan den oever van de rivier
Dewej gelegen is. De mij vergezellende Maleijers
noemden dit dier, even als alle kleine vledermui-
zen, Krawar, maar de Bejadjoe-Daijakkers,

147

kennen hetzelve onder den naam van Pandan,
terwijl zij de eigenlijke Vespertilionen, Pandan
dieli heeten. ,

7. Sciurus ephippium. Nov, sp.

De Daijakkers van de Doesen-rivier op Borneo,
noemen deze soort Marauw, maar die van den
Bejadjoe-stam heeten haar Mengkas. Ik heb dit
dier nergens anders in den maleitschen Archipel
dan op genoemd eiland aangetroffen , waar het zich
voornamelijk in de groote bosschen ophoudt, wel-
ke het ver uitgestrekte, lage, alluviale land bedek-
ken, dat, aan de zuidkust van Borneo, vele hon-
derden geographische mijlen oppervlakte beslaat,

In grootte komt de Mengkas zeer nabij aan
den Scturus hypoleucus van Sumatra, maar ten
opzigte van het gewaad, onderscheiden zich bei-
de soorten gemakkelijk van elkander.

De vacht van het eerstvermelde dier , heeft door-
gaans eene iets helderder en valere kleur, hetgeen
vooral op de beneden deelen van het ligchaam
zeer in het oog vallend is. « Op den kop, den
hals en den bovenrug, hebben de bruine haren
roodachtig gele ringen; naar achteren toe ver-
dwijnen deze ringen somtijds gedeeltelijk , en het
haar is alsdan meer éénkleurig donkerbruin. „De
haren van den staart zijn aan de beneden-helft
vaal geel, en aan de punten donkerbruin; som-
wijlen echter zijn dezelve naar voren toe nage=
noeg éénverwig donderkleurig , en worden zij aan
de punt van den staart bruinrood. Op de schou=
ders en aan den buitenkant van den bovenarm,

10 *

148

alsmede langs den rug, en op het achterste ge-
deelte van den bovenschenkel, zijn de haren aan
de basis graauwbruin, en aan de punten geel-
achtig, met gedeeltelijk bruine ringen. Het ge-
heele beneden lijf is éénkleurig lichtgeel, bij ver-
schillende individuën, min of meer in het rood.
achtige, of in het meer heldere witte trekkende;
De nagels zijn bruin, maar hebben hoornwitte
punten. De lange snuitharen, waarvan sommige
81” lengte hebben, zijn zwart. De ooren zijn
van binnen slechts dun met haren bezet, maar
aan den buitenkant zijn zij digt daarmede be-
dekt, waarvan de kleur, even als op de wangen,
roodachtig geel is. Hierdoor onderscheidt zich
de Mengkas standvastig van den Sciurus hypo-
leucus, bij welken de ooren van binnen wit, en
aan de buitenzijde zwart zijn.

Lengte van het ligchaam, van een oud Menge
kas mannetje 1’ 1”, van den staart, 1’ 6”

8. Sciurus exdlis, Nov. sp.

Dit aardige diertje heeft naauwelijks de grootte
van eene huismuis, bedragende de lengte van zijn
ligchaam 2” 7” en die van den staart 2’ 3”,

Bij een oud mannetje zijn alle bovendeelen
van het ligchaam bruin; op den kop en de
schouders gaat deze kleur min of meer in het
geelachtig bruine over, maar op den achterrug
is dezelve, door tusschenmenging van enkele lan-
gere zwarte haren, eenigzins donkerder. Het be-
nedenlijf is vuil witachtig graauw; de haren van
den staart zijn van onderen zwart en aan de pun-

149

ten roestgeel, doch meer naar voren toe wordt
deze laatstvermelde kleur allengs roestrood. De
staart is overigens, even als bij den maar weinig
grooteren Sciurus melanotis , slechts onregelma-
tig, en geenszins scherp afgescheiden, tweedee-
lig; langs zijnen benedenkant zijn de haren rood-
geel. De oogen zijn bruin, en ook de nagels heb-
ben ten naastenbij deze kleur.

Van dit kleine eekhorentje heb ik mij slechts
één individu, in de bergachtige streken der laaut-
landen op Borneo, kunnen verschaffen, en een
ander schoot ik ín het hooge woud van den berg
Singalang op Sumatra.

9, Sus barbatus. Nov. sp.

Dit is het zoogenaamde witte varken, gelijk
hetzelve gewoonlijk door de Europeanen, die
Borneo bezocht hebben, of op dit eiland wonen,
genoemd wordt. Deze benaming is van de witach-
tige kleur ontleend, welke zijn ligchaam op eene
min of meer heldere wijze vertoont, hetwelk
vooral in het oog valt, wanneer men dit dier,
op eenigen afstand in het donkere bosch ziet loo-
pen, en zulks te meer, daar de andere wilde
zwijnsoorten van Indie, eene zwartachtige vacht
hebben.

Van een oud wijfje, dat ik daarvan medegebragt
heb, is de kop vrij lang, boven de oogen eenig-
zins hol ingedrukt, en naar voren toe wordt hij
tamelijk smal. Het ligchaam is slechts dun met
borstels bedekt, zoodat bijna overal de ruwe, vuil
geelachtig bruine huid doorschijnt. fn den ach-

150

terhals en langs de ruggestreng, waar de borstele
het digtststaan en tevens het langst zijn, hebben
zij eene vaal okergele kleur, maar aan de zijden
van het lijf en op den buik, zijn dezelve gedeel-
lijk zwart. Eigenaardig en karakteristiek voor
deze soort zijn de lange, harde en op verschil-
lende wijze, maar vooral in eene achterwaart-
sche rigting gebogene borstels, welke op de zijde
van den kop, hoofdzakelijk langs de onderkaak
staan, en aldus eene soort van zwaren bakkebaard
vormen. Het voorhoofd en de achterkop zijn be=
dekt met korte borstels van gele en zwarte kleur.
Voor ieder oog staat een bundel van gele borstel-
tjes, en een weinig verder naar voren toe, nage-
noeg boven den mondhoek, bevindt zich een an-
dere bundel van korte borstels, die bruine pun-
ten hebben. De ooren zijn spaarzaam met haren
bedekt; het digtst staan dezelve van achteren
langs den rand heen, De staart eindigt met
eenen dikken kwast van stijve borstels, die, even
als de snuit, de voorpooten en de onderschenkels,
zwart zijn.

De lengte van het ligchaam bedraagt 4’, waar
van de kop 1’ 4’ inneemt; de staart is 11” lang.

TIJDSCHRIFT

Voor

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
xs PHYSIOLOGIE,

zB

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN

Door

J. VAN DER HOEVEN, M. Ds
PROF, TE LEIDEN,

EN

W. H. pE VRIESE, um. p.

PROF, TE AMSTERDAM,

nn
VIJFDE DEEL. 36 STUK.

Ken

ee en

re LEIDEN,
BIJ S. EN J. LUCHTMANS.

1838.

Á AEN. k Ee iN id

reau, EK

we

OVER DE
— VOORSTE ex ACHTERSTE

STRENGEN VAN HET RUGGEMERG,

DOOR

L van DEEN.

Den verbazend spoedigen vooruitgang, dien de
Physiologie der zenuwen in den laatsten tijd
gemaakt heeft, zijn wij hoofdzakelijk verschul-
digd aan de gewigtige theorie van den vernuf-
tigen C. Ber, en aan het eindelijk klare defi-
nilieve bewijs, hetwelk dezelve door J. Mürren
en Panizza verkregen heeft,

Zij is de voorname sleutel, die ons den ingang
opent tot zoo vele duistere plaatsen, de sterke
leidraad in het ontzaggelijke labyrinth van ver-
schijnselen, waarin men vroeger met zoo vele
hypothesen ronddwaalde, en dat nu allengskens
als een bekende weg, zich voor ons begint te
openen.

Sedert men weet, dat de cerebro-spinaal-zenu-
wen uit sensitive en motorische bestaan; sedert
men de plaats kent, waar deze en gene zich
bevinden, is het mogelijk geworden, deze ze-
nuwen ieder op zich zelve te onderzoeken en

NAT, TijnscH. D. V, St. 3, u

152

derzelver verschillende eigenschappen te bepalen;
eene taak, waarmede zich in de laatste jaren
verscheidene Physiologen, bijzonder J. Mürrer,
onledig gehouden hebben.

En niet alleen is men in de kennis van de
zenuwen van het dierlijke leven met zulke rassche
schreden vooruitgegaan, ook tot klaardere inzig-
ten van de leer der organische zenuwen, heeft
Beer’s ontdekking de eerste aanleiding gegeven.
Zonder dezelve zoude ik wel nooit op het denk-
beeld kunnen gekomen zijn nopens den invloed,
welken de gevoels- en bewegingszenuwen hadden
op den MN. sympathicus en wederkeerig deze
op gene; dat namelijk door het verband tus
schen de zenuwen van het dierlijke leven en
den WV. sympathicus, gene zenuwen organische,
en de MN. sympathicus gevoels- en bewegings-
krachten verkregen (a).

Maar ook tot veel betere inzigten van zekere

(a) Deze theorie, reeds in den zomer van 1833 mone
delings aan G, SANDIFoRT, J. vAN Der Hoeven
en H. ScarreenL door mij medegedeeld, heb ik
in mijne verhandeling: de differentia ef nezu
ënter nervos vitae animalis et vitae organieae (in
de eerste dagen van Februarij 1834 uitgegeven),
uiteengezet, en ik had spoedig het groote ge-
noegen, te zien, dat J. Mürrer dezelve in zijn,
verscheiden maanden later uitgekomen MZandbuch
der Physiologie ster Theil 2e Abtheilung pag.
646 652, geheel scheen te omhelzen, en haar,
behalve mijne in het breede bijgebragte argumen-
ten, die ik bij hem bijna alle weder vond, ook
nog zeer gelukkig ecn materieel bewijs zocht te

153

verrigtingen-der Medulla spinalis zijn wij door
Beurs leer-gekomen : want zonder dezelve zoude
MarsnarL Harr ons van de eigenaardige betrek-
king, die er bestaat tusschen de gevoels- en be-
wegingszenuwen, door middel van. de medulla
spinalis. (van de Reflexie-beweging), geen zoo
duidelijk begrip gegeven hebben.

Terwijl wij nu zoo ver in kennis door deze
deer gevorderd zijn; terwijl zoo vele vragen,
waartoe dezelve, onmiddellijk of middellijk, aan=
deiding geeft, beantwoord zijn, heeft men tot
heden geen bepaald antwoord kunnen verkrij
‚gen op die vraag, die met de Bellsche leer het
meest verbonden is, Men weet namelijk nog
niet met zekerheid, of er een gelijksoortig ver-
schil bestaat tusschen de verschillende deelen der
medulla spinalis, als tusschen de zenuwen, die
uit haar ontstaan, even zoo min als wij de plaats
tot hiertoe kennen, waar dit verschil zoude zijn,
of tusschen de voorste en achterste strengen , af
tusschen de substantia corticalis en cinerea.
nn

geven, door op eene anatomische observatie van
Rerzius, die hij bevestigd gevonden heeft, ten
rug te wijzen.

Hij waagde het echter alstoen nog niet, daar-
omtrent zich zoo bepaald te verklaren, als ik
dit gedaan heb, maar moodigt de geleerden uit,
de zaak door mikroskopische onderzoekingen
verder te beslissen.

Aan deze uitnoodiging heeft R. Remak gehoor
gegeven, en mijne Theorie is nu door eene ma-
teriele daadzaak geheel bewezen.

u

154

Bern zelve geloofde, dat de voorste en aclf-
terste strengen zich verhouden als de zenuwen,
die uit haar ontstaan, namelijk, dat gene alleen
motorische, deze alleen sensitive waren; Macen-
DIE, die van dezelfde meening is, geloofde eerst
beslissende proeven daaromtrent genomen te heb-
ben, doch heeft echter later erkend, dat deze
proeven geen definitief bewijs konden opleveren.

De proeven van Scuoers, Backer , SrupenrT
en Bervincerr, hadden een meer of min ver-
schillend, maar geen bepaald resultaat, i
‘ Scrorers en SeunenT meenden door proeven te
kunnen aantoonen, dat de voorste strengen voor-
namelijk voor de beweging, de achterste voor-
namelijk voor het gevoel bestemd waren. Ber»
LINGERI geloofde , zonder bewijs voor zijne mee-
ning aan te voeren, dat de grijze zelfstandigheid
alleen voor het gevoel, de corticale zelfstandigheid
alleen voor de beweging bepaald was, terwijl hij
hiermede eene zonderlinge theorie zocht in ver=
band te brengen: dat namelijk de funtculi poste-
riores met hunne radices nervorum de extensive
beweging, de fun?culi antertores daarentegen met
derzelver radices nervorum de flexive beweging
regeerden, De proeven van onzen landgenoot
Backer schijnen van allen het meest gewenschte
resultaat gehad te hebben; echter waren dezelve
niet geheel toereikend, om aan de zaak eene
bepaalde beslissing te geven.

J. Mürrer, die er zooveel toe bijgedragen heeft,
dat alle twijfel over de juistheid der Bellsche
Theorie verdween, gaf aan de geleerden weinig

155

hoop , dat ooit het vraagstuk , met opzigt tot de
medulla spinalis zoude beantwoord worden.
In zijn bovengemeld Handbuch der Phystologie
bezigt hij, pag. 633, de volgende woorden: « So
«definitiv nun die Verschiedenheit der vorde-
«ren und hinteren Wurzeln in Minsicht der
«sensibeln und molorischen Eigenschaften er-
wwiesen tst ‚sso wenig ist dieser Unterschied
«én Hinsicht der vorderen und hinteren Strän-
wege des Ruchenmarkserwiesen, Ich habe dress
«schon in meinem französischen Memotre in
«den Annales des science, natur. 1831 bemerkt.”
Een weinig verder: « Uebrigens ist es kaum
vmöglich, über diese Frage genaue Versuche.
van Thieren anzustellen, indem man bet der
« Intention, auf’ die hinteren Sträünge durch
« Sechnitt zuwirken, ohne es zu wollen, durch
« Druck auf die vorderen wirkt”

Pag. 795 zegt Mürren, « Was alle Evpe-
«rimente über die vorderen und hinteren:
« Sträünge unsicher macht, ist die Reflewions-
« fähigkeit des Ruchenmarkes, eine sensorielle
«Affection nach dem motorischen Apparat zu
« verpflanzen. Wenn z. B. die vorderen Strün-
«ge wirklich allein motorisch, die hinteren
«blos sensortell sind, so müsste doch eine
« Verletzung der hinteren Stränge leicht schon
«deswegen durch Mitaffection der vorderen
« Stränge Zuchungen bewirken, weil das Rüc-
«henmark bei allen heftigen Verletzungen in
«den reflectirenden Zustand geräth, wo dann.
«jede Reizung der sensoriellen. Nerven, auf

156

« Rüeckenmark verpflanzt, sich auf die motort-
«schen Nerven reflectirt.”

Dezelfde woorden bezigt Mürren in de, in deze
dagen uitgekomene, 3de uitgave van zijne Physio-
logie (pag. 657 en 816.), die ik, toen mijne ver-
handeling reeds voor de pers gereed lag, ontving.

Wij zijn aldus in de 7 jaren, in. weerwil van
de groote vorderingen, welke de Physiologie,
juist door het definitief bewijs van de leer van
Beru, in. dezen tijd gemaakt heeft, met opzigt
tot het aanwenden dezer leer op de medulla
spinalis geen haar breed vooruit gekomen. Wij
kunnen ons ook bijna niet verwonderen, dat de
zaak zóo lang onbeslist gebleven is, want na
deze verklaring van eene auctoriteit, als die van
J. Mürreg, heeft wel een ieder aan de moge-
lijkheid getwijfeld, om dezelve tot een bepaald
resultaat te kunnen brengen. — Ook heb #k er
steeds aan getwijfeld, en in dezen tijd alleen
daarom er aan gedacht, proeven te nemen, de-
wijl ik mij zelven van alle zwarigheden wilde
‘overtuigen, en zelve wilde ondervinden, tot hoe
verre ik het met deze proeven brengen kon,
daar het. mij voorkwam, dat men de zaak in
de laatste jaren toch eigenlijk al te zeer heeft
laten berusten, Wat mij nog meer aanspoorde,
om deze taak op te valten, was de omstandig-
heid, dat ik genoegzaam geene proeven kende,
die men op kikvorschen te dien opzigte gedaan
had, terwijl het mij toescheen, dat dusdanie
ge proeven de gemakkelijkste waren, om te be-

157

werkstelligen, en de zekerste om deze moeijelijke
vraag op te lossen. — Ik besloot aldus, de medulla
spinalis van kikvorschen tot voorwerp van mijne
onderzoekingen te maken, en op dezelve eene
reeks van proeven te nemen.

De uitkomst hiervan heeft mijne verwachting
ver overtroffen en mij bewijzen in de hand gege=
ven, die klaar en duidelijk aan den dag leggen,
dat de achterste strengen van het ruggemerg
alleen voor het gevoel, de voorste daarentegen
alleen voor de beweging bepaald zijn.

Wat de groote zwarigheden aangaat, waarop
J. Mürren opmerkzaam gemaakt heeft, en waar-
door men hoogstwaarschijnlijk is afgehouden
geworden, om de zaak verder te onderzoeken,
zoo dient voorloopig het volgende: dat ik eenige
van mijne proeven zoo ingerigt heb, dat de ge-
vreesde drukking bij het experimenteren in geenen
deele hinderlijk was; en wat de reflexte-bewe-
ging betreft, die het onderzoek bijna onmogelijk
zoude maken, zoo maakt dit verschijnsel, wel
is waar, sommige proefnemingen zeer moeielijk ,
maar is bij andére integendeel juist allermeest ge=
schikt, om op eene treffende wijze, de onderha-
vige vraag te beantwoorden.

Behalve enkele galvanische, zijn het meestal
mechanische proeven, die ik genomen heb, en
deze laatste zijn gedeeltelijk bewerkstelligd, nadat
het ruggegraatskanaal aan de voorzijde, gedeelte-
lijk nadat hetzelve van achteren. open, gemaakt
was. Alle deze proeven heb ik zeer dikwerf

158

herhaald, en altijd, als ze slechts. goed ‚gemaakt,
wierden , met hetzelfde gelukkige gevolg.

„Ík noodig derhalve een’ ieder’ uit, deze proe-
ven te herhalen, en zich van de hierdoor bewe-
zene waarheid zelven te overtuigen.

„Tot het openen der ruggegraatsholte aan de
voorzijde gebruik ik liefst jonge (doch niet geheel
kleine ) ranae , wijl bij dezen de ligchamen der
wervels spoediger en gemakkelijker met eene fijne,
maar tevens sterke schaar doorgesneden worden,
dan bij oude kikvorschen, bij welke ik overigens
ook dezelfde proeven,‚met goed gevolg genomen
heb.

‚Ik begin met eene andere grootere schaar „als
die ik tot de corpora vertebrarum gebruik, in
den mond van het dier te steken, het geheele
voorste gedeelte van het ligchaam, van den mond
af tot aan de ossa pubis in eens, spoedig, maar
tevens. behoedzaam, door te snijden, alle inge-
wanden er uit te nemen, tot dat de geheele
voorste. oppervlakte der wervelkolom ontbloot
voor mij ligt. Voornamelijk moet men met het
wegnemen der nieren voorzigtig zijn, wijl men
anders de zenuwen, die tot de achterste ledema-
ten gaan, en die natuurlijk gespaard moeten
worden, ligtelijk doorsnijden kan (a).

Nadat de ranae aldus van hare ingewanden
ontdaan zijn, kunnen dezelve, nog even zoo goed

(a) Het wegnemen der nieren is overigens niet altijd
noodzakelijk,

159

als te voren, een tijd lang rondspringen; toch
ben ik gewoonlijk dadelijk tot het openen van
de canalis spinalis overgegaan (u); en dit ge-
schiedt zeer gemakkelijk en wel in weinige oogen-
blikken, zoo. dat er vaak, van’ het begin’ der:
operatie tot het blootleggen van de voorzijde der
medulla-spinalis, niet meer dan eenige minuten
verliepen.

Tot het openen van het ruggemerg van achte-
ren is het best om groote kikvorschen te nemen.

Om deze operatie spoedig en gelukkig te be-
werkstelligen, moet men met den linkerduim, en
wijsvinger de borstholte onder de beide armen
toedrukken, ten einde de inademing te beletten,
en de beide achterpooten in de hand met de
overige 3 vingers vasthouden. Het dier is hier=
door buiten staat, de geringste beweging te doen,
waardoor anders zoo dikwerf het instrument,
hetwelk men met de regterhand bezigt, uitglijdt,
en alzoo de geheele proef verijdeld wordt.

Behalve het beoogde resultaat , hetwelk ik door
de hieronder beschrevene proeven verkreeg, heb
ik door dezelje ook nog eenige andere, vroeger
niet bekende eigenschappen der medulla spinalis
waargenomen, die ik onder het verhaal der proe-
ven, achtereenvolgend vermelden zal.

(a) Verscheidene malen heb ik echter de proeven
genomen, nadat het van zijne ingewanden ont-
dane dier een half uur tot drie kwartier rond ge-
loopen had,

169

‘1’ Prikkelt men de voorste oppervlakte varf
het ruggemerg zeer zacht met eene spits van eene
naald of van een fijn mesje, zoo ontstaan er
altijd spierbewegingen in de verschillende dee=
len, van het ligchaam, naarmate’ men op ver
sehillende plaatsen van de medulla spinalis dezen
prikkel ‘aangewend heeft. Indien men ze in de
regio van den eersten wervel bezigt, ontstaan
er spierbewegingen in het hoofd, en wel voor=
riamelijk in de onderkaak; in de streek van den
2den wervel, bewegingen in de spieren van de
voorpooten en de borst; in de streek van den 3den
wervel in de buikspieren; in de streek van den
Aden wervel, in de onderste buik- en bovenste
dijspieren; in de regio van den Sden wervel,
in de meeste spieren van de dij; in de streek
van den 6den wervel, bewegingen in bijna alle
spieren van de achterste ledematen; maar bij
aangewende irritatie in de streek van de 7de en
8ste wervels en van het os sacrum, bespeurt men
hoegenaamd geene spierbeweging (a), of de van
mij „genoemde zervus. pudendus. moest, juist,
hetwelk ik verscheidene keeren gezien heb, met 2
wortels ontstaan; in dit geval bemerkt men soms,
bij irritatie, van het ruggemerg in de streek der
7de vertebra, spierbeweging in de teenen.
Wanneer men dezen prikkel aan den linker fu=

(a) Vernietigt men bij eenen anders gaven kikvorsch
het os coecygis, os sacrum, den Ssten, ja vaak
ook den 7den wervel met de zich daarin bevinden-
de medulla spinalis, dan zal men bijna geene
verandering in de beweging des diers ontdekken.

161

ntculus anterior van de medulla spinalis aän-
wendt, dan ontstaat er alleen beweging aan de
linkerzijde van het dier; irriteert men den reg-
ter funiculus anterior, dan bespeurt men alleen
spierbeweging aan de regterzijde. Prikkelt men
daarentegen de medulla spinalis in de mid-
dellijn, dan worden er spierbewegingen op bei
de zijden van het dier voortgebragt , en de: plaats.
dezer beweging beantwoordt altijd (met wei-
nig verandering) (a), aande plaats van den
aangewenden prikkel op de. medulla spinalis,
zoo als boven aangetoond is. Snijdt men de me-
dulla spinalis voorzigtig in de Znea intermedia
door, en prikkelt men dan de gesepareerde funz-
culi anteriores, ieder afzonderlijk, dan verkrijgt
men hetzelfde resultaat, als bij het irriteren der:
2 verschillende voorste strengen, waar geene sepa=
ratie plaats gevonden heeft, zoo als boven ver-
meld is (ó ).

(a) Ik zeg: mef weinig verandering: want in deze
dagen heb ik de waarneming gemaakt, dat alle:
zenuw-fibrillen, die uit de medulla spinalis ko=
men, bestemd zijn, om zich in een meer of min
zeker aantal zenuwen te verdeelen, doch dat deze,
verdeeling ongelijk is, in de verschillende ze-
nuwen; dat dan eens de eene dan eens de andere.
zenuw meer fibrillen ontvangt. — Vergelijk mijne
in dit Tijdschrift lager voorkomende opmerkin-
gen over de plezus nervorum,

(2) Om mij te overtuigen, dat ik waarlijk de medulla
spinalis en niet de radices nervorum irriteer, be-
zig ik bij deze proeven altijd een vergrootglas,
opdat ik de zenuwen vermijden kan,

162

2, Steekt men een zeer fijn tweesnijdend mesje
of cen staarmes verticaal midden in de eene zijde
der. medulla spinalis, en schuift dit zeer voor-
zigtig heen en door het midden van de andere
zijde, zoodat de medulla spinalis gespleten
wordt (a), en beide funiculi anteriores voor,
de posteriores achter het mes komen te liggen,
en laat men nu het mesje eenige oogenblikken
voorzigtig stil liggen, zoo zal er hoe genaamd
geene “spierbeweging ontstaan bij prikkeling der
Funiculi achter het mesje, maar wel bij prikke=
ling der funtculi vóór hetzelve.

8. Heeft men de voorste funiculi op de, in
2 aangetoonde wijze gesepareerd . en’ snijdt men
dan dezelve door, dan ontstaat er spierbeweging;
maar geenszins, indien men de achterste stren-
gen doorsnijdt.

„De 2 laatste proeven kan men ook op de vol-
gende wijze nemen. Men steekt eene zeer fijne
naald met een’ draad door de voorste en achterste
strengen, van de eene tot. de andere zijde,
neemt de naald weg en laat den draad zitten,
maakt daarop eenen knoop met beide einden, laat
deze einden, door een’ ander, voorzigtig geheel
toetrekken (terwijl men zelve het dier vasthoudt),

(«a ) Het is doelmatig, dat deze separatie geschiedt in

de regio van de be of 5e wertebra; want van
deze plaats kan men, zoo als boven gezien is,
best op de achterste ledematen werken, waar de
verschijnselen duidelijker zijn, dan in de ove-
rige spieren van den kikvorsch,

163

df over de achterste strengen ; indien men het rug-
gemerg van achteren geopend heeft, of over de
voorste; indien de operatie aàn de voorzijde or-
dernomen is,

4. Scheidt men de voorste strengen een eind
van de achterste, en irriteert men zoo wel gene
als deze, overal waar zij gesepareerd zijn, dan
krijgt men hetzelfde resultaat als in 2 en 8.

5. Snijdt men de voorste strengen van voren
naar’ achteren met een fijn mesje door tot de
canalis medullae spinalis, zonder de achterste
strengen door te snijden, en brengt men een fijn
borstelhaar in de wonde, beweegt men hetzelve
zeer voorzigtig naar de achterste funzculi, en
naar de voorste, nadat het haar in de caxzalis
medullae spinalis of in de substantia cinerea
naar beneden gebragt is, zoo ziet men dezelfde
resultaten, als die men in 2, 3 en 4 verkregen

« heeft. Dit laatste experiment kan men op de vol-

gende wijze beter bewerkstelligen, ‚

6. Men laat de caxalis spinalis ongeopend,
snijdt de medulla spinalis in de regio van
de 2de of 3de vertebra door, separeert een ver-
tebra weg, rondom de medulla spinalis, wijl
deze zich bij het doorsnijden der columna in het
kanaal een weinig terug trekt; steekt daarop
zeer voorzigtig in de canalis medullae spinalis
een borstelhaar of eene buitengewoon fijne naald,
en brengt naderhand het haar of de naald naar
de achterste of naar de voorste strengen, zoo
verkrijgt men hetzelfde resultaat als in 2,3, 4
en 5; terwijl het tevens te bemerken is, dat

164

eene ‚prikkeling in het kanaal der medulla spina»
„dis „zelve, voorzigtig aangewend, „geene hens
weging te voorschijn roept. ww

7. Brengt men in eene canalis spinalis x ike
zoo alsin 6 beschreven, doorgesneden is, eene
fijne naald of een borstelhaar voorzigtig. tusschen
‚de. voorste oppervlakte. van. de: medulla. spinar
lis en de achterste van de, corpora vertebrarum
en beweegt men deze naald of dat haar zacht
heen en weer, zoo zal men dadelijk spiertrillin-
gen hierdoor. voortbrengen; brengt men daaren-
degen eene naald tusschen de achterste opper-
vlakte der medulla spinalis en de voorste van de
arcus vertebrarum, en maakt men dezelfde bewe-
ging, zoo ontstaan er geene spierbewegingen.

Deze twee laatste experimenten kan „men ook
maken, zonder uit de raxae eerst de ingewanden
weg te nemen, …

8, Heeft mende rana, waaruit de ingewanden —
weggenomen zijn, in de regto van den 2den of
Sden wervel doorgesneden, en separeert men zeer
woorzigtig de columna wertebralis weg rondom
het. ruggemerg, of van het voorstuk of van het
achterstuk van het dier, en irriteert men dan zacht
de funtculi posteriores, 100 zal men daardoor,
dndien de columna vertebralts genoegzaam is ver=
wijderd , geene drukking opde funiculi anterior
res uitoefenen, ener zal geene spierbeweging
gezien worden (a), hetwelk het geval is, indien
men de funiculi antertores zacht irriteert.

(a) Men moet dit zeer zacht doen, want anders ver=

165

Om deze drukking te vermijden , heb ik hierbij
nog eenige andere middelen, uitgedacht. Ik ‚heb
namelijk aan het eind der los gesepareerde. me-
dulla spinalis een fijn draadje doorgestoken en
daardoor, zonder te trekken, dezelve geheel
zacht vastgehouden. Ook heb ik, nadat de ‚co-
dumna vertebralts bij eenen vluggen kikvorsch
gezwind geopend was, den arcus vertebrarum,
de spieren enz, achter de medulla spinalis vaor-
zìgtig weggesneden, zoo dat het geheele middelste
gedeelte der medulla spinalis , van alle zijden ont-
bloot, op eene tafel voor mij lag, alleen vast aan
en in het bovenste en onderste gedeelte van de
wervelkolom, Deze laatste praeparatie is echter
vrij moeijelijk (a).

De hier beschrevene proeven maken de te be-
wijzene daadzaak reeds meer dan hoogstwaar-
schijnlijk; maar alle mogelijke twijfel verdwijnt
‚door de hoogstmerkwaardige uitkomsten, welke
de volgende proeven gehad hebben.

_—_——___

oorzaakt men. reflerie-beweging ( kunstmatige ),,
welke in de verschillende deelen van het ligchaam
ontstaat, in verhouding tot de verschillende plaat-
sen der achterste strengen, waar deze prikkeling
aangebragt werd, terwijl hieromtrent hetzelfde
geldt, wat wij bij proef 1, betreffende de voor-
ste strengen, pag. 159—161, gezien hebben. —
Is de prikkeling sterk, zoo wordt er algemeene
reflezie-beweging te wege gebragt.

De vier laatste proeven zijn buitendien zeer moei-
jelijk in het werk te stellen, en indien dezelve
niet met de grootste omzigtigheid genomen wor-
den, zoo mislukken ze dikwerf.

ed

(a

166

9. Ontneemt men de ingewanden aan eenen kik-
vorsch, verwijdert men spoedig de corpora verte-
brarum en separeert de funiculi antertores van de
posteriores van de regio des á4den tot omtrent
den 6den wervel, en legt men dan het dier dade-
lijk op den grond, zoo zal men hoegenaamd geene
spierbeweging in de achterste ledematen bespeu-
ren, noch door irritatie kunnen te weeg brengen,
terwijl men echter zien kan, dat het gevoel in
deze ledematen nog sterk aanwezig is: want
giet men een’ druppel acid. sulph. concentr, op
eene of andere plaats van de verlamde pooten, of
bezigt men hier eene anderesterke prikkeling, zoo
geeft het dier door sterke bewegingen met het
hoofd en de voorpooten te kennen, dat er hevige
pijn aanwezig is. Ja, wat meer is, de furicult
posteriores, aldus voor een groot gedeelte van de
anteriores afgescheiden, kunnen nog sterke refle-
xiekracht overplanten ; want snijdt men het hoofd
van eenen dusdanig reeds gepraepareerden kik-
vorsch af, en giet men een’ druppel acid. sulph,
conc, op de achterpooten, dan ontstaan er dadelijk
reflexie-bewegingen in de voorpooten, maar niet
in de achterpooten: een duidelijk bewijs, dat de
gevoelskracht in de fwxzcult posteriores geheel
aanwezig was, en dat de bewegingskracht in de
onderste gedeelten der medulla daarentegen door
het wegnemen van de voorste strengen, geheel
vernietigd was.

10. Opent men het wervelkanaal van achte:
ren in de streek van de 3, 4, 5 en 6 wervels,
separeerl men op de wijze, zoo als boven gemeld

167

is, de funicult posteriores van de antertoreés ,
en laat men een fijn mes tusschen beide liggen ,
zoo zal men door irritatie der funiculi, die
boven op het mes liggen, niet de geringste spier<
beweging zien ontstaan; snijdt men deze achter-
ste funiculi in de regio van den 4den tot den 6den
wervel weg, en irriteert men de funtcult anterio-
res van achteren, zoo ontstaan spiertrekkingen
(maar volstrekt geene beweging onstaat er, indien
men de grijze zelfstandigheid , die tegen de voorste
strengen aanligt, irriteert, of in dezelve voor-
zigtig snijdt); zet men dagrop het dier op den
grond, zoo blijft het gewoonlijk in de eerste
10, 15 à 25 minuten onbewegelijk liggen, maar
beweegt zich dan weder, zoowel met de achter-
als met de voorpooten; het begint zelfs weder te
springen, ofschoon riet zoo sterk als in natuur=
lijken toestand, en zijne krachten schijnen vaak
trapswijze toe te nemen, dewijl het soms na
een uur verloop zich nog veél beter beweegt,
dan in den eersten tijd. Ik heb verscheidene op
zulk eene wijze behandelde ranae van 8 tot
12 uren in het leven gehouden, in welken tijd zij
nu en dan zich even goed met hare achter- als met
hare voorpooten bewogen hebben. Giet men een’
druppel acidum sulphuricum concentratum op
de achterste ledematen, dan geeft het dier geen
teeken van pijn; ook kan men, na dat men het
hoofd afgesneden heeft, hoe sterk men ook de
achterpooten prikkelt, geene reflexie-beweging te
voorschijn roepen, — Met deze proeven, die even
als die gene, in 9 vermeld, klaarblijkelijk het be-
NAT, TIJDsCna, D. V. St. 3. 12

168

doelde bewijzen, heb ik nog andere belangrijke
proeven in verband gebragt; ik heb namelijk dat
stuk van de medulla spinalis, hetwelk van zijne
achterste strengen beroofd was, in de lengte, in
de linea intermedia doorgesneden, en desniette-
genstaande bewoog het dier zich 10 Â 15 minu-
ten na deze bewerking even goed, alleen door
middel van zijne gespletene.en van de achterste
strengen beroofde funicult anteriores; ja, wat
meer is, nam ik van de twee, nog den eenen
Juniculus anterior weg, dan heb ik het dier
den eenen achterpoot zien bewegen door middel
van zijnen eenigsten funiculus anterior.

Ofschoon de uitkomsten van deze twee laatste
Proeven in hooge maten merkwaardig zijn, en
met opzigt tot het bedoelde vraagstuk, bij den
eersten opslag, niets te wenschen schijnen over
te laten, kan men echter met regt nog het vol-
gende daartegen inbrengen.

_ Door deze proeven is wel bewezen, dat de
achterste strengen van de gevoelszenuwen, de
voorste op de bewegings-zenuwen, de vereisch-
te werking (gevoel en beweging), tot en van
de hersenen bewerkstelligen; maar er is door
haar niet bewezen, dat de achterste niet op de
bewegings-, de voorste strengen niet van de ge-
voels-zenuwen invloed uitoefenen. Want in proef
9 waren niet alleen de voorste strengen, in proef
10 niet alleen de achterste, maar ook in beiden
de wortels der zenuwen vernietigd, en men konde
dus onmogelijk weten, of het verstoren der

169

vértigting geschiedde door het vernietigen def
verschillende strengen, of der uit deze strengen
uitspringende zenuwwortels. Om nog duidelijker
te zijn: men kan bij proef 9 niet weten, of de
Funtculi posteriores ook beweegkracht hadden;
niet bij proef 10, of de artertores gevoelskracht
bezaten: want in beide waren de zenuwen, die
deze verrigling aan den dag zouden leggen, door=
gesneden.

Om het bedoelde vraagstuk geheel zuiver aan
te toonen, en eene geheel volledige gevolgtrekking
te maken, waar tegen niets in te brengen zoude
zijn, moest ik er op bedacht zijn, om de wef-
king van het ruggemerg op de voor- of achterzij-
de te vernietigen, zonder dusdanige zenuwwor=
tels te beschadigen, die een’ in het oog loopend
sterken invloed op een of ander deel van het
ligehaam uitoefenen, of liever: die naar de voor-
of achterpooten gaan , wijl het tegenwoordig
zijn of ontbreken van gevoel en beweging hier
(vooral bij de achterpooten), zeer ligt waar te
nemen is, Door er voor te zorgen, dat deze
zenuwen geen letsel krijgen, moest het mij dui-
delijker worden, welke zenuwverrigting er eigen-
lijk van de verschillende strengen afhingen.

Uit mijne, in proef 1 beschrevene waarnemin=
gen, kreeg ik het vermoeden, dat de zenuwwortels
der voorste en achterste strengen geen overgangs-
strengen waren, maar daaruit hunnen oorsprong
hadden, of liever, in haar, om dus te spreken ;
ingeënt waren; dat men derhalve geenszins alle
gevoels- of alle bewegings-zenuwen , of beide te

Le

179

‘gelijk, vernietigd’ had, indien de voorste „of achs
erste, “of beide’ funiculi. boven! deze zenuwen
‘doorgesneden waren ; dat alleen die zenuw-wors
tels verstoord wierden , die zich juist in die plaats
van het ruggemerg bevonden , of ingepoot ‘waren,
hetwelk men “doorsneed, — Deze meening ‚ die,
zoo als het vervolg toonen zal „geheel bewaarheid
werd, bragt mij op «het denkbeeld „ om mijne
proeven te nemen op het ruggemerg in de streek
van den 3den wervel „terwijl ik hier geene andere
zenùwen beschadigen. kon, dan die tot de buiks
spieren gaan, en hoegenaamd geene zenuwen van
de voor-en achterpooten letsel ontvingen,

EL. Opent men de Canalis spinalis van „eenen
kikvorsch, van achteren in de streek van, den
Sden wervel „en brengt men een zeer fijn mesje of
eene staarnaald tusschen de voorste en achterste
strengen; snijdt men daarop de. voorste strengen
geheel door „ en legt dan het dier op den grond ,
zoo ligt hetzelve in zulk eene houding, dat
men geheel niet gelooven zou, dat het in een
deel van zijn ligchaam verlamd is; want het heeft
de achterpooten gewoonlijk in eene zittende po-
sitie, tegen het lijf opgetrokken, en de voorpoo=
ten staan meestal, zoo als zij zich in gezonden
toestand bevinden. Wil men zien, of er bewe-
ging in de achterpooten is, en prikkelt men
deze, zoo beweegt (bijzonder naar aangewende
sterke prikkeling, bij voorbeeld van onverdunde
zwavelzuur) de kikvorsch op verschillende wijze
de achterpooten, kruipt met de voorpooten voor-
waarts, zoo dat dezelve somtijds een geheel eind

171

van de plaats weg komt, en men reeds gelooff ,
dat door het doorsnijden der voorste strengen,
de bewegingskracht geenszins. in de onder de
snede gelegene deelen, verdwenen is. — En toch
is het zoo, — Het dier heeft waarlijk in de ach-
terpooten alle beweging, die van de hersenen
daarheen gebragt wordt, verloren, en de bewe-
ging, die wij door prikkel ontdekken, is niets als
reflexie-beweging, die in het ruggemerg, zoo als

‘bekend is ‚ al is hetzelye ook geheel doorgesne=

den, terug blijft. Komt er nu bij deze reflexie-be-
weging ook beweging in de voorpooten, die het
dier bewerkstelligt, om de pijn in de achterpoo-
ten, door de achterste strengen (die in haar ge-
heel gebleven zijn) medegedeeld, te ontgaan;
zoo heeft het een’ schijn, als of het dier zelve zij-
ne achterpooten, even goed als de voorpooten,
beweegt, daar de herhaalde flexive en extensive
reflexie-beweging der achterpooten het dier in

het voortschuiven van zijn ligchaam waarlijk helpt.

Ja, snijdt men zelfs de voorpooten geheel weg,
zoo zal het dier toch nog door de reflexie-be-
weging der achterpooten eenigzins voorwaarts
komen,

Om eene treffende vergelijking te kunnen ma-
ken, en om zich geheel te overtuigen, dat men
zich niet bedriegt, plaatst men aan de zijde van
dusdanig geopereerden kikvorsch eenen anderen,
wiens ruggemerg men in dezelfde plaats (in de
streek van den 3den wervel) geheel doorgesneden
heeft.

Beide dieren hebben eene en dezelfde houding,

172

en komen beide evenmin van de plaats (indien
men hen niet prikkelt). Somtijds gebeurt het,
dat deze dieren met de voorpooten het ligchaam
een weinig vooruitschuiven en dragen, waardoor
de achterpooten uit hunne houding geraken, de-
welke dan door de reflexie-beweging, meestal da=
delijk wederom ingenomen wordt.

Bij eene naauwkeurige waarneming, zal men
klaarblijkelijk zien, dat de we? van het dier,
wiens achterste streng doorgesneden is, evenmin
de achterste pooten in beweging zetten kan, als
het dier, wiens ruggemerg geheel doorgesneden
is, En niets bewijst dit duidelijker, dar wanneer
men beide deze dieren in twee verschillende
ruime glazen met water brengt (a); men zal
dan zien, dat zij beide evenmin hunne achter-
pooten bewegen kunnen,

Wil men echter beide dieren door sterke prik-
kels irriteren, zoo ziet men duidelijk groot on=
derscheid,

Bij den eenen kikvorsch wordt, indien men
de achterpooten prikkelt, Bijza (5) het gehee-

(a) Men moet dezelve in 2 verschillende glazen doen,
want zijn zij in één glas, dan kan het eene dier
door beweging met zijne voorpooten, het ande-
re, op de eene of andere plaats aanraken, het-
welk somtijds genoeg is om reflexie-beweging te
veroorzaken.

(5) Ik zeg bijna, wijl natuurlijk die buikspieren
geene beweging en gevoel kunnen aan den dag
leggen, wier zenuwwortels, door de wonde im
het ruggemerg, doorgesneden zijn,

175

le ligchaam in beweging gezet. — Prikkelt men
daarentegen het voorste gedeelte van het lig-
chaam, hetwelk voor de wonde ligt, zoo ont-
staat er natuurlijk pijn; het dier zoekt deze pijn
te ontgaan, beweegt door den wil het voorste
gedeelte van het ligchaam, terwijl het achterste
gedeelte geen deel aan deze beweging neemt;
want door het belioud der achterste strengen wordt
de reflexie-beweging en het gevoel aan de ach-
terpooten geenszins medegedeeld. Wordt het ane
dere dier, wiens ruggemerg. geheel doorgesne=-
den is, op verschillende plaatsen geprikkeld, dan
zien wij geen overgang van beweging , door
pijn te weeg gebragt tusschen dat deel van het
ligehaam, hetwelk achter, en dat deel, hetwelk
voor de doorgesnedene med. spinalis ligt; of«
schoon door eene hevige reflezie-beweging der
achterpooten geschokt, het dier somtijds in het-
zelfde oogenblik de voorpooten beweegt, en het
waarlijk den schijn heeft als of deze beweging
der voorpooten door de prikkeling op de ach-
terpooten onmiddellijk te weeg gebragt is.

Deze proef heb ik zeer dikwijls genomen, en
niemand zal bij mogelijkheid aan-de waarheid
der hier gedane verklaringen twijfelen, indien

‚hij zich de moeite geven wil, deze en de vol-

gende, niet minder, zoo ik meen, belangrijke
proeven te herhalen, en de verschijnselen naauw-
keurig waar te nemen (a).

(«2 ) Ook door het openen der ruggegraat op de voor-
zijde heb ik dit experiment vaak genomen en

174

12. Opent men de ruggegraat van achteren in
de streek van den 3den wervel, steekt men een fijn
mesje tusschen de voorste en achterste strengen,
en snijdt men voorzigtig de achterste door, zoo
behoudt het dier de volkomene beweegkracht in
de achter de snede zich bevindende deelen van
het ligchaam, terwijl de gevoelskracht hierin
geheel verdwenen is (a). Het dier springt na-
melijk, zoo vlug als te voren, rond, en men kan
niet zien, dat het in vlugheid van beweging, even-
min in de achter- als voorpooten, iets verloren
heeft. Om zich ten duidelijkste daarvan te
overtuigen, dat waarlijk door het doorsnijden
der achterstrengen, de beweging der achterpoo-
ten in geenen deele verminderd is, kan men,
alvorens de achterstrengen te doorsnijden, het
dier een’ tijd laten rondspringen, nadat men de
voor- en achterstrengen, op bovengemelde wijs,
door een’ steek in-de streek van den 3den wervel
gescheiden heeft; daarop.kan men een’ fijnen haar-
borstel in deze opening leggen en het dier daar-
mede laten rondspringen; vervolgens de ach-
terstrengen doorsnijden, en den haarborstel door
de laatst gemaakte wonde doorhalen, opdat men

altijd met een duidelijk en gelukkig gevolg; ja!
op deze wijze is de proef veel gemakkelijker te
nemen, dan door het openen der ruggegraat van
achteren.

(a) Natuurlijk bedoel ik die gevoelskracht, die de
hersenen gewaar worden; want het reflezie-gevoel
(waarover ik later spreken zal) wordt daardoor
niet vernietigd,

175

ten duidelijkste overtuigd zij, dat de achterste
strengen geheel doorsneden zijn; en laat men dan
het dier rondspringen, dan zal men zien, dat
hetzelve onder de verschillende omstandigheden,
zonder verandering, de beweging met de achter-
pooten even goed ten uitvoer brengt.

Dat het gevoel in de achterpooten niet naar
de hersenen overgebragt wordt, nadat de ach-
terslrengen, zoo als is vermeld, doorgesneden
zijn, daarvan overtuige men zich door het prikkee
len dezer pooten, waarvan het dier hoegenaamd
niels voelt. Om dit ten duidelijkste aan den dag
te leggen, moet men deze pooten niet met al te
scherpe zaken prikkelen, bij voorbeeld niet met
onverdunde zwavelzuur; want daarbij geschiedt
het somtijds, dat door de hevige beweging dezer
pooten, een weinig van dit zuur aan het voorste
gedeelte van het ligchaam gesprenkeld wordt, of
dat door de doelmatige reflezie-beweging iets van
het zuur door de achterpooten aan de voorpoo-
ten, of aan eene andere plaats van het voorste ge-
deelte des ligchaams, gebragt wordt, waardoor
het dier eene sterke beweging doet, en indien men
daarop uiet oplettend is, zoude men gelooven, dat
deze beweging veroorzaakt wierd door pijn, welke
het dier in de achterpooten gevoelt (a). Men
doet daarom best, om eenvoudig de achterpooten
en voorpooten afwisselend met de nagels te knij-

(a) Terwijl het niets anders is, dan een gevolg van
pijn in het voorste gedeelte van het ligchaam,
dgor bet zuur, daarheen gebragt, veroorzaakt.

176

pen, en men zal ten duidelijkste zien, dát het
dier hoegenaamd geen gevoel in de achterpooten
heeft, terwijl het bij de aanraking van de voor-
pooten dadelijk deze prikkeling door eenen vlug-
gen sprong zoekt te ontvlieden. — Ondertusschen
geschiedt hier somtijds hetzelfde, hetwelk boven
pag. 172, waar de geheele ruggestreug doorge-
sneden was, verhaald is, namelijk, dat juist
onder de beweging der achterpooten, door prik-
kel veroorzaakt, de vaorpooten zich ook bewee
gen.

Inmiddels is het hoogst merkwaardig, dat, of-
schoon het gevoel , door het doorsnijden der ach-
terste strengen, naar de hersenen niet komen
kan, de reflexie-beweging desniettegenstaande,
als het dier van wil geheel beroofd is, nog van de
achtergedeelte naar het voorgedeelte van het lige
chaam en van dit naar het andere verplant kan wor-
den, ofschoon de achterste strengen van het rug-
gemerg, tusschen deze beide verschillende plaat-
sen geheel doorgesneden zijn (a); als maar de
snede niet te diep over het centrum des rugge-
mergs gaat, en er niet te veel van de grijsachtige
zelfstandigheid, die tegen de voorste strengen
ligt (vande substantia spongtosa), doorgesneden
is; of indien er maar geen te groot stuk uit de

(a) Hierover zal ik in mijne verhandeling over de re-
Hlezie-beweging in dit Tijdschrift gelegenheid heh
ben meer uit te wijden.

177

achterste strengen der medulla spinalis geno»
men is, zoo als dit het geval geweest is met
proef 10.

Deze omstandigheid, en de bijzondere oplet-
tendheid, die men, zoowel bij proef 11 als 12
altijd hebben moet, ten einde de. wellekeurige
beweging van de reflexte-beweging , het wer-
kelijke gevoel van het reflexte-gevoel (a) te
onderscheiden, heeft mij op de gedachten ge-
bragt, tot nog meer opheldering van de onderha-
vige zaak, de volgende proeven te nemen.

13. Men opene de ruggemergs-holte van
achteren , van den 3den wervel tot het hei»
ligbeen, snijdt de achterste zenuwwortels, die
tot beide achterpooten gaan, weg, en men zal
zien, dat het dier zich bijra zoo goed als te
voren bewegen kan (5). Snijdt men daarop de
voorste strengen der medulla spinalis, in de
streek van den 3den wervel, geheel door, zoo
verdwijnt dadelijk alle beweging in de achter-
pooten, die ook. op geene wijze, evenmin bij
prikkeling der achter-, als bij prikkeling der

(a) Zoo noem ik, gemakkelijkheidshalve, de cigen-
schap der achterste strengen om het ruggemerg,
waardoor de voorste strengen, zonder tusschen-
komst van den wil, tot beweging (reflezie-bewe-
ging ) aangezet worden.

(4) Dat deze achterpooten zich in alle opzigten
niet zoo goed bewegen als te voren, is natuur-
lijk: want zoowel het reflezie- als het werkelijke
gevoel is in hen vernietigd,

178

voorpooten (a) kan te voorschijn geroepen wore
den.

14. Opent men de ruggemergsholte en suijdt men
de achterste zenuwwortels alleen van den eenen
achterpoot door , en niet van den anderen; onder=
neemt men daarop dezelfde operatie aan de voor-
ste strengen van het ruggemerg, als in voorgaan
de proef 13 vermeld, zoo ziet men duidelijk ,
dat uit beide beenen de willekeurige beweging
verdwenen is; terwijl de reflexie-beweging hierin
(namelijk in beide achterpooten) alleen door
prikkeling van dat been, waarvan de gevoels-
zenuwen nog met het ruggemerg verbonden zijn,
aan den dag gebragt kan worden.

15, Opent men de ruggemergsholte en snijdt men
de zenuwwortels van de voorste strengen der ach-
terpooten door, zoo ziet men, dat ofschoon het
dier de beweging in deze pooten geheel verloren
heeft, het gevoel desniettegenstaande hierin nog
aanwezig is (eene daadzaak, die men reeds door
de Bellsche leer even zoo goed kent, als hetgeen
in de eerste zinsnede van de 13de proef vermeld
is); snijdt men daarop de achterste strengen in
de streek van den 3den wervel door, zoo kan

(&) Het gevoel, zoowel het reflezie als het werkelijke,
kan door de furiculi posteriores alleen van ach-
teren naar voren, nooit omgekeerd, van voren
naar achteren geleid worden. — De reflezie-ben
weging daarentegen verplant zich in alle rigtin-
gen, door de voorste strengen, terwijl de wiile-
keurige beweging alleen van de hersenen naar de
voorste strengen kan gebragt worden,

179

men in de achterpooten geen spoor van gevoel
meer ontdekken; zelfs is het onmogelijk, om
door derzelver prikkeling ‘eemige beweging in-de
voorpooten te voorschijn” te roepen, hetzij daf
het dier den wil óver deze voorpooten behoudt,
hetzij men denzelven door afsnijding van het hoofd
achter het trommelvlies vernietigt.

16, Knipt men de voorste zenuwwortels allee
van den eenen achterpoot en niet van den anderen
weg, en snijdt men daarop de achterste strengen
van het ruggemerg, op dezelfde plaats als bij «de
voorgaande proeven, door, zoo is het werkelijke
gevoel in die deelen vernietigd, die achter de
doorgesnedene funiculi postertores zich bevin-
den; de willekeurige beweging daarentegen is
alleen aanwezig in den eenen achterpoot ‚ wiens
radices nervorum antertores niet doorgesneden
zijn; ook kan de reflexte-beweging alleen in de-
zen eenen poot te voorschijn gebragt worden, ter=
wijl het reflezie-gevoel in beiden nog aanwezig is.

17. Om nog een duidelijk treffend bewijs aan
te voeren, dat de willekeurige beweging van de
hersenen alleen door de voorste strengen geleid
kan worden, en dat het gevoel naar de hersenen
en niet van deze door de achterste strengen. ver=
plant wordt, voege ik ten slotte en misschien
ten overvloede, hierbij nog de volgende proef.

Men herhale dezelfde operatie, die in proef 11
vermeld is; opene namelijk de ruggemergsholte
en snijde de voorste strengen in de streek van
den 3den wervel geheel door, zonder de achter-
ste strengen te beschadigen; laat daarop het dier

180

éenigen tijd uitrusten; houdt vervolgens hetzelve
met twee vingers der linkerhand onder de beide
voorpoofen , zonder de borstholte sterk te druks
ken. Snijdt men dan stukjes van de voorpooten
af, zoo zal het dier met het hoofd en al de
deelen, die voor de snede van de voorste strengen
liggen, sterke pijnelijke bewegingen maken;
maar men zal hoegenaamd geene beweging in
de achterpooten. ontdekken, noch willekeurige ,
noch reflezive, zelfs niet, indien men daarop
successivelijk het hoòfd en de hersenen doorsnijdt,
ja, niet eens, indien men de medulla oblongas
ta. irriteert, of in dezelve. snijdt.

Door, deze proeven is nu ten volle bewezen :

1. Dat de achterste strengen van het rugges
merg, alleen voor het gevoel bepaald zijn ;
dat zonder haar het gevoel niet naar het
voelende gedeelte der hersenen kan geleid
worden,

fl, Dat de voorste strengen alleen voor de be-
weging bestemd zijn; dat zonder haar de
beweging, niet door den wil naar de be-
weging-zenuwen kan gebragt worden (a)

Tot nadere opheldering van mijne, in deze

(a) De andere gevolgtrekkingen, die uit de boven-
staande en volgende proeven ontnomen kunnen
worden, zal ik later in dit Fijdschrift ontwikkelen.

181

verhandeling voorkomende proeven, dient ket
volgende ; hetwelk voornamelijk voor diegenen ge=
schreven is, welke deze proeven zouden willen
herhalen.

a. Bijna alle proeven zijn, bewerkstelligd op
bruine landkikvorschen (Rarae temporariae),
weinige op waterkikvorschen (Ranae esculentae).
en enkele op de gemeene padden ( Bufones ci=
nerei),- die overigens tot proefneming op het
ruggemerg ook zeer geschikt zijn.

b. Nooit heb ik eene gevolgtrekking gemaakt,
alvorens dezelfde proef dikwerf te herhalen, en
dezelfde verschijnselen op te merken.

c. Alle gemaakte operatien op plaatsen, die
voor het oog verborgen waren, heb ik, nadat
de proef ten einde geloopen was, op het lijk van
het dier onderzocht, om mij te overtuigen, hoe
deze operatien volvoerd waren.

d. Bij het doorsnijden der voorste of achterste
strengen, heb ik steeds de grootste voorzigtligs
heid gebruikt, dat ik niet te veel, en niet te
weinig wegsneed; daar men hierdoor dikwerf
die verrigting des ruggemergs vernietigt, die
men behouden wil, en die behoudt, welke men
vernietigen wil.

e‚ Indien ik de voorste of achterste strengen,
geloofde doorgesneden te hebben, en de wille-
keurige beweging of het werkelijke gevoel
hierdoor niet geheel verdwenen was, dan kon
ik altijd zeker zijn, dat de strengen niet ge=
heel doorgesneden waren; terwijl ik door onder=
vinding bepaald weet, dat zeer weinige met

182

doôrgesnedene fibrillen der voorste strengen, nog
eenige willekeurige beweging kunnen onderhous _
den, en ik vooronderstel „ dat hetzelfde, wat het
gevoel betreft, ook met enkele fibrillen der ach-
terste strengen het geval is, ‘hetwelk echter moei-
jelijk ‘te bepalen valt, dewijl eene geringe
beweging bij een ander dier gemakkelijker te on”
derscheiden is,dan een gering. gevoel.

f. Had ik de ruggemergsholte van’ achteren
geopend, dan heb ik ‘altijd “ondervonden, dat
bijzonder. het doorsnijden der voorste strengen,
pret. veel voorzigtigheid gedaan {moest worden ;
want somtijds geloofde ik stellig, dat dezelve
geheel doorgesneden waren, en het was liet geval
toch niet , en somtijds beschadigde ik daardoor
te veel de voorste strengen, zoodat deze operatie
in den beginne dikwerf moest herhaald worden,
om dezelve zoo te doen, als noodig was.

2. De ondervinding heeft mij verder geleerd,
dat men, na gemaakte operatie, de gevolgen niet
al te spoedig verwachten moet; dat men zich
ook vooral niet moet overhaasten met het ma-
ken van gevolgtrekkingen naar de eerste vers
schijnselen, die zich kort na de operatie op-
doen; dat men het dier eenen geruimen tijd
moet gadeslaan, en op verschillende tijden on-
derzoeken, hoe het met de functien staat, die
men heeft willen vernietigen of behouden.

h. Met het aanwenden van prikkeling, ten
einde de plaats van het werkelijke en reflexte-
gevoel te ontdekken, moet men zich niet over-
haasten; want dadelijk na de operatie is het

183

dier gewoonlijk zoo vermoeid en. zoo; vreesach-
tig, dat het geen teeken van werkelijk gevoel,
geeft, al heeft het ook veel pijn ; en wat het
reflexte-gevoel betreft, zoo moet men hetzelve.
ook bijna nooit, indien het niet hoogslnoodza-
kelijk is, dadelijk na de operatie onderzoeken ,
want na verloop van eenigen tijd, kan men het-
zelve bij kikverschen veel beter ontdekken.

ë. Men moet vooral zorg dragen, dat men de
prikkeling in tusschenpoozen-aanwendt, en de-
zelve niet al te spoedig na. elkander. herhaalt;
terwijl men dan zien zal, dat het dier daardoor
gedeeltelijk aan den prikkel zich gewent, en, zoo-
wel hierdoor als uit vrees, door geen teeken aan
de gemaakte irritatie beantwoordt.

Hoe grooter over het algemeen deze tusschen-
poozen zijn, des te beter; dat dezelve echter niet
al te groot mogen zijn, spreekt van zelven.

ke Was het ruggemergskanaal van achteren
geopend, en waren de voorste of achterste stren-
gen doorgesneden, dan heb ik het dier somtijds
met deze wonde meer dan twee dagen zien leven;
is daarentegen de canalis. sptnalís van. voren
geopend, nadat de. ingewanden uit de buik- en
borstholte genomen waren, dan overleefde het
dier deze operatie niet lang, ofschoon er ruim
tijd over was, om de verschillende verschijns.
selen waar te nemen. Hier was het, dat ik met
de prikkeling niet te lang kon wachten, en hier
heb ik ook ten dien einde spoedig irriterende
middelen, en dat wel zeer scherpe gebruikt; bij
voorbeeld acidum sulphuricum conc,

KAT. TIJjoscHa. D. V. St. 3, 13

184

!, Wat het gebruik van dit scherp irriterende
middel betreft, zoo is er mäar zeer weinig van
noodig, om eene zeer sterke prikkeling te‘veroor-
zaken; gewoonlijk heb ik gebezigd het glazen
stopje van deflesch, waarin dit zuur vervat was,
nadat ik hetzelve met eene zeer geringe ‘hoeveel-
heid daarvan bevochtigd had; een geheele drop=
pel, waarvan ik boven spreek, was niet altijd
noodig.

m. Ik moet verder opmerken, dat men nooit
dit scherpe middel dadelijk aanwenden moet, in=
dien er tijd genoeg overig is, om andere mecha-
nische middelen, bij voorbeeld: knijpen, steken,
drukken, te bezigen; terwijl het dikwijls niet
doenlijk is, om andere irriterende middelen te
bezigen, indien men vele proeven met het bo-
vengemelde zuur genomen heeft.

n. Om zeker te zijn, dat ik bij het doorsnijden
der voorste of achterste strengen, in de streek
van den 3den wervel, geene zenuwwortels, die
voor de voor- of achterpooten bestemd zijn, be-
schadigde , heb ik altijd op eene allervoorzigtig-
ste wijze met eene fijne naald of een borstelhaar,
de plaats, waar ik opereren wilde, geprikkeld;
terwijl dit mijn leidraad was, om te weten van
waar de voor- en achterpooten des diers geene
zenuwen kregen,

Ook met het galvanismus heb ik, zoo als ik
reeds gezegd heb, proeven genomen. Doch het
is niet denkelijk, dat langs dezen weg, zonder

185

de “mechanische proeven, de zaak óóit bewezen
zoude zijn , wijl men geen:uitkomst kan:krìjgen;
zonder de voorste en ‘achterste ‘strengen’ òveral
geheel van elkander te scheiden, daar: anders de
galvanische kracht vân de achterste strengen
naar de voorste verplant wordt. En al is-ook:‘de
scheiding “volkoren” geschied „ zoo is: de uitkomst
toch geenszins beslissend, zoo als het volgende
toonen zal,

«ge. Scheidt men de voorste strengen een eind
van elkander, en galwantseert men ieder uiteinde
afzonderlijk, zoo ontstaat er even zoo goed spier=
beweging bij het galvaniseren der achterste,
als bij het galvantseren der voorste strengen;
wil men nadere uitkomst hebben , dan moet men ,
zoo als gezegd is:

2. De voorste en achterste strengen geheel van
elkander scheiden; dan zal er, bijaldien de stren-
gen goed geisoleerd zijn, bij het galvaniseren
der voorste strengen, beweging, bij het galva-
niseren der achterste, geene beweging ontstaan.

Dat deze twee galvanische proeven niets, met
opzigt tot ons hier behandelde vraagstuk, maar
veel met opzigt tot de eigenlijke Bellsche leer
beslissen, zal een ieder gemakkelijk begrijpen,
vooral indien ik er de volgende proef bijvoege,
die, zoo als mij voorkomt , iets treffends heeft.

Opent men het ruggemerg van voren; knipt men
alle voorste wortels der zenuwen van de achterpoo-
ten naauwkeurig door; snijdt men daarop het rug-
gemerg, hetwelk met de achterste zenuwwortels

13%

186

gan de achterpooten nog verbonden is, in zijn
voorste gedeelte door; isoleert men hetzelve, en
bezigt men dan het galvanisme, zoo zal men hoe-
genaamd. geene spierbeweging zien te voorschijn
komen, Een bewijs, dat de galvanische kracht
zelve, door de voorste strengen, geen’ invloed
op de achterste zenuwwortels uitoefent.

ENCEPHALARTOS MARUMII, vos.
NOVA SPECIES
Otra De Lie A PU ME,
NUNG CULTA IN
Horto botanico Amstelodamenst,

QUAM DESCRIPSIT

W. H. ve VRIESE.

Quum ante hos’ tres fere annos visitabam sub-
urbanum Harlemense Marrinr van Manvu, Viri
celeberrimi, exeunte anno superiore vita de-
functi, egregium ibi admiratus sum- specimen
speciei generis Encephalarti, quod tum tempo-
ris ad nullam aliam speciem propius accedere
mihi videbatur, quam ad Encephalartum Alten=
steinii, Leem. Quod cum viro doctissimo signi=
ficaveram , ab eo inde tempore planta illa ibidem
sub hoe nomine culta est. Nuperrime tamen,
illa collectione divendita, haec planta a nobis
emta est et nunc servatur in horto botanica
Amstelodamensi. Ita factum est ut melius eam
cum aliis speciebus conferendi nobis daretur op-
portunitas, Nec tamen necesse fuit opinionem

188

quam antea ea de re emiseram, omnino mutare;
Tanta enim_est ‚utriusque, Encephalarti nempe
Altensteinii et nostri, quod habitum attinet, af-
finitas, ut primo adspectu diffeilius utramque
plantam distinguas, In quo, quam maxime ite-
rum élucet quam vere naturale hoc genus sit di-
eendum. Nec tamen dubia species est, cujus hi
fere sunt, characteres, ee

E. caùdice glabro, rhachi tereti, infra arachnoi-
dea, pinnis laete viridibus, nitidis, saepe irregu*
laribus, oblongo-lanceolatis, apice saepius sursum
aut deorsum subfalcatis, mucronatis, margine su=
periore integerrimis, inferiore plerumque l- 2-
8 - dentatis, dentibus brevioribus, spinosis.

Obs. Proxime accedit ad E‚ Altensteinii, a
quo differt; apice pinnarum sub-falcato, pinnis
plerisque inaequalibus, altero- tantum margine
dentatis,_ Ampliorem, descriptionem. brevi, publici
juris facere speramus, addita etiam plantae de-
lineatione.

Hanc speciem indicare mihi, liceat nomine viri
ällustrissimi , qui ad, aetatem octogenariam usque et
quod. excurrit annorum „non destitit toto „animo
pro. viribus: naturae „indagationi’ operam navare ;
qui, aetate in. primis, florente „ ejusdem cognitioni
amplificandae, inter Batavos, plurimum eontulit,
et: gravissimis functus muneribus, eum: apud nos-
trates tum apud exteros raram nactus est nominis
celebritatem.. ,

Nos quidem eum.mortui (non vivi,) senis memo-
riae celebrandag hac denominatione plantae ab

189

eo cultae, aliquid eonferre- voluimus,non-vere=
mur ut blanditiae et benevolentiae captationis
culpam contraxisse ab injustis obtrectatoribus
dicamur,

Scripsì Amstelodami d, 23. m, Septembris,
anni 1838.

NADERE PROEFNEMINGEN

OVER: DE

VERHOOGDE TEMPERATUUR var ven
SPADIX genen COLOCASIA ODORA
(CALADIUM ODORUM),

Gedaan in den Hortus Botanicus te
Amsterdam ;

DOOR

G. VROLIK en W.H. pe VRIESE.
(Hierbij behoort Plaat V.)

Wij hebben, nu ongeveer drie jaren geleden,
eenige proeven in het licht gegeven, door ons in
den Amsterdamschen Hortus in het werk gesteld ,
ten einde nader bekend te worden met de vere
hoogde temperatuur der bloeikolf van eene plant
uit de fraaije familie der Aronskelken (a). Een-
maal hiervan een onderwerp onzer nasporing ge-
maakt hebbende, vormden wij toen reeds het plan,
die onderzoekingen voort te zetten, ten einde,
door getrouwe waarnemingen en naauwkeurige
proeven, iets naders tot de verklaring van dit
hoogst opmerkelijk verschijnsel bij te dragen.

(a) Tijdschr. voor nat, Gesch, en Phys, II Deel,
296 — 314,

191

Sedert dien tijd heeft alzoo deze zaak wel bij
voortduring onze aandacht bezig gehouden , doch
mogt het ons niet te beurt vallen, onze voorge-
nomene nadere onderzoekingen ten uitvoer te
brengen, uit hoofde dat in die jaren onze plan-
ten de gelegenheid daartoe niet aanboden,

Eerst onlangs werden wij tot het weder opvat-
ten van dien arbeid in staat gesteld, en wagen
het de slotsom van denzelven aan het oordeel
en de belangstelling der physiologen te onder-
werpen. Het gunstig onthaal, dat aan onze vori-
ge proeven te beurt viel, doet ons hopen, dat
ook de hier onder volgende niet van alle belang
ontbloot zullen geacht worden (a ).

Een Fransch natuuronderzoeker heeft verleden
Jaar een nieuw stelsel van planten-physiologie
wereldkundig gemaakt, waarin aan de waarne-
mingen en proeven van anderen, aangaande de
warmte der bloeikolven in de familie der Aroie
deën, eene eenvoudig physische verklaring wordt

(a) Onze eerstgemelde proeven zijn óf geheel over-
genomen, ófals uittreksel medegedeeld in de 4rn-
nales des Sciences naturelles, UI. 5. 134; door
MEveN in WreoMANN's Archiv. II: Jahrg. UI
Heft, 1836, s. 95; — in Frorier’s Neue Notizen
van hetzelfde jaar; in Meyrn’s Weues Syst. der
Pflanzen-Physiologie, II. 161. Berl. 1838 ; — door
H.F, Lisk, Zl, Phil, Bot., Berole 1837, II. 342,

192

gegeven, van welke wij den hoofdzakelijken „ine
houd hier laten volgen (a)e

Indien (zoo redeneert Rasrarr) het verschijnsel,
door Lamarck. het eerst in Arum Zlalicum waar=
genomen, aan den invloed der bevruchting be-
hoorde toegeschreven te worden, zoo moest dit
nog veel meer indie bloemen in het oog loopen,
waarin op éénen vruchtbodem in duizenden bloer
men te gelijk die functie plaats heeft. Dit nu ge-
schiedt niet, Integendeel levert alleen de bloeikolf
der Aronskelken eene zekere daadzaak ten dezen
op, Hier kan de warmte niet voortkomen door ver-
eeniging van stoffen onderling , hetgeen de negatie=
ve uitkomsten, welke men ten dezen met andere
bloemen verkregen heeft, stellig bewijzen. Waar-
schijnlijk is het daarentegen , dat het verschil van
warmte eer ontstaat uit de structuur en de configu=
ratte der oppervlakten, dan door. de verrigting
der foecundatie. De bloem, der Aroideën bestaat uit
een bloemkroonvormig blad, in elkander gerold
in den vorm van een groot peperhuisje (ux grand
cornet), waaraan -men den naam van spatha,
scheede geeft, en uit. welks bodem , even als de
klepel van eene klok , zich de top van den tak,
rondom welken de stampers en meeldraden zijn

(a) F. V. Rasrarr, Vouveaun Systèmede Physiologie
végtale et de botanigue. Deux volumes, Paris
1837, Vol. II. p. 218—227. Wij merken hier-
bij aan, dat wij niet, zoo als Rasrarw op bladz.
219 voorgeeft, de proeven van Hueerr herhaald,
maar de onderzoekingen van AporrHe Bronc-
NIART hebben voortgezet. à

195

vastgehecht , verheft. Men geeft daaraan den naam
van. Spadiza. De binnenvlakte van de scheede is
min of meer wit of geel van kleur en meermalen
lichtend , even als. was. Men herinnere zich hierbij
de handelwijze der kweekers, om alle mogelijke
warmte op hunne vruchten te doen werken. Zij
stellen de boomen tegen een’ witten muur, welke
de warmte op bloem en vrucht moet doen af=
stralen. Anderen geven aan hunne muren den
uitgeronden vorm, als welke, terwijl hij de warm=
te weêrkaatst, tevens vele stralen concentreert
en op hetzelfde punt doet vallen. Men heeft ein=
delijk aan jonge vruchten een wit papier vast-
gehecht , hetwelk dezelve als met eene kunstmati-
ge scheede omgeeft, in alle opzigten gelijk aan
het bekleedsel , waarmede in de Aroideën de spa
dix door de Natuur omgeven is, De landbouwer
heeft , bij deze verschillende wijzen van behan-
delen, begrepen , hetgeen de natuurkundige door
middel van. de meest naauwkeurige werktuigen
bevestigd heeft, De bloem, welke in gemeld pa-
pier is gewikkeld, wordt warmer, dan elke an=-
dere; want de ronde vorm van het peperhuisje;,
(of van de scheede) doet op het middelpunt, in
hetwelk de bloem geplaatst is , de stralen van de
witte oppervlakte terugkaatsen. Dit nu is door
directe proeven bevestigd, genomen met twee,
nagenoeg gelijke thermometers, welke tegen de
katoenen gordijnen. van eene der glasruiten eens
vensters, dat op het westen gelegen was, opgehan-
gen waren. De eene thermometer was geheel
vrij, de andere was nu eens door een peper-

194

huisje omgeven, om den.spadix der Aroideën na
te bootsen, dan weder door een’ grijzen zijden
doek met blaauw en olijfkleur bedrukt, en vier
dubbel gevouwen. De thermometer-bol bleef op
gelijken afstand van alle punten van het peper-
huisje. Beide werden, gedurende vier dagen, alle
‘minuten waargenomen. De tabellen dier aantee-
keningen, vergeleken met die van de schrijvers
over de warmte der Colocasta odora, laten geen’
twijfel hoegenaamd over, aangaande de identiteit
van de oorzaak, waaruit het verschijnsel, in bei-
de waar te nemen, voortvloeit. Een eenvoudig
peperhuisje van wit papier is voldoende, om in
een’ daarin gestoken thermometer de warmte hoo-
ger, dan de omringende lucht te doen worden.
Een omkleedsel van een' zijden doek geeft eêne
rijzing in den thermometer van 10° en zelfs 11°,
Een geëtioleerd koolsblad doet daarentegen, door
de sterke uitwaseming van water, de temperatuur
verminderen. De verhooging van warmtegraad is
des te sterker , naar mate het licht, dat op den
kunstmatigen spadix valt, meer intensiteit heeft.
Het maximum van verschil heeft plaats te 3 —
4 — 41 ure, waarna eene schielijke daling wordt
opgemerkt. Er is des nachts daarentegen daling
beneden de temperatuur van den dampkring;
want het peperhuisje isoleert den thermometer
van de warmte des verlreks, waarmede de an-
dere thermometer in directe’ betrekking blijft.
Kunnen nu zulke onregelmatige en ruwe naboot-
singen der Natuur een’ zoo in ‘het oog loopen-
den invloed uitoefenen, hoeveel“ sterker en regel«

195

matiger moet dan niet de uitwerking zijn, in de
Aroideën zelven zigtbaar, op welker bloeikolven
de afstraling plaats vindt van de regelmatige
dikke oppervlakte, die zich in den bekenden
vorm uitbreidt? Indien men dit in het oog houdt,
dan kan het maximum van 49°, door Hoserr op
Isle de France waargenomen, niet overdreven
schijnen. Wij moeten, in ons klimaat, zulk eene
uitkomst zelfs in de opene lucht, gedurende on-
ze schoonste voorjaarsdagen, verkrijgen, In onze
kassen moet daarentegen de thermometerstand
verschillen, naardat de plant aan eene meer helde-
re lucht is blootgesteld, of zich op eene meer don-
kere plaats bevindt. Het is waarschijnlijk, dat in
sommige gedeelten der kassen het verschijnsel hoe-
genaamd geene plaats zal grijpen, en onder deze
omstandigheden waren de planten van die phy-
siologen, die het door Lamarck waargenomene in
Arum Italicum hebben ontkend. Uit dit alles nu
vloeit voort, dat de temperatuursverhooging der
Aroideën een uitwerksel is, niet van eene inwen-
dige werking, maar van de zamenstelling der
bloemen, en dat. het geheele verschijnsel. moct
gebragt worden tot de rij van de zoodanigen ;,
welke de natuurkundigen te allen tijde met inor-
ganische. toestellen hebben aangetoond, Hieruit
volgt dus, dat de warmtegraad zal verschillen,
naardat de bloeikolf dezen of genen kant aan het
licht zal aanbieden; naar den hoek , onder wel=
ken het licht tegen den wand der scheede valt;
paardat de plant in de opene lucht of de kas
is geplaalst; naar mate er meer of minder water

196

wordt-uitgewasemd. Het uur van het maximum
moet om dezelfde reden: verschillen naar de plaat-
sing, naar de breedte, onder welke de yaarne-
ming geschiedt, Daarom heeft dit plaats onder
de keerkringen 's morgens vroeg, in de gematigs
de luchtstreek op den middag tot 5 ure, enze
Tot dus verre Rasrarr.

Eene zoodanige verklaringswijze'door een” man,
die, ‘blijkens zijne vele geschriften, sedert jaren
achtereen in het licht gegeven, de natuurleer
der planten, dat is die van levende bewerktuigde
ligchamen, ijverig heeft beoefend, kan niet dan
verwondering baren. à

Indien wij nu eene tweede reeks van nieuwe
proeven mededeelen, hebben wij daarmede niet
zoo zeer eene wederlegging voor der meeningen
van Rasrarr, welke zij ons voorkomen niet be=
paaldelijk noodig te hebben, maar handelen wij
uit dezelfde overtuiging, als die, welke den
nooit genoeg te prijzen Sénúmwer deed zeggens
«des expériences aussi délicates doivent être
«vartées de milles manières et suivies avec le
« plus grand soin, pour offrir des conclusions
« franchantes (a).

Uit de mededeelingen van Borr pr Sr, VincEnr
was het reeds duidelijk op te maken, datde
warmte uitgaat van den spadix en niet van de
scheede, welke denzelven omgeeft. Deze toch
vermeldt eene proef, waarbij de laatstgemelde

(a) Physiologie vógctale par JEAN Sánésien, UL
Pe 312

\

197

bladachtige uitbreiding, tegen den spadix aan:
gebonden zijnde, op dezelfde wijze verslapte of
verwelkte, als of men dezelve in heet-water had
gestoken. Indien men nagaat, welk een’ schier
ongeloofelijk hoogen graad’ vaa warmte Borr pe
Sr, Vinxcexr heeft aangeteekend, is zulk eene
verwelking ligt te verklaren, doch volgt daaruit
tevens, dat de warmte niet uitgaat van de schee»
de, maar van de bloeikolf.

Men zou- met regt verwacht hebben, dat: dáár;
waar zulke „daadzaken spreken als in de boven-
gemelde mededeeling, niemand, en zeker het
minst de Natuurkundige Rasramr , zoude bewe-
ren, dat de afstraling der warmte van de bin-
nenvlakte der scheede op de kolf, het geheele
verschijnsel te weeg brengt.

Wij zouden eene overgroote menigte van bewij-
zen kunnen aanvoeren, om, zoo dit noodig ware,
onze stelling over de warmte-ontwikkeling in de
bloeikolf zelve buiten allen twijfel te brengen.
Maar liever, dit moeten wij volmondig erkennen ,
waren wij genegen, zulk soort van redeneringen
met stilzwijgen voorbij te gaan. Wij vermogen
dit echter niet, daar het ons voorgekomen is,
dat deze of gene natuuronderzoeker eenige aan-
dacht aan de meening van RasraiL wil schenken,
Wij laten den physicus vrij in het oordeel, welke
waarde er te hechten zij aan de proeven met een’
thermometer in het papieren zakje (le cornet de
papier); maar te gedoogen, dat men zulke za
ken, welke waarde zij dan ook op zich zelve
mogen hebben, of welk geloof zij overigens ver-

198

dienen, toepasse op de levende bewerktuigde
Natuur, voegt niet. aan beoefenaars der planten-
physiólogie.

Hoezeer nu, door onze vroegere mededeelingen,
reeds was gebleken „dat de scheede niets.tot de
oorzaak der warmte afdoet, daar wij in eene
bloem, waarin de scheede was afgesneden (a),
eene aanmerkelijke verhooging van temperatuur
hadden waargenomen, hebben wij echter ge-
meend, door nieuwe proeven, deze-zaak voor
alle tegenspraak te moeten vrijwaren.

Behalve onze Colocasta odora hebben wij
daartoe ook andere Aroideën, als Arum Ftalicum
en Arum Dracunculus, aangewend (ò). Eenige

(a) Tijdschr. t. a. p. II. 308.

(4) Prof. GorrPerr, dien wij aan het hoofd onzer
vorige mededeeling onder de Geleerden genoemd
hadden, aan wier ijver de physiologie ten dezen
het meest verschuldigd is, heeft ons als verzuim
toegerekend het niet vermelden zijner proeven
met drum Dracunculus. (Lie Frorier’s Notizen
N°. 1065. Bd. XLIX. Julij 1836). Wij deden
verslag van proefnemingen met Colocasia odora,
en spraken dus niet over drum Dracunculus.
Het verdienstelijk werkje van Gorrrenr, über
Wärme-Entwickelung in den lebenden Pflanze,
ein Vortrag gehalten zu Wien am 18 September
1832, in der Wersammlung Deutscher Naturfor-
scher und Aertze, was ons overbekend, zijnde
door den tweeden onzer in 1833 de proeven
over de warmte-ontwikkeling in kiemende zaden
te. Rotterdam werkelijk herhaald, doch wegens
drukke beroepsbezigheden, veroorzaakt dooy
de invallende cholera-epidemie in dat jaar, miet
geregeld aangeteekend,

199

dezer proefnemingen zullen wij hier onder laten
volgen, volgens de daarvan gehoudene aantee-
keningen.

De eerste waarneming had plaats in de open
lucht met den spadix van Arum Italicum. Wij
hebben met de meest mogelijke naauwkeurigheid
‘én zorg geene verhooging van temperatuur opge-
merkt. Bij het brengen van de plant in de oran=
jerie ontwikkelde echter eene andere bloeikolf
eene vrij aanmerkelijke warmte, De oorzaak van
het niet duidelijk zijn der warmte in de eerste
bloem, was zeker gelegen in den sterken wind,
waaraan dezelve tijdens de proef was blootgesteld.
Het ging ons daarbij bijna zoo als Tuéopore Dr
Saussvre (a).

(a) Zie Ta. pre SAussure, De action des fleurs
sur Pair et de leur chaleur propre, lu à la So-
ciëté de Phys. et d’ Hist. naturelle de Genève, en
1822 in Ann. de Chim. et de Phys. Tom. XXL
p. 279. 1822.

NAT. mijnscHR. D. V. St. 3, lá

200

“Warmte-ontwikkeling aan de meeldras
den van Arum Italicum, na afge-
snedene bloemscheede. De toegang
“van ‘het licht was afgesloten.

“Eherm. in def Therm. op bile

20 Junij 1838. oranjerie, den spadix, Aanmerkingen.

nam. 1,30 min}. 625 651 Pe thermome-
dS al 63 terbol was, op
ss . he den dag der uit-
2,30 « 65% storting van het
3 ì 66 stuifmeel, ge-
na hangentegen de
9,30 62 653 stamina.
4 625 66
5 « «
6 « «
7 « «

Later nam de-temperatuur allengskens af, dock
zijn de waarnemingen niet verder door ons voort-
gezet.

Het maximum van verschil was hier 33 Fahr. ,
en dit viel ongeveer in op denzelfden tijd, als
waarop zulks door de meeste physiologen in deze
plant is waargenomen (a).

(a) Aangaande de warmte, in Arum Dracunculus
waar te nemen, zie men de aanteekeningen door
Prof. Cr. Murper, in dit Tijdschr, UID. 1 St,
1836. bl, 66—70 medegedeeld,

23 Juni 1838.) vergelijk. [de bloeikolf.| Aanmerkingeri:

201

Warmte-ontwikkeling aan den spadië

eener Colocasia odora, adat de
scheede was afgesneden. De plant
was in de oranjerie geheel in het
duister geplaatst.

Therm. vanf Therm. aan

Na den midd.

12uur45m.l 64 741
» 55 643 76
1 5 » 765
» 10 » 77
» 15 » 78
» 30 » 79
» 45 » »
2 65 »
» 15 64: 782
» 30 » 78
» 45 » 80
8 64 » Maxim. van vers
» 15 » 76 schil 16° Fahr;
» 30 D) 735 Steeds voorts
» 45 645 70 gaande daling
4 » 68 in debloemte-
5 » 67 gen den avond:
» 30 » 66:
6 » »
» 30 » 66
7 | » »
» 30 » »
8 » er

De thermometerbol was geheel en al vrij ge=
hangen tegen den top van den spadix,

De eerste temperatuursverhooging is in dezê
bloem reeds gezien 5 minuten; nadat de bol

Het

202

er was tegen gehangen.

_ Wij mogen niet afzijn, te doen opmerken, dat
om, de thermometers waar te nemen, een enkel
luik ‘werd geopend, om even het daglicht toe
fe laten. au

Voortzetting der proefneming aan
‚dezelfde bloem.

24 Junij Therm. vanf Therm. aan

vergelijk. [den spadix.| Aanmerkingen.
bn |

Voormidd.

llu. wm. 65 68 Uitstorting van
1» 15 » » » stuifmeel

11 » 30 » » 69

Il » 45 » » 70
12 » 652 »
12» 15 » 67 72
12 » 30 » » 74
12 » 45 » » 75

1» » 76

1» 15» » »

1» 30 » 66 »

2» 63 78

2» 15» 62 79

2» 30» 60 793 Max. van verschil
2» 45» » 78 193 Fahr.

3» » 77

3» 30 » » 76

3» 45 » 59 75E

4» » 7á4

4» 15» » 73

4» 30 » » »

4» 45 » 652 72

5» » 71E

5» 30 » » 69:

6» » 68

6” 30 » » »

7» » »

205

Verder zijn de waarnemingen dien dag niet
vervolgd. Ook nog den daaraanvolgenden dag
hadden wij in deze bloem temperatuursverhoo-
ging, die hieronder is opgeteekend.

25 Junij 1838.

Namiddag. Therm. van| Therm. aan

1 uur. | vergelijk. fden spadix. Aanmerkingen.
Hut “Jam 693 82 Maximum van ver=
1»830» » 84 schil 125 Fahr,
1»40» » 82
1» 45» 685 82
2» 685 »

2» 15» 68 »
2»30» » 82
2»45» » »
3» » »
3» 15 » » 81
8» 45» » 80
4» » 78 !

Om de bedenking te vermijden, dat men door
het afsnijden der scheede eene stoornis der Na-
tuur zoude hebben kunnen veroorzaken , hetgeen
onzes inziens niet plaats heeft, uit hoofde dat
de - warmte-ontwikkeling volmaakt op dezelfde
wijze voortgaat, als in bloemen , waar dit afsnij-
den niet geschied is (blijkens onze meeste voor-
gaande proeven) , hebben wij van meer dan éénen
spadix de scheede omgebogen of teruggeslagen,
zonder dat dit deel op de geringste wijze werd
beleedigd of ingescheurd. Wij hebben hierbij
overeenkomstige temperatuurs-verhoudingen waar-
„genomen, als aan onze vorige. bloemen.

204

Wij meenen, dat er, na deze mededeeling,
geen twijfel hoegenaamd meer plaats kan hebben,
aangaande het deel, waarvan de warmte uitgaat.
Wij houden dit dus ten tweeden male voor afge»
daan, en als ten volle door ons bewezen.

Er blijft echter, hoezeer dit alzoo is uitgemaakt,
in deze hoogst aangelegene zaak nog veel te on-
derzoeken overig. Men moet namelijk met de
oorzaken van het verschijnsel nader bekend trach-
ten te worden, Welligt zullen deze voor een
groot deel duidelijk worden, indien men het
verschijnsel zelf in al deszelfs verhoudingen, vol-
lediger dan nu heeft leeren kennen. Hetzelve
geeft althans nog aanleiding tot veelzijdige be-
schouwingen, die niet dan door vereenigde po-
gingen van kruid-, natuur- en scheikundigen tot
stand gebragt kunnen worden, en zeer zeker
eene reeks van proeven vereischen , die niet dan
met aanmerkelijke kosten kunnen worden aange-
vangen, maar dan ook tot grondige uitkomsten
zullen leiden. Wij voor ons zijn van den groo-
ten en gewigtigen omvang van deze zaak zóá
zeer overtuigd, dat wij, zoo veel in ons is,
zullen bijdragen, om tot dit doel te geraken.

Bij den tegenwoordigen toestand der weten-
schappen , en vooral van. de. kennis der organische
natuur, kan men. wel steeds blijven aannemen,
dat het levensbeginsel de eerste en -voorname
werkende oorzaak is, zonder welke, men zich
geene verrigtingen in de huishouding van dier. of
plant. kan denken; doch men moet niet minder
in het oog houden „ dat de physiologie niet alleen

205

eene dynamische, maar ook eene physische en’
chemische wetenschap is, En hoewel ten volle
overtuigd zijnde, dat de overige natuurkrachten,
noch ieder op zich zelve, noch gezamentlijk, de
verrigtingen in dieren en planten merkbaar kun-
nen doen ontstaan „zonder het: dusgenaamd. le-
vensbeginsel, meenen wij echter, dat door velen
de eersten ten onregte zijn voorbijgezien. Indien
men eenmaal de juiste grenzen zal gekend heb-
ben van de werkingen der zoogenaamde doode
krachten in de levende natuur, zal men: tot de
kennis van het levensbeginsel, zoo als “men dit
gewoon is te noemen, gewisselijk nader zijn, ge=
komen, dan nu. En dit toch is het moeijelijkste
en ingewikkeldste vraagstuk bij, de beschouwing
van dieren en planten.

Het is misschien niet ondoelmatig, om derge-
lijke aanmerkingen te maken, terwijl vele on=
derwerpen, tot de zoogenaamde physica en che=
mia plantarum behoorende, óf nog geheel en. al
onbearbeid , óf zeer onvolkomen bekend en niet
naar den tegenwoordigen staat van vordering der
wetenschappen behandeld zijn. Degroote em
algemeene overhelling naar systematische en _mi-!
eroseopische beschouwingen schijnt den lust tot
een dergelijk moeijelijk onderzoek ook alniet:
bevorderlijk te wezen,

Ten einde ons eenige schreden ver op dit sekd
van onderzoek te kunnen begeven, kwam het
ons doelmatig voor, om na te gaan, hoe onze
bloeikolyen zich onder verschillend gewijzigde
omstandigheden zouden verhouden. Een der-

206 .

tigtal proefnemingen door Huzear in het werk ge=
stelden door Bory pe Sr, Vincent medegedeeld,
toonen, dat die planter van de hem aangebodene
gelegenheid, om dit gewas in ‘zijnen natuur*
staat na te gaan, al dat voordeel voor de wee
tenschap heeft willen trekken , hetwelk «de om»
standigheden, waarin hij verkeerde, en de wei=
nige wetenschappelijke hulpmiddelen, die hem al-
daar ten dienste stonden, toelieten (a). Eene
vermelding” zijner proeven moge de onze hier
voorafgaan.

Hozerr plaatste drie afgesnedene bloeikolven
in eene flesch, op het tijdstip der hoogste tempe-
ratuur, in dezelve waar te nemen. Hij liet ze
24 uren achtereen in gemelde flesch, ten einde
de hoeveelheid van het door uitwaseming hierbij
voortgebragte water te bepalen. Zij gaven an-
derhalf cubiek duim kleurloos water , waarin
zeep kon worden opgelost. Hij besmeerde andere
bloeikolven met olie, waarna alle warmte-ont-
wikkeling, dáárin reeds aangevangen, ophield,
Hij plaatste wederom andere bloeikolven in wa-
ter, of in azijn, en bemerkte bij beiden, dat de
begonnen verhooging van warmte ophield, en,
na uit deze vochten te zijn uitgetrokken , terug-
kwam. Besmeren met honig verhinderde alle
warmte. Indompeling in alcohol deed eveneens
de verhooging der warmte ophouden, en na de

(a) Voyage dans les quatre principales tes des mers
d’Afrique, fait en 1801 —2. Par J. B.G, Bory
DE Sr. Vincent, II, Paris 1804. p. 66,

207

uittrekking uit deze vloeistof , zag men den ther-
mometer, natuurlijk door de sterke verdamping
van den wijngeest, dalen tot beneden den ther-
mometerstand des dampkrings. Afwezigheid des
lichts deed tot de verhoogde temperatuur niets
af. Kolven, die met een papieren kokertje waren
omgeven, deelden hare warmte daaraan zóó zeer
mede, dat men die gemakkelijk door het papier
heen konde voelen, Indien kleine vogels werden
gebragt onder eene klok, waarin de bloeikolven
der plant hadden uitgeademd , dreigden deze
dieren te stikken.

Zóó verre de proeven van Hunerr.

Wij wilden in de eerste plaats onze bloeikol--
ven stellen onder den invloed van verschillende
luchtsoorten, en daarbij , zoo veel in ons vermoe
gen was, trachten, de aanmerkelijke fout te ver-
mijden, waarin zoo vele proefnemers vervielen,
de stoornis namelijk van het leven, ten gevolge van
het geheel afsnijden van het plantendeel , waarme-
de de proef moest plaats hebben ‚en waardoor dus
alle verband met de moederplant wordt weggeno»
men, Wij hebben tot dat einde een’ toestel uitge«
dacht, welke ons in vele opzigten voldoende voor=
kwam, doch voor eene derde reeks van proeven,
die wij ons voornemen, eenige weinige veranderin-
gen zal moeten ondergaan. In eene plaat, bij deze
verhandeling gevoegd, is die toestel voorgesteld.
Wij geven daarvan nu eene korte beschrijving.

In het midden van den bodem van een rond
glazen kuipje , hetwelk eene hoogte heeft van 5
duim (Rijal,) en eenen diameter van 7 duim,

208

werd eerie ronde opening gemaakt en daarin eene
aan beide einden opene glazen buis,-die 7 duim
lang isen eenen diameter heeft van 12 duim, zóó
bevestigd, dat alle ruimte tusschen de buiten-
vlakte van de glazen buis en gemeld gat in den
bodem der kuip volkomen was afgesloten.

Deze buis stak 1E duim onder den bodem van
de kuip ‘uit, en verhief zich met het overige deel
in de kuip. Aan den mat geslepen’ buitenrand
van het ondereinde der buis werd de bovenste
mond of opening van eenen 6 duim langen , wijden
koker van caoutschouk stevig en wèl aansluitend
bevestigd, Dezelve moest dienen, om langs zijne
onderste opening de bloemsteng dóór te laten en
vervolgens bij de door ons te doene proef, op de-
zelve te worden aangesloten.

Aan het boveneinde van eerstgemelde glazen
buis, hetwelk in de kuip uitstak, bevond zich
eene volmaakt lucht- en waterdigt sluitende klep
of deksel, welke klep naar verkiezing, door eene
koorde, wier beweging hier onder duidelijk zal
worden, kon worden afgeligt.

In de kuip moest een glazen cilinder geplaatst
worden, welke 14 duim hoog was, en eenen
diameter had van: 55 duim, Dezelve sloot dus
de meergenoemde glazen buis in. Die cilinder
droeg eenen 1E duim langen , en 2 duim breeden
hals, en rustte met zijnen onderrand in de kuip
op een houten drievoetje. De gemeenschap tus-
schen: het: inwendige van den cilinder en de hem
omgevende ruimte van de kuip werd hierdoor
gemakkelijk onderhouden,

209

In den hals van den cilinder was eene wêls
sluitende stop, doorboord met twee kleine ope-
ningen. De eerste, volkomen in de as des cilin-
ders geplaatst, bevatte eene koperen moerschroef,
waardoor eene insgelijks koperen spil liep , welker
buiteneinde een handvat had, en welker ander
einde in den cilinder verlengd was, en als vaar-
schroef op- en nederwaarts, en dus regtstandig
kon bewogen worden, ten einde het benedendeel
te doen drukken op de klep van de glazen buis,
om, zoo er aan de naauwkeurige sluiting van
dezelve nog iets mogt ontbreken , die volkomen
daar te stellen. Op een’ duim afstands van ge-
meld einde of punt werd een ter zijde uitste-
kend koperen haakje vastgemaakt, om daaraan
een’ thermometer te kunnen verbinden.

De tweede opening in den hals diende tot
dóórlating eener kromgebogen tinnen pijp, wel-
ke door den hals in den cilinder dóórdrong, en
buiten denzelven met eene kraan kon worden
afgesloten of geopend, Boven aan den binnen-
wand des cilinders was eindelijk nog een an-
der koperen haakje vastgehecht aan eenen ring van
hetzelfde metaal, die in den cilinder gekneld
zat, Dit haakje stak binnenwaarts zóó ver uit,
als noodig was, om een’ daaraan opgehangen
thermometer buiten alle. aanraking met de op-
pervlakte van het glas te doen blijven,

Onze geheele toestel, rustende op een’ open
voet, waar het ondereinde der glazen buis door
henen stak, werd, door middel van drie aan
dien voet vastgehecht zijnde en van boven in

210

eene enkele vereenigde koord opgehangen, ten
einde door middel van eene katrol. opgehaald of
nedergelaten te kunnen worden,

De bloeijende plant werd daags ‘vóór dat de
bloem hare hooge temperatuur zoude ontwikke-=
len, zóódanig geplaatst, dat de bloeikolf juist
onder den toestel kwam te staan. De scheede
werd den volgenden dag afgesneden tot aan de
onvruchtbare pistilla, zóó verre dus, dat de door
Kaspar voorgewende afstraling van warmte hoe-
genaamd geene plaats konde hebben. Wij lie=
ten daarop den toestel voorzigtig dalen , waarbij
de spadix door den caoutschoukkoker in de gla-
zen buis, die steeds door de klep gesloten bleef,
kwam op te rijzen of, zoo men wil, in te drin-
gen. Deze buis werd daardoor nagenoeg aange-
vuld: de punt toch van den spadix reikte tot aan
het deksel, Nadat nu de spadix in de buis was
opgebragt, werd de caoutschoukkoker onder aan
de zwelling, die het vruchtbeginsel bevat, vast
bevestigd, en, om de afsluiting zoo volkomen
mogelijk te maken, nog met eene blaas Overdekt
en aangebonden. Hoewel dit alles nu zoo vol.
maakt mogelijk was afgesloten, kon men echter
niet beletten, dat er in de buis, waarin de bloei-
kolf bevat was, eenige dampkringslucht over
bleef. Deze hoeveelheid was echter zóó uiterst
gering, dat wij gerust durven zeggen, dat zulks
bij de kolom gaz, welke wij voorhadden in den
cilinder te brengen, niets beteekenends konde
afdoen.

Eene andere omstandigheid, die tot eene rig»

211

tige beoordeeling onzer proefneming moet leideri ,
miag hier niet worden verzwegen. Zij bestaat
dáárin, dat, niettegenstaande de vrij stevige aan-
sluiting en drukking der afsluitingsmiddelen te-
gen de bloemsteng, deze evenwel door geene te
sterke insluiting of drukking heeft kunnen lijden.
Na den afloop onzer proeven, was er op dezels
ve nimmer eenig spoor of bewijs van drukking
aanwezig. Eene der bloemen, welke ons tot proef-
neming dienden, staat bovendien rijpe zaden te
geven, hetgeen almede bewijst, dat de functie
van de steng niet is verhinderd geworden. —

De toestel alzoo met de plant in verband ge-
bragt zijnde, werd de cilinder gevuld met water,
ten einde de daarin aanwezige dampkringslucht
te verwijderen. Niets kon gemakkelijker geschie-
den, daar het water, in de kuip gegoten zijnde ,
steeds opklom in den cilinder, in evenredigheid
van de hoeveelheid lucht, welke bij het openen
van de kraan, door ons uit de tinnen buis werd
opgezogen. nge

De lezer kan reeds opgemerkt hebben, dat ons
ze éénige toeleg hier geweest is, om, terwijl
wij den toestel met water zouden vûllen, het=
welk door eene eigene gazsoort moest vervangen
wordeu, te zorgen, dat dé bloeikolf door gee-
ne vochtigheid hoegenaamd kon worden aange-
daan. Hiertoe diende de volmaakt aansluitende
klep op de glazen buis, in welke de bloem be-
rat was. Dit ons doel hebben wij volkomen be-

ikt, en hiermede is tevens eene andere mogelijke

jornis der Natuur, de bevochtiging der stuif.

212

feel bevattende organen, vermeden. Het is toch
overbekend en door physiologische proeven bes
wezen, dat water de verrigting der foeeundatie
stoort, en juist gedurende deze had onze geheele
proefneming plaats.

Nadat nu de glazen cilinder geheel met water
gevuld was, werd de kraan afgesloten, en aan
dezelve eene blaas, insgelijks voorzien van eene
afsluitende kraan , en gevuld met gaz oxygenium ,
aangeschroefd, uit welke bij het openen van
beide kranen, die door eene buis van caout-
schouk onderling verbonden waren, de zuurstof-
lucht in den cilinder werd gedreven. Het water
week nu, in evenredigheid van de indringende
lucht, uit den glazen cylinder, totdat hij geheel
met. zuurstofgaz. gevuld was. Nadat men zich
verzekerd had, dat dit gaz nergens uitgang vond,
werd de koperen spil, die met haar punt op de
klep drukte, zóó verre opgeschroefd, of, zoo
men wil, terug getrokken, dat dit deksel geheel
vrij werd. Hierna werd de klep, die de glazen
buis afsloot ,‚ weggenomen.

Deze klep van een uitstekend verlengsel voors
zien zijnde, had men tot het wegnemen derzelve
slechts te trekken aan de koord, welke, aan het
verlengsel. vastgemaakt, onder het houten drie-
voetje door een koperen oog heenliep, en met
haar vrij einde, door de glazen kuip heen, naar
buiten ging.

Deze klep, daardoor naast de buis nederge-
haald , komt verder bij deze proef in geene aan
merking.

‘313

Wij lieten nu onzen toestel 25 duim zakken s
waardoor de bloerkolf op eene gelijke lengte zich
uit de buis of den koker in den cilinder verhief
en waarbij de beweegbare koker van caoutschouk
eveneens 2E duim met den stengel, waaraan hij
was vastgehecht, in de glazen buis werd opge-
heven.

Niet alleen aan het haakje nabij de boven=
gemelde punt of het onderuiteinde van de spil
was, vóórdat de glazen cilinder op den toestel
geplaatst werd, een thermometer opgehangen ;
maar ook met het andere, boyen in den cilinder ,
was een tweede vereenigd. Beide toonden zóó
veel overeenkomst, als ons wenschelijk scheen,
zijnde te voren onderling en met onze overige
thermometers vergeleken. De eerste moest die-
nen, om in den cilinder tegen den spadix te
worden aangebragt, ten einde zijne warmteont-
wikkeling te leeren kennen; de tweede, om de
temperatuur des cilinders aan te toonen. Niets
was gemakkelijker, dan om door de bewegingen;
welke wij met de koperen spil konden uitoefe-
nen, overal den spadix te volgen, die niet zel-
den, ten gevolge van zijn’ groei, zóó veel uit
zijne stelling week, dat de kleine thermometerbol
vrij raakte.

Ook bij deze proefneming werden de luiken
der oranjerie, waarin de proefnemingen ge-
schied zijn, gesloten gehouden. Onze in zuur«
stofgaz staande bloem had dus noch den invloed
te verduren van de zonnestralen, noch dien van
de brandende kitte eener warme kas, noeh van

214

den-dampkring, welke in de eerste dagen var
Julij vrij aanmerkelijk was.

Wij hadden te gelijkertijd eene, in plantentui-
nen inderdaad hoogst zeldzame , gelegenheid tot
waarneming eener tweede bloeikolf van een in
alle opzigten even ‚stevig exemplaar derzelfde
plantsoort. Toen deze plant hare bloem op de=
zelfde hoogte had gebragt, als die, welke in
den ciliader tot proef moest dienen, plaatsten
wij beide in onze oranjerie bij elkander. Beide
gingen met gelijken tred, voort, vertoonden en
openden op denzelfden tijd hare scheeden en
begonnen schier op denzelfden oogenblik hare
temperatuursverhooging. Wij oordeelden, dat,
door dezen gelukkigen zamenloop, onze proef
met de bloeikolf in zuurstofgaz eene vergelijking
kon doen geboren worden, waaruit een echt
wetenschappelijk resultaat zoude volgen. « Wij
geven hieronder onze aanteekeningen van 5 ther-
mometers, te voren’met elkander vergeleken, en
doorgaans om het kwartier uurs beproefd.

215

Bloeikolf in zuurstofgaz geplaatst ;
vergeleken met eene in den damp-
kring staande , op den dag vóór de
witstorting van het stuifmeel.

De = Eel 9 EE]
Eh EE EE Oi Ps
aZlseläsle .[E2
Donderdagf 22/7 2|2-E[7 21 5 a
NE EEA A Ei Et Aanmerkingen.
5 Juli. [SS5lZLleelEZiEË
„Sol -Tjeejes
ElESlEclE JES
iet ED Et ERE
a ja [|= |e je
Emel ken ke en Ad ed
Luur 45m.|78 (74 [81 [74 [77
2» 15» [83 176 (79 |» |»
2» 30» |» [75278 [75 | » [Maximum van ver-

2» 45» |» {» |» {» |» f{ schilopdezen dag
3» n >» |» |» [» | waargenomen,

3» 15» |» {» |» |» |» | zijnde het verschil
3» 30» [S2E| » (775| » |» | met de tempera-
4» 82 |» [76 | » |» | tuur van den cie
4» 15» |79 |» [74 | » [76E linder 72 Fahr.,
A» 30» |783| » |» |» |» | metden spadix in
4» 45» 177 [75 |» 1745f » | de oranjerie 5°
5» 76 (74E » |» |» | Fahr.,en met den
5» 15» |» |» [72 [74 |» f graad van warm-
5» 30» |» [74 [71 [733|76 | tein de oranjerie

8° Fahr.

Zeer opmerkelijk is de spoedige invloed van
het oxygenium op de bloeikolf; want reeds een
half uur na de toenadering was er een verschil
van Á° met den spadix van de oranjerie. Het ver-
moeden, dat men te voren hieromtrent had, leed
nu bijna geen twijfel meer, gelijk uit de nadere
aanteekeningen kan blijken.

Later dan 55 uur des namiddags hebben wij
de aanteekeningen niet medegedeeld, hoewel ze

NAT, TIJjvscun. D, V. St. 3. 15

216

tot half negen waren voortgezet, als wanneer dé
beide thermometers in den cilinder gelijk ston-
den, en dien der oranjerie slechts £—2 Fahr.
overtroffen. De beide thermometers in de oran-
jerie en aan den spadix in dezelve waren mede
gelijk,

Wij moesten nu en dan door het openen der
kranen niettw zuurstofgaz aanvoeren. Wij be-
rekenen, dat alie drie uren het afsluitend water
ten minste een’ halven duim in den cilinder was
opgestegen.

Toen de laatste onzer omstreeks 9 ure des
avonds van den 6den de plaats, waar de proefs
nemingen geschiedden, verliet , was de waters
stand waargenomen en werd den volgenden
Morgen te 7 ure omtrent twee duim hooger in
den cilinder gezien, dan den vorigen avond.
Dit kan van eene tweeledige oorzaak hebben af-
gehangen, te weten, óf van eene opslorping van
koolstofzuurgaz , dat hier in groote hoeveelheid
door de eigene werking der bloeikolf zal zijn
voortgebragt, bij de opneming en ontleding van
zuurstofgaz, óf van de opneming en ontleding
van Zuurstofgaz alleen. Wij zouden echter beide
oorzaken: het liefst hier gelijktijdig laten gelden.
„Op-den Gden Julij zetteden wij de aanteeke-
ningen ‘Onzer proef voort. « De stuifmeeluitstorting
begon ‘te 105 ure 's ochtends en was het sterkst
ongeveer vop ‚den middag , toen ons maximum
inviel; dus vroeger dan op den Sden. In de an=
dere bloem begon de uitstorting iets vroeger.

91%

Tweede dag der proefneming.

os Selz. o|°
SSi2E|zEl25j2 2) Aanmerkingen.
6 Jurij. [Bs S{SSlEENEZ
Ei En EM ES

jeje

Voorm. ij Gen
10u. 30m. {74 {74 |73 [72 |79
10» 45» |» [73 [725 2 |»
IL » 77 72E pn |»
Is l5»}|» |» 74» |»
HU »30» {78 |» |» [72E 89
1» 45» 79» |» [73 |»
12 » 83 | » [743} » [SL [Maximum van ver-
12» 15 » {835/721|76 | » [82 | schil tusschen de
12» 30» |» [73 [762f » |» | 2 bloeikolven »
12» 45 nf» [» |79Ef > |» | SE Fabr.
„Namidd.

1» 84 |»; jStifn |»
1» 15» (853) » {82 | » | » [Maximum van vers
1» 30» f{» |» fo» |» |» | schil vandenspat
A45» li» f» fi» |» | dix en den ther-
2» 86 |» 1» |» |» f mometer in de oe
2» 15» [865731|S1 [72 179 | ranjerie, 9° Fahr.
2»30»f» ij» |» |» |78E

2»45ni87 inj» jeje

3» »l» {»1i73 IS1

3» 15» [87E » |S12}72 | » [Maximum van ver-
3» 30» 87} » |» |72E/» | schil der thermos
8» 45» [37 174 |» [73 [79 | meters vanden cie
4» 863|735}82 |723| » f-linder, 14° Fahr,
A4»nl5»i» tn Ii» ij» |»

A»30»f84Eln Bli».

4» 45» 183 |» |» |» 173 (Zwaar onweder
5» S2E/ » {79 |» [70Ef met stortregens.
5» 15» |» (73 180 [72 [72

5» 30» [82 [74 [81 [723] »

5» 45» 813 » 1795172 |71

6» 81 |» {79 | » [70!

6» 15» [802l » [75 | » 705

6» 30» |» |» ne Een 4 |» [61

6» 45 » 3 724 62%

15*

218

Des avonds te 7 ure werd onze toestel uit els
kander genomen en de in den cilinder aanwezige
lucht opgevangen in klokken. Een gedeelte van
het water, dat tot afsluiting had gediend, werd
mede bewaard.

De geheele bloem was na de proef volkomen
gaaf. Zij had den gezonden groei, zijnde de
spadix nu ruim 85 duim lang, van het begin der
zwelling van de scheede aan de steng tot aan
de punt van dezelve te rekenen,

De kleur is bij het openen der scheede immer
groenachtig-geel en wordt later geheel en al geel.
Ook: onze in oxygenium geplaatste spadix had
dat eigenaardige koloriet, hetwelk aan deze,
voor de physiologen zoo belangrijk gewordene
bloem een zoo fraai aanzien geeft. De geur
was niet minder, maar eer nog sterker dan in
de bloem der andere plant,

Na gedaan onderzoek is het ons gebleken, dat
de overgeblevene lucht in den cilinder nog
voor een zeer groot deel zuurstofgaz was, doch
ook uit koolstofzuurgaz bestond, In het water
waren duidelijke blijken van koolstofzuur, dat
buiten twijfel uit de lucht des cilinders daarin
‘was overgegaan. Op de betrekkelijke hoeveel-
heden hebben wij onder de gegevene omstan-
digheden geene afdoende proeven kunnen in het
werk stellen.

Op den 19en Julij werd eene bloem, die hare
warmteontwikkeling moest aanvangen, op gelijke
wijze als de vorige , en ook in het donker , geplaatst

219

in den cilinder, welke nu met stikstofgaz gevuld
werd,

Bij het inbrengen teekende de kolf reeds eenis
ge graden Fahrenheit verhooging, welke echter
later daalde en met den thermometer, boven in
den cilinder vastgehecht, gelijk kwam.

220,
Bloeikolf in Stikstofgaz,

Eerste dag der Proefneming.

Ss 2
ie 5 E kl .
Dagsen |-ESEl-Eas läsd
E35 | STE | 272 | Aanmerkingen,
uur, Bost “Sal 57ä
&e7 &
5
19 Juli |
Voormidd.
11u, 30m, 702 653 651
12 » » » »
12 » 30 » » » »
12» 45 » » » »
Namiddag
1» 71: » » [Maximum van
1» 15» 68 » » verschil der
L » Ar » 655 » 655 | thermometers
» » » » » in den eilin=
2» 15» » » » der, 52 Fahr.
2» 30» » » 64
2» 45» » » 64E
3» » » »
38» 15» | 63 63 625
3» 30 » Dj » »
3» 45» » » »
4» 623 623 62
5» 45» » » »
6» P » »
6» 15» » » 613
6» 30 » » » »
6» 45» | 62: » 617
7» » » 62
7» 15 » 62 » »
7» 30» » » »

Zn 45» » » Gì

221

Op den 20sten Julij 1838 had de geheele uit-
storting van het stuifmeel plaats. Wij hadden op
denzelfden tijd eene kleine, zeer jonge plant in
bloei, ‘welke te gelijkertijd met de kolf in den
cilinder haar maximum van temperatuur ontwik-
kelde en het stuifmeel uitstortte. Daar deze
plant geheel en al onverwacht hare blóem 'ver-
toonde , zoo als met die soort van Colocasta
niet zelden het geval is, had-men , den vorigen
dag, dezelve niet tijdig genoeg opgemerkt, om
toen reeds tot vergelijking te kunnen dienen, Dit
exemplaar nu werd ’s morgens vroegtijdig uit de
warme kas in de oranjerie naast de andere plant
gebragt, en de warmleontwikkeling daarvan na-
gegaan. Wú stellen die aanteekeningen in het
naastvolgend tabelletje naast de. anderen, hoezeer
wij, ook om het ongelijke der twee exemplaren,
aan deze waarnemingen niet dezelfde waarde ter
vergelijking willen gehecht hebben, als bij de
proef met de plant, in zuurstofgaz geplaatst,

222

Tweede dag der Proefneming.

Geheele uitstorting van het stuifmeel.

he u
SE, ë s |Ses z |
20 Juli 522 BE 55 zi |
oan z9 cas En
1838. Ela | F5 Be? ge
EEE 25 258 Ë E)
“ ll ln Fa |
ed
Voormiddag
11 u. 30 m. 68 68 72
12» 30 » 68 68 73
Namiddag
1» » » 75
1» 30» 67 67 78
1» 45» » » 79E
2» » » 80
2»830» » » 831
3» » » 82
3» 15 » » » el
3» 30 » ” » 76
4» » » 73E

(a) Wij mogen hier niet verzwijgen, dat bijna al
de studenten in de geneeskunde aan ons .dthe-
naeum Illustre, die de botanische lessen bijwo-
men, de grootste belangstelling in deze proeven
hebben aan den dag gelegd. De Heeren J. G.
H. Romnours en A. Doyer meenen wij hier
ter plaatse inzonderheid te moeten noemen, als
zijnde ons in het doen der aanteekeningen
behulpzaam en bij al onze proeven aanwezig ge=
weest. De Heer MasrTENBROEK heeft ons de gaz-
soorten verschaft; de toestel is naar ons plan
bewerkt door den Heer Scnurpr, instrumentma=
ker te dezer stede,

223

Verder hebben wij deze aanteekeningen niet
voortgezet. Genoeg was het ons, nu te hebben
gezien, dat onze spadix, in gaz azolum ge-
plaatst, hoegenaamd geene temperatuursverhoo-
ging aangaf, op den dag van de algeheele uit-
storting des stuifmeels, waarop juist het maxi-
mum van temperatuur zich had moeten voor=
doen.

Wij meenen , dat de vergelijking van de tempe-
ratuur, bij onze proeven in zuurstof- en stikstof«
gaz waargenomen , uitkomsten moet opleveren,
die tot de nadere kennis van het verschijnsel
der warmte-ontwikkeling van de Aroideën zullen
bijdragen. In de bloeikolf evenwel, welke: in
stikstofgaz geplaatst was, viel nog meer, hier
ter plaatse vermeldingswaardig, voor. De ont-
wikkeling namelijk en groei van het plantendeel
scheen op te houden. Het was als of de bloeikolf
in een’ staat van verstijving verkeerde. Er had
noch aangroei in lengte, noch in dikte plaats. De
kleur was en bleef licht groen, en op het laatst
vertoonden zich hier en daar zwarte strepen;
ter plaatse, waar op de oppervlakte de afscheidin-
gen der antheren zigtbaar zijn. Bij het wegne-
men van den cilinder bespeurden wij hoegenaamd
geenen geur, iets, dat overigens bij deze bloem
zoo zeer karakteristiek is,

Eene reeks van proefnemingen over den invloed
van stikstofgaz op de oppervlakte der planten,
op derzelver leven en verrigtingen, zoude, ook
na de onderzoekingen van Tnúopore pr Saus-
burE, in het begin dezer eeuw en later in het

224

werk gesteld, als eene aanwinst voor de planten=
physiologie zijn te beschouwen. De verhandes
ling over dit onderwerp van den Franschen Gee
leerde Bousstexaurr, dit jaar aan de Parijssche
Akademie aangeboden, en nog slechts door kor-
te uittreksels onvolledig bekend geworden, zal
daarom den plantenphysiologen hoogst welkom
zija (a).

In de uitkomsten van de vroegere proefnemin-
gen van pr SaussuReE is eene treffende overeen-
komst, wat de werking van stikstofgaz aangaat,
met de onze, Zij is dáárin vooral gelegen,
dat de niet groene plantendeelen in stikstofgaz
hun leven niet kunnen onderhouden. Deze niet
groene deelen behoeven volstrekt de zuurstof,
Zaden kiemen in stikstofgaz niet, en de reeds ge-
kiemde zaadkorrel zet haren groei in zulk eenen
dampkring niet voort, maar gaat in ontbinding
over, Dr Saussunre (b) zag, dat de bladknoppen
van populieren en wilgenboomen, op het punt
van zich te ontsluiten, dit niet doen, indien men
ze aan gemelde gazsoort blootstelt, maar eindi-
gen met te verrotten. In onze bloeikolf zouden
wij dit ten volle hebben herhaald gezien, ten
minste waren aanvankelijk de meeste verschijnse-
len overeenkomstig.

Het slikstofgaz niet met de noodige zuurstofs

(a) Dezelve heeft tot titel: De Linflwence de l'azoig
atmosphérigue dans la végélation.

(4) Recherches chimiques sur la végdlation, Paris 180%,
p. 194,

|
|

225

lucht vermengd, is, dit kunnen wij uit de bes
kende daadzaken met grond besluiten, even na-
deelig voor plantendeelen, welke niet groen en
tevens niet geheel ontwikkeld zijn, als voor de
dieren. Beide behoeyen eene ruime mate van
zuurstofgaz.

Het gaz azotum is bij deze proef door de bloem
niet opgenomen, of zoo ja, in zulk eene geringe
hoeveelheid, dat zulks onmerkbaar was. Wij
behoefden daarom in den eenmaal gevulden - ci-

„linder geen gaz azotum op nieuw aan te voeren.

In de overgeblevene lucht vonden wij geene
sporen van koolstofzuur, Hoe zoude het er ook
in hebben kunnen wezen? Dit komt geheel en
al overeen met de waarnemingen en proeven van
pe SaussurE, die het gemeld zuur dán slechts
aantrof in zulk een’ kunstmatigen dampkring,
indien er groene plantendeelen aan den invloed

van azotum waren blootgesteld geweest. Niet
groene plantendeelen, gaven daarin nimmer het
acidum carbonicum.

Na deze bloem hebben er zich geene anderen
vertoond. Het was daardoor onmogelijk te be-
proeven, welke wijziging de temperatuur der bloe-
men „ door blootstelling aan andere gazsoorten,
zoude opleveren. Welk een treffend verschil zien.
wij in onze laatstgemelde proef en die met zuur-
stofgaz! In de zuurstof zagen wij sterken groei,
forsche ontwikkeling, eene natuurlijke kleur , eene
zeer hooge temperatuur, alles wat verlevendi-
ging en opwekking in alle verrigtingen aanduidt;
in het azolum daarentegen” stilstand, schorsing

226

van alle Ievenswerkzaamheid, opgehouden was-
dom, verlies van kleur, afgebrokene warmte-
ontwikkeling en eene dreigende vernietiging.

Zoo oefende dan de zuurstof hare levensver-
hoogende werking uit, in de geheele levende
natuur zoo ziglbaar, en door zoo vele’ honderden
van proefnemingen op planten en dieren beves-

‚tigd. Zoo zagen wij in onze proefnemingen eene

niet onbelangrijke bijdrage ter bevestiging der
reeds voor lang in het midden gebragte theorie,
dat de opneming van zuurstof door de opper-
vlakte der bloemen, welke later door de uitstoo-
ting van koolstofzuur wordt opgevolgd, bij het
verschijnsel van de warmte der Aroideën allezins
verdient in aanmerking te komen, en dat welligt
een gelijk verschijnsel, hoezeer in geringeren
graad, bij de meeste andere planten zou kunnen
worden waargenomen, indien onze hulpmiddelen
daartoe toereikend waren.

Er was hier, zonder den minsten twijfel ,-veel
zuurstof opgenomen en koolstofzuur vrij gewor-
den. Er gebeurt dus hierbij niets anders, dan
hetgeen bij alle niet groen gekleurde plantendee-
Ien plaats vindt, en bovenal bij de kieming: eene
verrigting , die in vele opzigten met de carbonisa-
tie van de bloemen eene groote gelijkheid heeft.
Men weet uit het boven aangehaald werkje van
Gorrrerr, dat ook bij de kieming verhooging
van temperatuur is waar te nemen, en inzonder-
heid bij koornzaden en die van voedergewassen
gezien is. Omdat deze ontkoling in zaden en bloe-.
men voor de ontwikkeling of den eerslen was-

227

dom noodig is, kiemen geene zaden buiten den
invleed van de zuurstof uit den dampkring , en ster-
ven weldra de bloemen, zoo als de onze begon
te doen, in eenen dampkring van stikstofgaz.

Eene kleine opheldering blijft ons nog te geven
overig. Zij is deze. Onze bloeikolf, in de stik=
stoflucht geplaatst, gaf aanvankelijk eenige ver-
hooging , die men niet zoude gewacht hebben, en
geheel en al tegenovergesteld vwvas aan het ver-
volg der proef; waarbij nagenoeg gelijkheid met
den dampkring des cilinders werd waargenomen.
Wij meenen, dat dit eenvoudig dááruit is te ver-
klaren, dat onze plant reeds had aangevangen
de warmte in hare bloem vóór hare plaatsing in
den toestel te ontwikkelen, en dat de door ons
aangeteekende temperatuursverhooging, van 11?
uur vóór den middag tot 15 uur na den mid-
dag van den 19en Julij, niets anders is, dan het
nog voortdurend gevolg van de inwerking der
natuurlijke atmospheer, waaraan de plant was
blootgesteld geweest.

Na dit kort betoog erkennen wij gaarne, dat er
nog veel te vragen, veel op te helderen overblijft.
Daartoe moeten nieuwe reeksen van proefnemin-
gen en naauwkeurige onderzoekingen dienen.
En, hoe gaarne wij ook wilden, door gebrek aan
bloemen was het ons nu volstrekt onmogelijk te
bepalen, welke de invloed zij van andere lucht-
soorten met en zonder het licht, Aoeveel er aan
gaz wordt opgenomen, welke hoeveelheid daar-
van en van waterdamp er wordt uitgestooten, en
wat dies meer zij.

228

Loo is dan deze arbeid niet voleindigd en re-
kenen wij onze bemoeijingen en die van anderen
ten dezen op verre na niet afgeloopen, maar
slechts voortgezet. Door eene veelzijdige be=
schouwing alleen toch kan eene zaak volledig
bekend worden. Zij moet daarom geheel en al
worden uitgeput. Met weinige onderwerpen in
de wetenschappen heeft men het zóó verre ge-
bragt, dat men dezelve reeds als geheel bekend
en afgewerkt kan beschouwen, en in onzen tijd
is daarom nog ten volle waar, wat onze groote
voorganger Sénerier zoo te regt heeft gezegd :
« Un fait bien vu est une connoïssance pré-
cieuse: U yen a peu qui sotent connus dans
tous leurs détails.”

AusrenDam, J Augustus 1838,

VERKLARING DER AFBEELDING,

«) Glazen kuipje.

b) Opening in den bodem ter dóórlating van de
glazen buis. 3

ec) Glazen buis.

d) Ondereinde van dezelve.

e) Boveneinde, dat in de kuip uitsteekt,

J) Buis of koker van gom elastiek.

Zg) Onderste opening daarvan.

h) ‘Bloemsteng.

€) Klep aan het boveneinde der buis,

chr: voor Natuurl. Gesch. Deel V. PL. WV

ZD,

229

j ) Koorde , om genoemde klep weg te nemen.

k) Uitstekend verlengsel aan de klep tot vast-
hechting der koorde,

l ) Glazen cilinder,

mm) Hals van den cilinder.

”) Onderrand of voet van denzelven.

o) Houten drievoetje, waarop die rand rust,

p) Stop, welke den hals sluit.

g) Opening voor de koperen moerschroef in het
midden van de stop des: halzes.

Kr) Koperen spil, als schroef gevormd, welke

daardoor loopt.
s) Buiteneinde van die schroef met een hand-
vat voorzien.
t) Binnen- en ondereinde van dezelve.
u) Punt van de spil, welke drukt op de klep;
v) Koperen haakje aan de spil, ter vasthechting
__van den thermometer.
w) Opening in den hals ter dóórlating van de
Ee tinnen pijp.

-x) Kraan, om die pijp te openen, of te sluiten.
4) Koperen haakje in den cilinder ter vastheche
___ting van den tweeden thermometer.

x) Tinnen pijp.

aa) Koperen oog aan het houten drievoetje,
waardoor de koorde loopt.

65) Top van de bloem, rakende aan het klepje.

ce ) Blaas iet gaz oxygenium (of met gaz azo=
tum, in eene volgende proef) gevuld,

dd) Kraan van de blaas,

gee ) Buis van caoutschouk , dienende , om de twee

kranen met elkander in verband te brengen,

KORT BERIGT
VAN EENIGE
WAARNEMINGEN AANGAANDE DE
VERHOOGDE WARMTE pen AROIDEËN,
Gedaan op Java;

DOOR
CARL HASSKARL;
„Adststent Hortulanus te Buitenzorg.
MEDEGEDEELD DOOR

W. H. pr, VRT -B°STES

== DT

Toen de Heer Caru Hasskanr in 1836 de reis
naar onze Oost-Indische bezittingen zoude aan-
vaarden, beloofde hij mij, zoodra zich de gele-
genheid daartoe zoude aanbieden, in de gezengde
luchtstreek, zijne aandacht te zullen vestigen op
de temperatuursverhooging in de bloemen der
Aroideën, Tot dat einde werden hem door mij
de noodige thermometers verschaft. “Van tijd tot
tijd ontving ik van zijne hand eenige wetenschap=
pelijke mededeelingen, en daaronder in de eerste
plaats, eenige bijzonderheden betreffende boven=-
gemeld onderwerp. Als aanhangsel van de vor
renstaande verhandeling deelen wij dezelve hier
ter plaatse mede. Hij schreef mij in een’ brief

231

wan Weltevrede, 17 November 1837, het vols
gende: : :

Ik heb gelegenheid gehad, om over de verhoog-
de warmte aan den spadix der Arwm colocasta
(waarschijnlijk bedoelt de schrijver C'olocasia
odora) onderzoekingen te doen. Het hoogste
verschil van temperatuur was 22° Fahr. aan den
top van den spadix en wel des morgens van zon-
neopgang tot 8 ure. Daarna hield de warmte
_op. Hetzelfde verschijnsel herhaalde zich den
volgenden morgen op hetzelfde vur. Ik had toen
10° Fahr. verschil. Ik ben bezig dit onderwerp
verder na te sporen, en zal de slotsom daarvan
bekend maken in de Verhandelingen van het
Bataviaasch genootschap van Kunsten en We-
tenschappen.

Uit een’ lateren brief, van 5 Mei dezes jaars,

is het ons bekend geworden, dat door H. eene
uitvoerige verhandeling over gemeld verschijnsel
aan het genootschap was ingezonden. Wij er=
kennen gaarne het weinig volledige van dit kort
berigt, maar meenden, dat de gelijkheid van den
tijd van den dag, waarop het verschijnsel voor-
viel, met dien, welken Borx per Sr. Vincenr heeft
aangeteekend , niet onbelangrijk was. Wij hebben
hier dezelfde treffende overeenkomst in de heete
luchtstreek , als de waarnemingen van Aporrpar
Bronexrart, Prof, G, Vrorik en mij, in de ge-
matigde luchtstreek hebben opgeleverd.

Wij hopen, dat de ijverige HasskarL zal voort-
gaan in onze kolonie de verschijnselen van het
plantenleven ijverig na te sporen, waardoor hij

NAT. Tijpscua. D. V. St. 3, 16

232

een gedeelte der plantenphysiologie zal bevorders
lijk zijn, waaromtrent nog zoo weinig belang
rijks door de natuurkundigen, die in Indie zijn
werkzaam geweest, is bekend gemaakt, en waare=
voor de vegetatie van Indie zulke rijke bijdragen
kan opleveren.

AMSTERDAM J2 October J838.

OVER DE

KRUIDKUNDIGE VERDIENSTEN

VAN WIJLEN

Mr. D. H. BEUCKER ANDREAE,

Griffier bij de Regtbank van eersten aanleg, enz,
te Leeuwarden.

Door

J. J. BRUINSMA,
Apotheker te Leeuwarden.

De verzameling van gedroogde planten, over
welker inhoud wij hier (a) eene Waamlijst, be-
nevens eene aanwijzing harer systematische rang-
schikking, verdeeling in natuurlijke familien en
de vermelding van derzelver groeiplaatsen, leve-
ren, is haar aanzijn verschuldigd aan eenen man,
wiens verdiensten en diepe geleerdheid in schier
“ alle vakken van wetenschap te wel bekend en
elders naar waarde geschetst zijn, dan dat zij
niet dadelijk het gunstigste denkbeeld van dit
voortbrengsel van zijnen onvermoeiden ijver, lust

eeen

(a) Men houde in het oog, dat deze schets oor-
spronkelijk door den Schrijver geplaatst is,
vóór zijnen Catalogus van het Herbarium, be-
rustende in de Bibliotheek van ’s Rijks Athe-

naeum te Franeker. CG. M.
16%

234

tot verzamelen en grondige beoefening der Plan:
tenkunde zoude doen opvatten. Of zoude deze
opvatting geheel ongegrond zijn jegens den man,
van wien men bij zijnen dood het getuigenis las,
« dat indien niet zijne zucht om alle vakken van
« wetenschap te beoefenen, hem hierin had be-
« lemmerd, hij als Wijsgeer, Regtsgeleerde ,
« Geschied- Aardrijks- Wis- Landbouw- of Kruid-
« kundige waardiglijk eene Hoogleeraars-stoel
« zoude hebben kunnen bekleeden’’ (a). Men
leere hem in al zijne voortreffelijkheid kennen uit
de levensschets, gegeven door een’ zijner leer-
meesters, een’ zijner geachtste vrienden, den Hoog-
leeraar pe CRANE (ò), die van zijne jongelings-
jaren af tot aan zijnen dood toe (c), in de
naauwste betrekking met hem stond, en men zal
met leedwezen er aan denken, dat een zoo groot
geleerde zoo weinige openlijke vruchten zijner
werkzaamheid aan de nakomelingschap heelt na-
gelaten. Dubbelen prijs zal men alzoo op eene
verzameling stellen, die het onmiskenbaar getui-

(a) Leeuwarder Courant, van den 21 Maart 1828.
Alg. Konst- en Letterbode , 1828. N° Ik.

(5) Zevensschets van Ir. D. H. BrucKer ANDREAE,
door Mr.J. W. pr CRANE, Oud Hoogleeraar te
Franekèr, geplaatst in de Waderl. Letteroefenine
gen, Junij 1829, N° 7.

(c) D. H. Beuker ANDRrAE is te Leeuwarden, in
den ouderdom van 56 jaren, op den 18 Maart
1828 overleden. Zijne geboorteplaats was Siré
Anna Parochie, op het Bildt, van welke Grie-
tenij zijn Vader, Mr. HeNmicus ANDREAE, Se-
eretaris was,

235

genis van noeste vlijt en grondige kennis oplevert,
vooral wanneer men bedenkt over hoe vele vak-
ken des verzamelaars tijd verdeeld was. Wij
willen trachten hem uit zijne nalatenschap in dit
vak te leeren kennen en waardeeren. (Zie bij-
voegsel A ).

Op voorstel van den Heer J. van Leeuwen, een’
zijner beste vrienden en zijnen ambtgenoot, die
bij uiterste wille belast was met de zorg voor den
verkoop van den rijken schat van boeken, door
hem nagelaten, werd deze plantenverzameling
door de Erven Anprar aan ’s Rijks Athenaeum te
Franeker op eene vereerende en grootmoedige
wijze ten geschenke gezonden, Door de welwil-
lendheid van den Hoogleeraar CG. Murper bekwam
ik dezelve ter inzage (zie B), en in geene ge-
ringe mate slrekte dit Merbarium mij, die het
genoegen niet mogt smaken, den waardigen
overledenen persoonlijk van nabij te kennen, en
van zijne rijke boekverzameling en diepe geleerd.
heid vruchten te plukken, ter bevestiging van het
gevoelen des Hoogleeraars, die zijne verdiensten
schetste: daf Anpnrar een geleerd en doorbedre-
ven kenner der Kruidkunde mogt genoemd wor-
den. Trouwens, niemand die een blik slaat op den
Catalogus van 's mans uitmuntende boekverzame=
ling, na zijnen dood, door den Heer van Lrev-
wer met zoo veel zorg en kennis opgemaakt (a)

(a) Deze Bibliotheek is in den jare 1829 publiek te
Leeuwarden verkocht, en heeft de niet geringe

som van /12429,15 opgebragt,

236

en daarin opmerkt wat al belangrijke werken
over plantenkunde, vooral met betrekking tot het
Systematische gedeelte door hem waren bijeen-
gebragt, maar het tevens weet, hoe hij niet
slechts bezitter, maar ook , blijkens de veelvuldige
eigene aanteekeningen, bij de meesten dier wer-
ken gevoegd, ijverig en doelmatig gebruiker zij-
ner boeken was, en bij dit alles nog den inhoud
van dit zijn uitgebreid Merbartum gadeslaat,
zal het weigeren hem als zoodanig te erkennen.
Beseft men daarenboven, dat Anprrar de Kruid-
kunde nooit als stude, maar alleen tot wilspun=
ning beoefende, dan zal men het te meer moe-
ten bewonderen, dat hij zonder geregeld onder-
wijs, door eigene oefening zich tot die hoogte
wist op te voeren, en geduld had en lust ge=
voelde, dit alles bijeen te verzamelen.

Dan gelijk alle zijne bezigheden en studien in
het algemeen, zoo ook draagt deze verzameling
meer in het bijzonder blijken, dat Axnprrar zich
niet voortdurend op ééne wetenschap toelegde,
en, bij al het belangrijke dat zijn Herbarium be-
vat, schijnt het niet te min, dat hij telkens
deze studie door andere bezigheden heeft mòe-
ten vervangen, en, in zijne laatste levensjaren
vooral, wel op het verzamelen van planten zich
bleef toeleggen, maar deze niet in zijn vroeger
begonnen werk heeft ingelijfd en gerangschikt,
waaraan eensdeels de mindere volledigheid en
orde dezer verzameling, anderdeels ook het voor-
komen van een aantal planten, zonder namen of
groeiplaatsen, zal zijn toe schrijven. Eris echter

237

grond, om te vooronderstellen dat deze in de
Hollandsche duinen vergaard zijn geworden. Hiere
uit vloeide intusschen voort, dat dit Herbarium
in dien staat, waarin het bij het overlijden van
den verzamelaar, verkeerde, minder ten alge-
meene gebruike geschikt kon worden gerekend,
en van daar, dat ik, begeerig dezen geleerden na=
der uit zijne werken te leeren kennen, en de
bruikbaarheid dezer verzameling ten algemeene
nutte te bevorderen, het rangschikken en in or=
der brengen van deze zijne nalatenschap, ook tot
nut en oefening van mij zelven , met voorkennis
van Prof, MurpeR, ondernam. Ik heb mij daarbij
tot pligt gesteld , zoo veel mogelijk het voetspoor
van Axprrar te volgen, en alles zoo veel doen-
lijk in zijnen oorspronkelijken staat te behouden.
Zie hier de uitkomst mijner bevinding, aangaan=
de den inhoud dezer verzameling. In het Her-
barium, door Beveker Annrrar zelven bijeen
gebragt, bevinden zich:

1594 Phanerogamische en 24 Cryptogamtsche ;

810 butenh 1% Tälandsche. 1 buïvenT, 23 Tulandschee

Voorts had hij aangekocht eene verzameling

van 100 Ductsche (a) en 150 Belgische plan-
ten (6).

(a) Dass Teutsche Herbarium, als ein versinnlichen=
der Apparat zu Benrvcn’s Tafeln der allgemeinen
MNaturgeschichte, etc. le Centurie. Weimar 1806,

(2) Choix de plantes de la Belgigue, par A, L. S.
LE Jeune: Dr, en Med. ef R. Counrors Dr. à
Liège; chez J. Desoer 1826,

238

‚ Onder dezen worden velen aangetroffen, die niet
in het Herbarium van Anprrar zelven aanwezig
zijn, en wel in het Duitsche 10 inlandsche nieu-
we en 9 buitenlandsche, in het Belgische 58
uitlandsche. nieuwe en.‚36 inlandsche; zoodat de
geheele verzameling , zoo als ze thans is ingerigt
en. op de, Boekerij van ’s Rijks, Athenaeum bee.
rust ‚bevat: ide

1735 onderscheidene soorten van ‚planten, met

name
1707 Phanerogamische en 28 Cryptogamische planten;

Cm NN;
877 buitenl, 830 inlandsche 1 buitenl. 27 inlandsche,

Voor het grootste gedeelte waren deze allen
met zorg behandeld, uitmuntend gedroogd en
goed gedetermineerd. Behalve -eenige … weinige
gekweekte species, waren de meeste inlandsche
in Noord-Nederland in het wild verzameld, ter=
wijl de buitenlandsche integendeel allen, of uit
gewone tuinen of uit den een’ of anderen Zor-
Lus Academicus afkomstig waren, zoodat deze
laatste, als niet in het wild verzameld zijnde,
minder belangrijk te noemen zijn. Bij vele exem-
plaren vinden wij niet slechts de wetenschappe-
lijke Botanische, maar ook de meest gebruikelijke
Hollandsche en vreemde benamingen, benevens
aanwijzing der determinatie volgens Persoon,
Synopsis plantarum ( Paristis 1805. 8°) en G.
Linnaer, Species plantarum, cura WiLLpeNowEr;
Berolini 1797—1824, (Zie C.), en eindelijk de
natuurlijke familien, waartoe de verschillende
species behooren, aangeven. Anprrar bewees
hierdoor zijne bekwaamheid in het goed rang

239

schikken van de gevondene planten , terwijl hij
tevens, zoo er eenigen twijfel bij hem oprees;
of waar tusschen de gebruikte schrijvers eenig
verschil bestond, zijne eigene gevoelens oplee=
kende en door eene duidelijke diagnose der plant,
naar het leven opgemaakt , bij velen allen twijfel
wegnam. Deze aanteekeningen zijn veelvuldig,
en dragen blijken van den veelomyattenden,
scherp opmerkzamen geest van. onzen Kruidkun-
digen, zoowel als van zijne uitgebreide kennis
der oudere schrijvers, waarvan/hij bij dien moei-
lijken arbeid zoo gepast wist gebruik te maken,
Hunne vaak onduidelijke beschrijvingen en min
naauwkeurige afbeeldingen schrikten hem niet
af, maar zijne vlugheid en dikwerf zijn geduld
wende dezelve ten nutte aan; zeer dikwerf haalt
hij ze met naauwkeurigheid aan. . Teregt deelde
de Hoogleeraar pr Crane ons mede, dat Ar-
DREAE « een zeer naauwkeurige kijker was, het-
« geen meermalen gebleken is uit gesprekken
« over oude Botanische werken met platen, wel-
«ke hij dan bijzonder prees, omdat hij in die
« ruw schijnende figuren de uitdrukking vond van
« de characters, die zelfs de nieuwere schrijvers
« verwaarloosd hadden, maar hij zelfs in de
« planten opmerkte” (Zie D.). Uit de opge-
teekende groeiplaatsen blijkt het, dat hij niet
alleen in dit gewest planten verzamelde, maar
ook naar elders zijne nasporingen uitstrekte en
overal, waar hij kwam, bijdragen tot zijn Mere
barium zocht te bekomen. Zoo vinden wij in
hetzelve eenige planten uit de omstreken van

240

Gleef, terwijl in de Provincien Utrecht, Overe
ijssel en Gelderland, en in de Hollandsche dui-
nen veelvuldig planten door hem verzameld wer-
den , waaronder vele voor de Flora van Noorde
Nederland belangrijke species worden aangetrof-
fen. Vooral echter heeft hij zich met deze na=
sporingen verdienstelijk gemaakt voor de kennis
der vegetatie in onze Provincie, en geen wonder
dat hij, die er zoo grooten prijs op stelde een
Fries te zijn, wien de belangen van dat Fries-
land zoo na ter harte gingen, ook voornamelijk
aan de kennis der planten van dit gewest zijne
kundigheden wijdde. Trouwens ook andere om-
standigheden werkten hiertoe mede. Zijne vroe-
gere werkkring benam hem schier alle gelegen-
heid tot zoodanige oefening, maar naar dit ge-
west verplaatst, « het woelige Haagsche leven
« met de stille rust van het land verwisselende „”
bekoorde hem het aangename buitenleven op zijn
buitengoed Schatzenburg bij Dronrijp, en later
in den dorpe Ferwerd, en beoefende hij voor
het eerst de Kruidkunde; in de omstreken zijner
woonplaatsen verzamelde hij menige zeldzame
en vóór of na hem in deze provincie nog niet
gevondene plant en leverde belangrijke bijdragen
tot de naauwkeurige kennis der Friesche Flora;
waaronder zijne verzameling van inlandsche gras-
soorten wel bijzonder moet worden gerekend.
Vergezeld van zijnen getrouwe bediende door-
kruiste hij in verschillende rigtingen deze Pro-
vincie en vond in deze vaak zoo moeijelijke rei-
zen eene uitspanning en verpoozing van zijne

241

zoo menigvuldige bezigheden en studien. Men
denke echter niet, dat hier de grens stond van
zijne weetgierigheid en zucht tot eigen onder-
zoek; met belangstelling sloeg hij steeds onze
gewone, in de tuinen gekweekte planten gade,
verbeterde de door de tuinlieden aan dezelve ge-
gevene, vaak zoo deerjijk verminkte benamingen,
en bragt veel toe tot de ware kennis derzelven.
Reeds boven merkten wij op, dat ook uitheem-
sche gewassen uit verschillende Akademische tui-
nen werden ingezameld, waarbij hij welligt meest
nuttige of in het vervolg bruikbare gewassen op
het oog had.

Of geeft ons tot het even gezegde geen regt,
zijne gewoonte om de verkregene kennis op den
landbouw en tuinkweekerij toe te passen? Be-
halve de proeven, die hij met verschillende voor
dezen tak belangrijke gewassen in een éigen tuin
nam, waar hij, onder anderen, vooral in het
laatst van zijn leven, op Marienburg bij Leeu-
warden, alle verkrijgbare soorten van Prien of
Uijen aankweekte, in welk soort van gewassen
hij voor de gezondheid in ons klimaat veel waar-
de stelde; behalve die, zeg ik, lette hij ook op
zeer algemeen nuttige planten, waarvan înzon=
derheid zijne verzameling van verschillende exem-
plaren van Aardappel-struiken der onderscheidene,
in onze provincie gekweekte, zoogenaamde soor-
ten ten bewijze strekt. Hij was in velerlei be-
trekkingen in dit vak van groot nut, en wel
voornamelijk in die van Secretaris der Commissie
van Landbouw, waarom dan ook de Baron van

242

Zurren van Nyeverr, in deszelfs keurig verslag;
als Gouverneur van Friesland aan de Provinciale
Staten van dit gewest op den 1Isten Junij 1828,
gedaan, het verlies van Anprear diep betreurde,
en. zijne verdiensten eene waardige hulde toebragt.

Bij: het verzamelen van kruiden in het. open
veld „kon. het niet missen of er moesten bij den
gevoeligen en levendigen AxpareaAr soms verhevene
en dichterlijke, denkbeelden ontstaan. Zoo doen
wij hulde aan zijne vaderlandsliefde, als hij op
het slagveld van Waterloo, in den jare 1817,
eenige gewone planten vindende, zich de voor
Nederland roemrijke en gedenkwaardige veldslag
voor. den geest terug riep. Zijn vernuft vond
terstond de aanleiding tot eene even geestige, als
eigenaardige. naams-toespeling (a).

Intusschen, hoezeer Anprrae met veel moeite
en diepe kennis zijne plantenverzameling met
verscheidene aanteekeningen verrijkte, die voor
kruidkundigen niet onbelangrijk zijn, betreu-
ren. wij het niet te min, dat hij meer voor zich
zelven, dan voor het publiek gearbeid heeft, Hij
maakte wel eene menigte aanteekeningen, aan-
merkingen en beoordeelingen op onderscheide-
ne botanische werken, doch die voor openlijke
iden
_(a) Zie de portefeuille van het Herbarium Souvenirs,

Proeven van toespelingen met plantennamen,
en Brief van B. ANDREAE in de J/nemosyne van
Mr. H. W. TypemanN, XII Stuk bl. 307. In
deze portefeuille liggen ook: Achillea millefoli-
um, Trifolium arvense et Jasione montana, ver-
zameld op het graf van den dichter Hermens.

245

mededeeling niet bestemd werden en meerendeels
daarvoor minder geschikt zijn. Alleen verdient
hier eene bijzondere vermelding, dat, behalve
de vele kantteekeningen, waarmede hij onder-
scheidene andere werken voorzag, inzonderheid.
een exemplaar van R. Dononarus, Herbarium of
Cruydtbcek, Antv. 1644, door hem met even-
veel zorg en vlijt, als kunde werd bewerkt, zoo-
dat bij onderscheidene benamingen en afbeel-
dingen der planten van Dopoens de nieuwe bota-
nische namen zijn gevoegd, terwijl het plan
was, om het geheele werk met een vergelijkend
register te voorzien. Meermalen heeft hij den
Hoogleeraar Murpen te kennen gegeven, dat hij
op deze wijze eenige exemplaren wilde verrijken,
om ze vervolgens aan zijne botanische vrienden
ten geschenke te geven, doch ook dit voornemen
werd door den onverbiddelijken dood verijdeld.
Het oorspronkelijk door hem bewerkte exemplaar
is door evengenoemden Hoogleeraar, op de open-
bare verkooping, aangekocht (Zie E).

Voor zoo verre ons bekend is, zijn wijders
slechts twee stukken van hem in druk uitgegen
ven. Het eene, Waarnemingen wegens den in-
vloed van het zeewater op het plantenrijk, bij
de laatste geweldige overstrooming in Vriese
land, is door de Nederlandsche Huishoudelijke
Maatschappij, als Bijlage, bij het Jaarlijksch
verslag gevoegd, en wordt in de Alg. Konst- en
Zetterbode 1828. N° 14 vermeld en geroemd. Het
andere, op den Sden Mei 1826 in de Leeuwar-
der Courant geplaatst, was met de letters D, H.

244

B. A. onderteekend en getiteld: def beste er
eenvoudigste middel om bouwland in den korte
sten tjd en met de minste kosten tot duur-
zaam goed weiland te hervormen. Beide stuk-
jes leveren de kennelijkste blijken van zijne
kunde en ervaring op; dat zij belangrijk zijn,
blijkt niet alleen daaruit, dat het laatste in de
Groninger Courant van den 9den Mei 1826 werd
overgenomen , maar vooral door de waardige
wijze, waarop de Hoogleeraar van Haru hetzelve
heeft vermeld. Deze ervarene Kruid- en Land-
bouwkundige brengt daarbij zijne regtmatige hul-
de aan Brvcken Anprrar toe, vereert de nage-
dachtenis van dezen verdienstelijken geleerden,
en betreurt hartelijk zijn te vroegtijdig afster-
ven (a). En inderdaad, ofschoon wij ook den
nakomeling, bij het vermelden van den zoo be-
roemden naam van Breuker Axprraer niet op zijne
werken kunnen terug wijzen, en bij al de ach-
ting, dien wij voor hem als geleerde niet slechts,
maar ook als mensch gevoelen, met smart het
erkennen, dat zoo weinige vruchten van zijnen
wetenschappelijken arbeid tot ons kwamen, hij
zal steeds als een der geleerdste boekenkenners,
die met botanische litteratuur bij uitnemendheid
bekend was, geroemd moeten worden. Allen,
die hem kenden, betreurden het verlies van den

(a) Zie Bijdragen tot de natuurkundige wetenschap
pen, verzameld door HL. C. van Harn, W.
Vrourk en G, J. Muuper, IED. bl, 159 volgg.
Amst, 1828.

245

onvermoeid werkzamen man en stemden met de
uitboezeming van een zijner vrienden in: « Van
« al dien arbeid rust dat hoofd, dat zooveel wijs-
« heid bevatte: maar de gedachtenis van den
« waardigen en verdienstelijken man zal lang be-
« waard blijven, en zijn verlies diep betreurd
« worden.” Ja, teregt wordt dit verlies be-
treurd; met waarheid kan het van hem gezegd
worden, wat een ander zijner vrienden op zijn
grafgesteente, op het Kerkhof van den dorpe
Huisum, alwaar zijn stoffelijk overblijfsel, met
dat van zijne Gade rust, schreef:

Hier rust, verteerd door dorst naar weten-
schap en wijsheid

ANDREAE ; zijn geest alleen, droeg de eere-
kroon der grijsheid.

Treur, — niet om't lot van hem, dien 't al
ontsluierd is ;

‚ Maar bloedverwant en vriend en volk om

uw gemis,

Tikt

BIJ VOEGSEL

VAN

CLAAS MULDER,

Hoogleeraar te Francker.

A. Op verzoek van den Heer Bruinsma, even
ijverig als naauwkeurig beoefenaar der plantkun-
de, voeg ik bij zijn opstel gaarne het een en
ander, hetwelk mogte kunnen strekken om An-
DREAE naar waarde te doen schatten. Ik koes-
terde hooge achting voor hem en had het geluk ,
menig nuttig uur bij hem door te brengen. Met
dankbaarheid herinner ik mij, hoe de voortref-
felijke man, mij, nog student te Leiden zijnde,
bij de auctie van een gedeelte der boeken van
den beroemden Epvarp SAnprrorT, omtrent bee
langrijke boeken inlichtte, en hoe ik sedert dien
tijd in zijne welwillende vriendschap deelde,

Teregt wil Bruinsma dat wij Axpnrar uit zijne
nalatenschap zullen moeten leeren kennen, dat
is uit zijn Merbarium en zijne Bibliotheek. In-
derdaad in beider aanleg en inrigting straalt de
beeldtenis van den geest des stichters door. Zij
is die van den onverzadelijk dorstenden, die alles
tot zich nam, wat hij meende tot lesschen van
zijaen dorst te kunnen strekken. — Over het

247

Herbarium zal ik niet nader spreken, maar cen
of ander aanvoeren over het kruidkundig gedeelte
van zijne bibliotheek.

B. De Heer Bruinsma ontving het Herbarium
Andraeanum niet slechts ter inzage, maar be
wees ons eene dienst door het te ordenen. Hoe
naauwkeurig hij het leerde kennen, zal eerlang ,
bij de uitgave van een werkje over de vegetatie
van Vriesland , blijken, y
_C. Het door Anprzar gebruikte exemplaar van
den Wirrperow iseen gedenkteeken van zijn’
grooten ijver en kunde; al had men niets an-
ders van hem gezien, zou men nog genegen zijn
te erkennen, dat hij aanspraak op den naam
van ‘kruidkundige kon maken. Niet, dat de
aanteekeningen door nieuwheid van inzigten of
ontdekkingen zich onderscheiden; neen, door-
gaans zijn zij van letterkundigen en historischen
aard. Doch daar is niet één van de zes deelen,
waarin geene aanteekeningen te vinden zijn.
Meest staan zij op losse stukjes papier, welke
gemerkt zijn met de nommers van de bladzijde,
waarbij zij behooren. Nu eens hebben zij betrek-
king op nieuwe spectes of latere diagnoses, dan
eens op de synonyma, de groeiplaatsen, de kul-
tuur of andere aangelegenheden. In het eerste
deel is, om iets bepaalds te noemen, bij 32 ge-
zera het een of ander opgemerkt. Soms betreft
bet dingen, die sommigen ‘kleinigheden zullen
noemen, bij voorbeeld, dat bij Veronica Becca«
bunga geciteerd wordt Don. Pempt. 823 in plaats
van 593; zoo bij Veronica scutellata Baum.

BAT. rijnscHR. D. V. St. 3. 17

248

Hist, 3. p. 730 in plaats van 791; zoo heet het
bij Ver. Anagallis , waar de groeiplaats ad fos-
sas wordt opgegeven, dmo èn fossis et rivulis,
Maar men zal wel willen toestemmen, dat der-
gelijke noten van groote naauwkeurigheid getui-
gen en ons verbazen moeten, als wij bedenken,
dat het beoefenen der kruidkunde zoogenaamde
liefhebberij was, en niet als hoofdarbeid kon
gelden, Het blijkt, onder anderen, ook dat hij
de diagnoses van dit werk vergeleken heeft met
die van de Selbststudium van denzelfden Schrij=
ver , alsmede met Varr, Enumeratio Plantarum 4
waarin op de Index Auctorum eenige weinige
aanteekeningen voorkomen. Hij merkt aan, dat
Kali geniculatum minus Baum. pin. 289 voor-
komt als Synonymon van Salicornia arabica
(IL. 1. 25.) en later van Anabasis aphylla (Le
2, 1318). Zoo vind ik, om nog een enkel voor-
beeld aan te halen, bij Cuscuta Americana (TI. 2,
702). Huc refero plantam, quae vocatur Cus-
cuta Surinamensis a Semirrinero dn tract. de
Zeprá (ed. ab J. D. Hann, Lugd Bat. 1778.)
pag. 60 et 200, wubi vd. descript, et icon. in
tab. 2. — Adhtibetur in linimento adversus ma-
culas nodosque leprosos. v. l.c. Bij Solanum
tuberosum staat vermeld: « Grerarp zegt in zijn
«in het jaar 1597 uitgegeven Merbarius, bl.
« 780. «« De aardappels groeijen in de Indien,
« « Barbarije, Spanje en andere heete gewesten,
« « waarvan ik verscheidene wortels, (die ik op
« « de beurs te London kocht) in mijnen tuin
« « plantte, waar zij tot den winter bloeiden,

249

« daarna stierven en rotteden, Te-dien tijd —
«voegt hij er bij — werden zij in de asch ge=
« « braden, sommigen doopen dezelven, als zi
« gebraden zijn, in wijn, anderen koken ze

%

EN
a A

a

«« met pruimen, om aan dezelve meerdere aan=
« « genaamheid te geven en eten ze dus, Ande-
« eren wederom bereiden dezelve, na ze vooraf
« gebraden te hebben, met olie, azijn en zout,
«een ieder naar zijnen smaak en welgeval-
« len.” ” — « « Deze wortels — zegt hij ver=
« der — kunnen tot grondslag dienen, waarop
« « de behendige confiturier vele aangename lek-
« « kere conserven en versterkende confituren bee
« reiden kan.” ”

« Men zegt, dat Kapitein Hawkins dezen wortel
«uit Santa Fé, in Nieuw Spanje, in 1565 me-
« degebragt heeft. Sir Warrer RaAwrereu plantte
« denzelven kort daarna op zijn landgoed in
« Terland; doch toen hij deszelfs walgelijken en
« ongezonden appel at, had hij bijna de geheele
« vrucht vernield. Bij geluk ontdekte het om-
« spitten den wezenlijken aardappel, en de wor=
«tel werd welhaast een geliefd eten. Evenwel
« hield men hem nog langen tijd voor eene soort
« van lekkernij, in plaats van een voedingsmiddel.
é Nog voor het einde van de 18de eeuw geloofde
& men, dat dit voortbrengsel het land, waar het
« geteeld wordt, voor de aanvallen des hongers
« bevrijden kon. Zie Anprews, History etc. vol.
€. p. 408; verg. Moregvers Travels bl. 54. —
« SmakespeanE maakt van dezen wortel in 1619,

«in de vrolijke vrouwen van Windsor, gewag,
u

KR

259

« Scene II, Falstaff. — In het jaar 1764 gaf
« J. Fonsren zijn boek: Englands vermehrtes
« Glück durch die Kartoffeipflanzung, 4°, in
« het licht.’

ANDREAE spoorde de geschiedenis van het in-
voeren der aardappels in Vriesland op, en deelde
het hoofdzakelijke daarvan aan den Heer Screr-
TRMA mede. Zie Gesch. en Letterk, Mengelw.
IV. 2. bl. 271. Zij zijn in. 1736 of 1737,op het
buitengoed van Jkhr. Veeerin van CLAERBERGEN,
te Joure , het eerst gekweekt.

D. Axprear had de gewoonte, op de schut-
bladen van merkwaardige werken kortelijk aan
te teekenen, wat HarreR, SpreneceL of anderen
over de schrijvers eu uitgaven melden, soms met
bijvoeging van eigene opmerkingen, De oudere
Schrijvers werden zorgvuldig met de lateren ver=
geleken en dikwerf de Zinneaansche planten-
namen daarbij gevoegd. Men sla een oog op bl.
126 en volg. van den Cataloog van zijne boeken,
om zich te overtuigen, wat hij voor de litteratuur
der Kruidkunde belangrijks verzameld had. Var
Hurrnen schatte Anpreag in dit opzigt hoog en
zond hem, als blijk van achting, zijn belangrijk
Discours sur Ùétat ancien et moderne de l'agris
culture et de la botanique dans les Pays-bas
(Gand 1817) ten geschenke. HarpenRtsua, de
zucht van zijnen vriend voor zeldzame werken
kennende, bood hem het Dispensarium magis-
tri Nicolai q. s, aan. Bij de eerste uitgave van
den Ortus (Hortus) Sanitatis, Gart der Ge-
sundheit, Moguntiae 1485, 4°, bij de Stirpium

251

Zeones, Antv. ex offic. Plant. 1581, 4° forme
oöl., bij Brernmr ewotic. altarumgue minus co-
Znitarum plant. cent. prima, Gedani 1678 fol.
schreef hij gedeeltelijk Zinreaansche namen.

In de Bibliotheca botanica van HarrerR, zijn
vele bibliographische aanteekeningen van den vori-
gen bezitter, J. H. Tannex, Referend, et Secre=
tar. Camerae Regtiae Frisiae Orientalis, Auri=
ei, en van Anprear geboekt. Uit de Bibliotheek
van N. L. Bormans had hij zich een volledig exeme
plaar van den Prukenerius, met de Eaplicatio
partis IV Phytogr. cura M. v. Puersuum ( Hart.
1769.) en de Index Linnaeanus, auct. P. Da
Grseke ( Hamb. 1779), aangeschaft en schreef
er met regt de woorden van Sprenaer voor: Hoc
opus jam rarum, ubi integerrimum est; —
carere quidem qguisguam eo opere, ob innume=
ras stirpium rariorum, vel untcas, icones ne=
guit, Wij zouden te uitvoerig worden, indien
wij in bijzonderheden traden; wij zwijgen dan
ook van werken, zoo als de Flora Belg. Sept.,
met aanteekeningen, en anderen, welke niet in
onze handen kwamen.

Onder vele werken met houtsnee-platen prees
hij die van Fvens Merbarius, 1543 en Taaaus,
Stírp. Hist. 1552, als inderdaad keurig, boven
anderen, aan. Niet geheel ten onregte plagt hij
te beweren, dat vele oude afbeeldingen den Aa-
bitus der gewassen natuurlijker voorstellen, dan
de latere, wier hooge voortreffelijkheid voorna-
melijk in de zeer uitvoerige analysan uitblinkt.

Wat ik boven reeds opmerkte, aangaande het

252

werk van Wirrpenow , wordt in alle overige aane
teekeningen bevestigd, dat de rigting van zijn on«
derzoek doorgaans meer letterkundig , dan streng
natuurkundig mogt heeten. En geen wonder, dit
vloeide van zelf uit den loop zijner vroegere stu-
diën voort; het hing naauw te zamen met zijne
tegenwoordige oefeningen. Wel had hem het bui-
tenleven tot dadelijke waarneming der plantenwe-
reld gebragt, maar in het boekvertrek terugge=
keerd, beiverde hij zich het meest, de beschrij-
vingen van verschillende geleerden onderling te
vergelijken, om over de verdiensten van den een’
of ander een juist oordeel te kunnen vellen, Met
de leer des levens van de planten, met de nieu-
were morphologische beschouwingen, zelfs met
de philosophische wijze van vergelijking, waar-
toe het dusgenoemd zafuurlijk stelsel aanleiding
geeft, liet hij zich daarentegen weinig of niet in.

E. Ik had meer dan eene reden „ waarom ik
dit exemplaar aankocht. Achting voor den over-
ledenen bezitter, die er zoo hoog mede liep,
én voor den schrijver des boeks drongen mij even-
zeer. Het stond mij zoo levendig voor den geest,
hoe gaarne Axprrar over dezen lieveling-schrij-
ver plagt te spreken; hoe hij niet dulden kon,
dat men denzelven, zoo hij meende, verwaare.
loosde of te min achtte, En als hij dan den roem
van Vriesland handhaafde van zulk een groot man
te hebben voortgebragt, die een der grondleggers
van de kruidkunde mag genoemd worden, dan
geraakte hij geheel in vuur.

Ik zal mij noch over Doposazus, noch over

253

hetgeen Axprrar in het bedoelde exemplaar ops
teekende, hier breeder uitlaten, daar Bruinsma ,
met mij, bezig is het leven en de verdiensten
van onzen Rommert na te sporen. Het is mij
gelukt, van tijd tot tijd eene vrij volledige collec-
tie van zijne werken bijeen te brengen, waar-
onder ook zijne Cosmographica in Astronomt-
am et Geographiam Isagoge, Antv. 1548. 8°,
waarvan bij zeer weinige schrijvers melding wordt
gemaakt. Wij nemen de vrijheid allen, die ons
behulpzaam willen zijn in het bereiken van ons
doel, uit te noodigen tot het mededeelen van de
volgende werken, zoo men ze mogte bezitten :

R. Dovoxaer et J. Horsru Vertis vinigue his
toria. Colon. 1580. 8°.

R. Dononaer, Prazis medica. Amst. 1616.

Dopona's, Dendrologia, or the vocall Forest
1640.

Des Cruydeboeks, dat es van der eruyden

gheslacht, fatsoen, naem, cracht en werckin=
‚ghe, deur doctor Remerar Dovoress, Med. der
stad Mechelen, 't Antwerpen bij Jan van der
Loe. 1554 fol. 818 bladz.!
_ Histoire des plantes, en laquelle est contenuê
la description entière des herbes, ..... par
Rempenr Dovoens, nouvellement traduite de bas
aleman en francois par Cnarurs pr 1' Ecuuse.
Anvers, de V imprim. de Jean Loë, 1557. fol.
584 pag.l

Het is niet onwaarschijnlijk, dat er in ons
Land eigenhandige brieven van Doposarus be-
staan; zoo iemand ze mogte onder zich hebben,

254

zal het óns hoogst aangenaam zijn, er ‘van vers
wittigd te worden. Een brief, in den jare 1583
uit Leiden aan den Heer Burmania te Leeuwar-
den gerigt, zagen wij door de welwillendheid
van den Heer Erknor, Er wordt in gehandeld.
over de moeijelijkheid om Rhabarber te bekomen,
die toen nog zeer schaars voorhanden was. —
Van Hurruem bezat drie brieven van Doponarus
aan Vrerrus. Een student te Leuven was in het
bezit. van, verscheidene brieven van hem. Zie
Regtsgel. Bijdragen, IV. 626,

«Ik kan bij deze gelegenheid den wensch niet
onderdrukken , dat iemand , die geleerdheid ,
schranderheid en tijd genoeg bezit, om zoodanig
werk ten uitvoer te brengen, eens eene volledige,
naauwkeurige en oordeelkundige geschiedenis van
de Kruidkunde in ons Vaderland schreef. Dit
zou inderdaad een’ nuttigen arbeid mogen heeten;
het zou ons een tafereel voor oogen stellen van
de groote verdiensten van onze voorouders, van
den weg, dien zij bewandelden, om tot die hoog-
te te geraken, van den stand, waarop wij heden
ten dage staan; het zou ons doen zien, wat ons
ontbreekt en hoe in het ontbrekende best te
voorzien,

PLANTARUM RARIORUM
HORTI BOGORIENSIS
DE, CvA si Rod ed,
SCRIPSIT

CAROLUS HASSKARL,

Horti Bogoriensis Praefectus hortulanus
secundi ordinis.

1. ALPINIA GERNUA, Bof, Reg.
Dietr. IL. 45. N° 18,

Caulibus erectis, 8-10 ped. longis, compres-
siusculis, vaginatis; vaginis viridibus, glabris,
Ligula magna viridi, rubro-puberula, rubro-mar-
ginata, foliis bifariis, brevipetiolatis, oblongo-
lanceolatis, viridibus, glabris, subpergameneis,
basi inaequali in peliolum decurrente, apice
acuminato, contorso, margine membranaceo ci-
liato scabro. — Inflorescentia paniculato-racemo-
sa,cernua, spathata. Spatha universali longe-lan-
ceolato-acuminata , dein marcescente , persistente,
convoluta , subcoriacea , pedunculo universali basi
erecto, apice cernuo, rubro, articulato, ad ar-
ticulos praesertim et versus apicem puberulo,
pedunculis secundariis 3 lineas longis, puberulis,
pubescentibus, trifloris , spathatis; spatha secun-

256

daria concâva, angulata, basin floris cum gem-
nis florum et amplectente, indivisa aut bifida aut
obsolete-trifida, (e phyllis tribus connatis orta }
roseo-alba, margine apiceque roseis, spatha ter-
naria minore (clausa triangulari} integra aut
2-3 fida; eodem cum priore colore, gemmas 2
florum superiorum occultante, brevi pedicellata ,
pedicello 1-12 lin. longo, spatha quaternaria,
simili, minore denuo florem tertium involventi,
floribus sessilibus; calyce monophyllo tubuloso ,
latere inferiore fere ad basin versus partito, supe=
riore bifido, laciniis ovato-acutis, roseo, apice
rubro; corolla duplici, tubo adscendente, exte-
riore roseo-alba, tripartita, bilabiata, labro in-
feriore lobis duobus oblongis, apice emarginatis,
superiore majore, ovato, apice concavo, rubro ;
interiore (corolla) unilabiata, tripartita, lacinu=
lis duobus superioribus minutis, cornutis, angus-
tis, intus rubris, ad basin laciniae inferioris sta-
men amplectentibus; lacinia inferiore (labio)
maxima, superba, naviculari-concava, subrotun-
da, parte media productiore , basi marginibus
conniventibus, apice sub-emarginato, undulato ,
extus roseo-rubra, ad margines laete lutea, in-
tus lutea, media aurantiaca-rubra, striis ejusdem
coloris puberulis ad apicem percurrentibus; sta
mine unico „ filamento lato, corollae externae la
bio superiori basi adnato , ad basin rubente, api
ce albido, in connectivum latissimum, crassissis
mum exeurrente; connectivo apice appendicu-
hs 2 eristatis, luteis, tenuibus, extrorsum ver=
gentibus, coronato, anthera biloculari, loeulis

1

257

parallelis, sejunctis, stylam foventibus, polline
albescente ; pistillo germine infero trigono, sericeo=
pubescenti, triloculari ‚ loculis multilocularibus,
ovulis extrorsum vergentibus, stylo filiformi, stig-
mate antheram superante, subbilobo , pilosiuscu-
lo, fructu subgloboso, corolla marcida coronato,
exlus aurantio-brunneo, pilosiusculo , baccato, pe=
ricarpo carnoso, dein, sicco et tum lateribus trie
valvi apice connato, 3 — (aut abortu 2) locu=
lari , loculis monospermis, seminibus extus perillo
pulposo indusiatis, obsolete triangularibus, testa
crustacea , nigra; albuminosis, embryone centra-
li, eurvato,

Floret per totum fere annum, Differt, ab Alp.
nutante , labro haud trilobo, bractea generali
unica.

2. HEDYCHIUM LINGULATUM mehz.

Caule erecto; 2E - 3E pedi, tereti, compres-
siusculo, foliis accrescentibus, summis maximis,
vaginatis, vaginis viridibus glabris; ligula longise
sima, pollicaris et ultra, obtusa , emarcida, in
vaginam decurrenti; lamina elliptico aut ovato-
lanceolata , marginibus (saepius ad nervum medium
usque ) revolutis, supra viridi, glaberrima, subs
tus glaucescenti, villoso-pubescenti ; inflorescentia
vix e vaginis foliorum summorum progressa, 2-
3 poll. longa, spicato-racemosa, bracteata , pa-
tenti; bracteis exterioribus glaberrimis, viridibus,
apiee obtusiusculis, subciliato-marginatis, 3 = 4

258

Tloris, interioribus magis magisve angustioribus;
foribus-ternis aut quaternis sessilibus, calyce tu-
buloso, vaginante, tubum corollae dimidium vix
aequante, glaberrima, basi cum germine conna-
to, glaberrimo, nitenti; tubo corollae 3-pollicari
et ultra, leviter apice antrorsum curvulo, albido-
flavescenti, corollae limbo externo tripartito, laci-
niis linearibus, reflexis, convolutis, flavescenti-
bus, interno fragante, tripartito, laciniis 2 late=
ralibus , spathulato-oblongis, apice obtusis, hinc
inde sub-emarginatis, candidis, basi flavescenti-
bus; superiori (labio) unguieulato, subrotundo,
apice ad terliam partem bifido, ab incisura ad
basin eroceo-flavescente , caeterum candido; sta-
mine unico, filamento labium subaequante aut
vix superante, lato, apice attenuato, anthera
articulato-insidente, biloeulari, loeulis distinctis,
canaliculato-appressis, una cum filamento supra
sulcato stylum tenuissimum , filiformem foventibus,
rima longitudinali dehiscentibus, aurantiaceis;
stigmate viridi, infundibuliformi, ad apicem an-
therae prominulo.

Obs, Maxime affinis videtur H. thyrsiformti
Drietr 1. 33., a quo autem foliis haud undulatis,
nee filiformi-acuminatis, bracteis haud subreflexis
2-4 floris, labio filamentum subaequante, la-
éiniis obtusis nec linearibus, dein vaginis viridi-
bus, glaberrimis, lingula longissima — satis dif-
fert3 -quoad Spreng. (S. V. [, 9. IV. c.p. 7.)
filamento haud longissimo et bracteis haud refle-
xiss collocandum igilur esset Hedychium nostrum

259

H. thyrsiforme inter et H. glaucum. — Nomen
ob lingulam pro statura totius plantae nrtximam,
Floruit Aprili.

1

3. ALTHERNANTHERA STRIGOSA mikt;
nullo sub nomine in horto culta,

Caule herbaceo, ad. 3-4 ped. alto, perenni, :
tereti-nodoso., viridi, versus apicem ramorum’ ru=
bro, ramosissimo, ramis patentissimis’, divarica-
tis, oppositis, versus apieem dichotomis, strigoso-
hirtis; foliis oppositis, petiolatis; ovato-aut oblon-
go-lanceolatis, acuminatis, basi in petiolum
altenuatum, utrinque appresse-pilosis, junioribus
puberulis, margine ciliolatis; inflorescentia capi-
tata , capitulis in ramulis terminalibus, longe-pe-
duneculatis, subglobosis, albeseentibus, floribus
tribracteatis, duobus lateralibus majoribus concas
vo-carinatis, ovato-acutis cum calyce exlus albido=
pilosis; calyce pentasepalo, bracteis duplo majo=
re, sepalis apice et marginibus conniventibus,
lineari-lancealatis; staminibus 10, filamentis basi
in ureeolum brevem connatis, 5 fertilibus, alter-
nis cum 5 sterilibus, apice tridentatis, majori-
bus, antheris unilocularibus, germine subglobo-
so ‚ stylo filiformi, parvo, sligmate capitato, utri=
culo monospermo.

Obs. Quoad characterem genericum omnino con-
fert cum Alternanthera Forsk. Sprg. Gen. 199 ex-
eeptis bracteis binis, quas ternas laudavi, Diagnosis
generica R. Browni (Prodr. 272.) et hunc se-
quentium Bevi ( Bijdr. 546.) et Roem. et Scnur=
zere V, p. XLVI eliam optime convenit; R‚ Br.

260

species hujus generis in Alth. proprias et spurias
sejungit, quibus postremis planta nostra adnùs
meranda est, Spreneerius, S. V. I. 818, Ille-
cebro adjungit. — Quoad speciem novam, ha-
beo nostram inter H, frutescentem R. Br. et vil-
losam H. B. K, ponendam; prior differt caulibus,
‚ rufescentibus, succulentis, 12 ped, altis; foliis
ellipticis aut obovatis, pulverulentis, squamis 5;
brevibus , ciliatis, staminibus interjectis, — Pos-
terior differt caule volubili, foliisque subtus ferrue
gineo-sericeis, foliis subsessilibus , ovatis, acumi=
natis, pedunculis densissime ferrugineo-villosis,
sepalis ovato-lanceolatis; R,‚et S, 1, ec. p. 563,
Affinitas ad hancce (villosam ) quoad partes flo-
rales maxima, sed differentiae pubescentiae ‚et
foliorum formae sufficiens ad distinguendam spe-
ciem,

4, DEERINGIA CELOISIOIDES R‚ Ba.

Gaule suffructicoso (complanâto), ramis teres
tibus, viridibus glabris ; foliis alternis petiolatis ,
petiolis erecto-patentibus, bipollicaribus , teretibus,
Yamina folii oblonga, utriusque attenuata, apice
acuminata, 7 poll. longa, 2E -3 poll. lata, utra=
que superficie glabra, integerrima , margine subs
undulato , inflorescentia axillari, spicata; flori-
bus subsessilibus, 2-8 bracteolatis, bracteola
tertia minima, calyce quïnquepartito, persis-
tente, lacimiis ovatis, intus corolloideis, albesa
centibus, miargine nigrescentibus, in authesi erec=
tis, post anthesin fructui appressis; staminibus 5 ,
faciniis calyeinis oppositis, filamentis basi in ey=

261

athulum 5-dentatum conmatis, dertibus apice
antheriferis, antheris biloeularibus, ovatis; inst»
dentibus; germine supero, libero, subglobosos;
uniloculari, pluri-ovulato; stylo brevi, 2-8 -fido;
sligmatibus 2-3 plumosis; fructu saccato; bacca
uniloculari, albido-diaphana, depresso-globosa ,
polysperma , seminibus trophospermiis-centralibus
affixis nigris nitentibus; fructu dein deciduo , ca=
lyce patente persistente,

Obs. Maxime affinis planta nostra videtur Dee-
ringiae, a qua differt staminum cyathulo dentato,
quod R. Browns ( Prodr. I. (473) 169 et aucto-
res hune sequentes.(R, et S. V. p. 4á et Bruner
Bijdr. 541 ) edentulum laudant, dum Srpreneermvs
(Gen I. 198 et S. V, 1. 522) stamina basi tan-
tum dilatata, connata, aut in urceolum coalitd
dicit, Dein Brume le. baceam, laudat tri-, 5 sper-
mam contra omnes auctores reliquos, qui polys-
permam affirmant. Sprenaerros postremo bace
eam trilobam habet ( Gen.l. c.). Séd Ser. S. V.
Lc. respectans, inter Deeringiam plantamque nos-
tram differentias reperire nequeo, quae certe quis
dem respectu auctorum reliquorum haud magni
videntur momenti, Sie planta nostra ad Deerin=
giam ducta, duae adsunt speeies; altera Novae
Hollandiae tropicae, altera Indiae orientalis, a
qua floribus majoribus, seminibusque pluribus
priorem distingui posse affirmat R. Browntrus,
qua ratione Brumr baccam 3-5 spermam lau-
dat, cum ultimam tantum vidisset speciem , imo-
que Rerzivs Obs. V. 28. (R. et S. V. 535)
badeam nigram , trispermem, quapropter ad Dee

262

ringiam indicam Sera. plantam nostram redu=
cere nequeo, etsi caetera convenirent; R, Brow-
Nmus.ipse ad nostram suam D. celosioidem nullam
dat diaguosin,; ‘sed jam supra laudata semima
plura: una-eum diagnosi Spenerui (S. V. Ie
186) affrmant ad hanc esse reducendam plantam
nostram;-eui opinioni patria ( Nova Holltropica:)
haud contraria: est: Î

Patria. in sepibus. horti Bogor, inventa,

sed raras Flor. et fructib. Mag Apr.

„5 DIPTEROCARPUS TRINERVIS, Br. B.
elegans Bu.

Quoad. diagnosin ac deseriptionem specificam ,
vide Brum Fl, Javae, Dipterocarpeae p. 11—13.

A. deseriptione differt sequentibus: gemmis 25 —
31 unc. longis, glaberrimis, obsolete-complana-
tis, lanceolato-elongatis, haud glutinosis ; petiolis
semiteretibus, haud canaliculatis, rore glauces-
cente obsitis; foliis 11- poll. longis et ultra, 4 - 7
poll, latis, basi plus minusve cordata, nervis gla.
berrimis; foliis junioribus ( vix stipulis liberatis }
gemmae arcte appressis, applicativis nec condu-
plicativis, plicatis, utrinque sericeo-villosissimis,
longitudine petioli glabri, 15 lin, longi; calycis
laciniis tribus minoribus, vix lineam longis, den-,
tes quasi referentibus, marginibus sub apice de-
presso-reflexis, apice erecto, duobus longioribus,
pollicem minoribus, (fructiferos haud vidi)! Peta-
lis 2- pollicaribus, 3 poll. latis, basi ochroleucis ,
vilta mediana rosea demum petali partem supes,

263

‘riorem occnpante, inde corolla (limbo) rosea
contorta, tubulosa; Fructus nondum vidi.
Exemplar floriferum horti Bogoriensis sed
floribus post anthesin deciduis, fructus
haud exspectandi. Flor, April.

6. HIBISCUS VRIESEANUS mh.

Dign. Pruriens, foliis longe-petiolatis, 7-lobis,
acutis serratis, subtus stellato-hispidis, racemis
terminalibus, involucro calycem spathaceum haud
aequante; petalis maximis,

Deser, Caule fruticoso, ramis cinerascentibus,
setis prurientibus, sparsis, ad apicem floriferum
glabriusculis; foliis alternis petiolatis, petiolo 5 —
6: pollieari, tereli, rubro, peltato-cordatis, ner«
vis 5 - 7, rubris, inferioribus septem-, summis 5 -
lobis, lobis acuminatis, medio dilatatis, serratis,
supra glabrusculis, in nervis setis solitariis obsitis,
infra pilis stellatis, maximis, sparsis, 4E poll.
longis, 7 poll. latis; stipulis lanceolatis; floribus
in axillis foliorum solitariis racemum terminalem
elongatum formantibus; pedunculis erassis, 12 poll,
longis, apice incrassatis; involucro 4 - 6 partito,
lobis ovato-lanceolatis, apice rubentibus, ante et
post anthesin conniventibus; in anthesi erectis, 9
lin. longis, 5 lin. latis, glaberrimis; calyce spa-
thacco laete viridi, apice obsolete 5-dentato,
latere uno rumpente, puberulo, membranaceo,
13 poll. longo, post anthesin deciduis; corolla
pentapetala patente, petalis basi econnatis, sul-
phureis, ungue atrosanguineo, 2 poll. et dimíe
dium longis, 1£ poll. latis; tubo staminifero albido ,

NAT, rijnscHa, D. V, St, 3, 18

264

antheris flavis, stigmatibus quinque atrosangui-
neis. Ovario obsolete-puberulo, oviformi; fructu-
peuntagono, pyramidato, prurienti-hirsuto, basi
involuero marcescente dein deciduo circumdato;
capsula 5 valvi,: valvulis- medio septatis, 5-locu-
lari , loculis 3 - 4- spermis , seminibus reniformi=
globosis, rugoso-striatis, laevissime hirsutiusculis ,
nigris nitentibus.

In horto, Bogoriensi culta sub nomine: H, vitie
folius,

Obs. Sectioni: Mamihot adjungendus Hibiscus
noster et H. ficulneum inter et H‚ manihot eollo-
candus, (D. C. TI, 488) a priore diflert , foliis 7-
lohis, summis 5 lobis, lobis acuminatis, involucello
4-6 phyllo, longe persistente , a posteriore caule‚
pruriente, foliis subtus stellato-pilosis, prurienti-
bus, involucello glabro, pedicellis floridis erectis „
ab Hib. timoriensi , cui etiam affinis, differt caule
pruriente , involucello 4 - 6 phyllo, fructu pyra-
midato; alia haud adest affinitas. Respicien-
dus autem videtur Hib. rasemosus Lindl, quem
SpreNGELIës e, post. p. 251 in Hib, sectione ; Abel-
moschus enumerat ; si ad sectionem: Manihot per-
tineret , affinitas esset maxima, et tunc distinguen-
dus a nostro: pube stellata hispida, foliis 5-fidis,
tomentosis, involuero calycem aequante. _No-
men ad celebrandum professorem botanices direc-,
toremque horti medici Amstelodamensis W.H. pr
Varzse.

2. MIMULUS JAVANICUS Br.

Caule proeumbente, dein radicante, tetragono ;

265

angulis acùlissimis , fere alatis, glabro, faliis op-
‚positis, brevi-petiolatis, petiolo canaliculato, 2-3
Tin. longo, rubescente, ovato-lanceolatis, serra-
„tis, scabriusculis, viridibus, margine apiceque ru-
_bris, polliceem longis, 7 lin, latis; floribus axil-
laribus solitariis, pedunculo subr-erecto, pollicem
fere aequante, tereti, viridi, in calycem transeunte
tubulosum, alato-angulatum, bilabiatum, labio
superiore tridentato , rubenti, inferiore bidentato ,
dentibus subulatis; corolla subringente- violacea,
„tubo infundibuliformi, atro-violaceo, nervoso, ad
faucem staminifero, limbo subbilabiato, lobis
duobus superioribus labium cordato-subrotundum
formantibus, inferioribus. ovatis, medio majore,
stamina quatuor didynama, filamentis majorum
basi ramosis (s, supra basin processu instructis )
ramo secundario antherifero, antherarum loculis
divaricatis, hippocrepiformi-conglutinatis, pistil-
lo germine conico, rubro, stylo rubescenti, fili-
formì, stigmate albido, bilamellato.
E _ montosis Satlak allatus, recens-in horto cul-
tus. Nomen malaicum cum Henkelia Roxburghia-
__na (Gratiola reptans) commune,

8, HARRACHIA SPECIOSA Jacg.

Char. gener. Sprg. gen, 500 ( bonus) Br. Bijdr.
793. Stamina vix didyma!

Char. spec. Suffrutex? foliis oppositis, versus
apicem ramulorum, nodis binis approximatis,
inde foliis pseudo-verticillatis, quaternis, ovato-

laneeolalis, uudulatis, petiolatis, minutissime pu-
18 +

266

berulis, inflorescentia spicata , spieis pedunculatië,
axillaribus (nec terminalibus Br. Vaur), tetragonis,
floribus quadrifariam dispositis tribacteatis, bra-
teis duobus angustioribus, subulatis, lateralibus;
una ovato-lanceolata, acuta, carinata, imbrica-
tim superiorem legente, omnibus puberulis, mare
gine longe ciliatis, calyce pentasepalo, sepalis
inaequalibus, interioribus minoribus, corolla mi-
niata.

Obs. WisLperowios (Linn. Sp. pl. 1, 99. Inst.
infundibuliformis) corollam speciosam, albam
laudat, ibique citatur Burm, ind, 7, qui flores
luteos vel aurantios dicit verbis Linnaer. Persoon
IL. 22. N, 80, quoque habet corollam albam spe-
ciosam, Citat Rheedi IX. t‚ bonam, sed folia
in icone omnia quaterna verticillata,

9. TEPHROSIA CANDIDA De.

Caule fruticoso, ramoso, ramis junioribus, fle-
xuosis, teretibus, multifulcatis aut multangularie
bus, eum petiolis peduneulisque holosericeis, flavo
virentibus; foliis alternis, pinnatis cum impari,
6-11 jugis, peliolo communi basi articulato,
incrassato, dein canaliculato, in canalicula gla»
bro, 3E- 6 poll. longo, petiolatis, minutis, pine
nis accrescentibus, oblongis, basi obtiusculis,
apice acutis, mucronalis, supra glabris viridibus,
infra albido s. glaucescenti-sericeis, margine albido
ciliatis, 12 - 2E poll, longis, 6-75 lin. latis; sli
pulis subulatis, lanceolatis , holosericeis ; inflores-
centia aszillaris, aut terminalis, racemosa; pedi-

267

cellis plerumque solitariis, hine inde binis aut
ternis, 6-9 lin. longis, semiteretibus, cum calyce
nigrescenti puberulis; calyce monophyllo, urceo-
lato , persistente, inaequaliter 5.dentato, denti-
bus duobus superioribus obtusiusculis, rotundatis,
tribus inferioribus ovato-acutis , medio ad apicem
ecompresso-longioribus; corolla papilionacea; ve-
xillo verticali patente, intus cum ala et carinis
albo seu lacteo ; extus fusco-sericeos, brevi et con-
eavo-unguiculato, suborbiculari, apice obsolete
emarginato, margine ciliato, 9 lin. longo et 9-
10 lin. lato, alis oblique-obovatis, polliceem lon-
gis, 6-7 lin. latis, margine superiore conniven-
tibus, carinam amplectentibus, parte inferiore et
anteriore tegentibus, brevi-unguiculatis, supra
unguem eum vexillo conglutinatis; carina biun-
guiculata ultra medium a basi bipartita, a latere
compressa, semiorbiculari, apice obtustusculo,
obsolete-emarginato, lutescentes staminibus 10;
filamentis 9 inter se ad tubum rectum, 9 lin.
longum, argenteum connatis, decimo libero , cum
tubo saepius conglutinato, apice liberis, adscen-
dentibus, inaequalibus, 3-5 lin. longis, falci-
formibus, undulatis, antheris luteis, dorso medio
aflixis, ovalis, erectis, peltatis, bilocularibus,
loculis linearibus, oppositis, rima longitudinali
dehiscentibus, polline viridi-lutescente; pistillo,
germine gynopodio brevissimo globoso suffulto,
complanato, 9 lin. longo, lineam lato, sericeo,
lineari; stylo hamato, in flexura jubato, dein
complanato, introrse sligmate glanduloso-piloso
omaino obsito; fructibus legumtnesis, legumini-

268

bus veluti nigreseente- (in immaturis) holoses
riceis, dein exsuccis, coriaceis, mdehiscentibus,
igarticulatis, parallele-compressis, rostratis, sub=
sessilibus, leviter arcuatis, tomentosis, 10-13-
spermis ‚ seminibus ellipsoideis, compressis, sublen=
ticularibus, sutura inferiore insertis, sessilibus,
basi in centro affixis, funieulo umbilicali papil-
laeformi , laevibus, exsuccis, epidermide seminali
tenuissima, arcte adhaerenti, testa coriacea, cu-
ticula nuclei tenui, albeseente , hilo eentrali, con-
cavo, elliptico, omphalodio strüfornmi, cicatricula
stomatis foraminuliformi, nuecleo exalbuminoso;
embryone longitudinali, hamoideo curvato; coty-
ledonibus binis, maximis, aequalibus, oppositis,
contiguis , accumbentibus, compressis , ovalis, in-
integerrimis, laevibus, foliosis, luteis, nervis
pagina interiori sulcatis, conglutinalis; radicula
solitaria, inferius direeta , brevi, prominenti, fusi-
formi, obtusiuscula, lateralisreflexa , gemmula
obtecta, inclusa , inconspicua.

Obs. Quoad char. gener, secundum SeRENGE-
rium (Gen. 580. S. V. IL. 153) ad Tephrosiam
plantam nostram ducere oportet, etsi stamina
monodelpha laudet et calycem 5 - dentatum,
aequalem. De Canporrrus ( Prodr. II. 248) op-
timam dat descriptionem, attamen stylum haud
fiiformem habeo nee stigma terminale, Quoad
speciem, ad pr Canporrir subgenus Munduleam
ducenda est Tephr. nostra, immogue ad candie
dam D. C., quae ecerte cum T. sericea D. CG,
(nee Pers. quam D.C. sub N° 67 denuo inter
dubias enumerat) conjungenda esset; inter SPREN-=

269

eeu Tephrosias pinnatas, fruticosas, racemosas
nulla cum nostra congruere videtur, partim for-
san diagnosibus haud sufficientibus. Tephros.
sericea Pers. omnino diversa est, planta foliis
ternatis.

10. CASSIA REINWARDTII, Hort. Bogor.

Caule fruticoso, erecto, ramoso, ramis tereti-
bus, junioribus puberulis; foliis alternis, pinna-
tis, petiolis canaliculatis, 12-55 pollicaribus, basi
tumeseentibus, artieulatis, inter pinnarum jugum
primum glandula globosa, brunnea , laevi, hine
inde altera quoque inter jugum secundum; jugis
3-4 accrescentibus, pinuis infimis subrotundo-
obliquis , apice obtuse-emarginatis , basi obliquis,
8 lin. longis, 7 lin, latis, ulùmus oblique-obova-
tis, apice obtusiusculo, hinc inde mucronulato ,
8E poll, longis, 8£ lin. latis, caeteris e forma
una in alteram transeuntibus, omnibus brevi-pe-
tiolatis, supra atroviridibus, opacis nervis-lae-
vioribus lineatis, intra sub-glaucescentibus, tomen-
to tenuissimo, nervis glabris, margine luteis, inflo-
rescentia cymoso-racemosa , axillari , peduneulis
ecommunibus longitudine folia superantibus „2 - 2E
pell. longis, ( foliis floralibus 12 poll, longis ) tere-
tibus, glabris, 6-15 floris, pedicellis, 8 - 12 lin.
longis, lutescentibus, articulatis, patentibus aut
ereotis; floribus calyce colorato, pentasepalo,
sepalis coalitis, inaequalibus, 2 majoribus, 2 mi-
noribus, quinto medio, obovatis, primo conca-
vis, dein reflexis re- et involutis, corolla 5-peta-
la, petalis cum sepalis alternantibus , luteis, inac-

270

qualibus, patentibus, ealycem Tonge superantibus ,
9 lin. longis , obovatis, 2 inferioribus angustiori-
bus, superiore unico, apice cordato : staminibus
10 inaequalibus; tribus superioribus brevissimis ,
sterilibus, patentibus, filamentis brevibus, con
nectivo securidiformi , membranaceo , margine ru-
dimento aniherae limbato; 4 sequentibus majori-
bus, filamentis brevibus, antheris polline luteo
impletis, biloeularibus ; loculis conjunclis paralles
lis, basi divergentibus, et eàdem articulato-afäixis,
terminalibus, obliquis immobilibus, aequalibus,
filamento longioribus, oblongis, basi sagittatis, tu-
butosis, infra apicem coarctatis, luteis, laterali
linea brunnea notatis, apice poris 2 dehiscenli-
bus; duobus sequentibus ( stam.) longissimis, fi-
lamentis longissimis , flexuosis, antheris majoribus
ecurvatis, caelerum eum prioribus convenientibus,
ultimo infimo breviore, sed prioribus 4 fertilibus
longiore, filamento adscendente, longitudine sta
minum quatuor fertilium; antherae longitudine
maximorum, pistillo unico libero, germine gyno-
pedio suffulto, adscendente, flexuoso, teretius-
eulo, elongato, puberulo, sutura inferiore gla-
bra; stylo curvato, longitudine antherarum ma-
ximarum, stigmate punctiformi, introrso, api=
cali; fructibus pedunculatis, pedunculis patentie
nutantibus , earpophoro minuto, eonico suffultis,
lesuminosis, leguminibus 6 -9 poll. longis, hine
inde basi submoniliformibus, teretibus, septatis ,
pulpa subnulla , hine inde articulato-nodosis, tor-
tis, flexuosis, primum puberulis, opacis, dem
glaberrimis nitidissimis, postremo emarcidis, bisu-

271

turalis, indehiscentibus ( dissepimentis haud eva-
nidis, exsuccis , suberosis, inanibus polyspermis;
seminibus 60-75, sutura utrique alternatim ad-
natis, horizontalibus, compressis, ovatis, nigres-
centibus, splendidissimis; testa lignosa, crassa,
cuticula nuclei membranacea, tenuissima, hilo
spermico basali, concavo, nucleo ( albumine eva=
nido) exalbuminoso, embryone longitudinali,
erecto , recto, hamoideo, cotyledonibus binis,
maximis, contiguis, complanatis, ovatis, integer-
rimis, foliaceis, conglutinatis; blastemate parvo,
radicula infera brevi, prominentì , subgloboso-co-
nica, obtuso, gemmula tecta, inconspicua.

Obs. Char, gener, Cassiae apud Spnencerium
(Gen. 360.) pr Canporrrum (Prodr. II, 489)
bonus, apud Srreneerivm (S. V. II. 297) haud
bonus. Cassia nostra ad subgenus Chamaefistula
ducenda. Affinitas maxima eum Cassta pendula
Wizzo. (D. C. Prodr. II. 491. Sprg. S. V. II,
339 qui inter Cassias seminibus verticalibus descri-
bit hancce) et certe sì nova species Cassia nostra
habenda est, inter Cassiam pendulam W. et inde-
coram H. B. K, erit collocanda; si pendulam
haberemus, diagnosis SpREnNGeLII |. c‚ omnino cone
gruit cum planta nostra, minus pr Canporrr 1. c.
qui folia suboblonga laudat. — Nescio, quo auc-
tore Cassia Reinwanprir appellata, quam descri-
ptam frustra quaesivi.

Scripsi ín horto Bogortensi d, 1. m. Maji
1838,

Ed

TIJDSCHRIFT

Voor

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
ex PHYSIOLOGIE,

TIJDSCHRIFT

VvooR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN

DOOR

J. vaN DER HOEVEN, u. D.

PROF, TE LEIDEN,
EN

W. H. pre VRIESE, u. D.

PROF, TE AMSTERDAM,

VIJFDE DEEL. 4e STUK.
|

o_O RA ne

TE LEIDEN,
BIJ S. EN J. LUCHTMANS.

1839.

OVER DE
KENNIS en pe VERBREIDING
DER

ZOOGDIEREN VAN JAPAN.

DOOR

C. J. TEMMINCK,

Voorgelezen in de Eerste Klasse van het
Koninklijk-Nederlandsche Instituut van
Wetenschappen , Letteren en Schoone
Kunsten , op den 11 October 1838.

He is genoeg, dat men van de oorspronkelijke
voortbrengselen van het Keizerrijk Japan (Nippon)
gewage, om de aandacht te vestigen en de be-
langstelling op te wekken, die men van nature
geneigd is, aan de nasporingen toe te wijden,
welke eene volkomener kennis der, over de op-
pervlakte van onzen aardbol verspreidene wezens,
ten doel hebben. Het Keizerrijk Japan is, uit
dit oogpunt beschouwd , een grond van voorkeur,
werwaarts de natuurkundigen dikwerf te ver-
geefs met verlangen hunne weetgierige blikken ge-
slagen hebben ; doch die tot heden slechts zeer wei-
‚nig bouwstoffen heeft kunnen opleveren voor onze
Fauna's, en niet dan een zeer klein getal voor-
NAT. Tijpscna. D, V. St, 4, 19

274

werpen ter verrijking onzer Musea. Die land-
streek , hoezeer tamelijk wel door hare eigene
geleerden en natuurkundigen onderzocht, was,
nog niet lang geleden, ten opzigte harer natuur-
lijke, tot het gebied der Wetenschappen behoo-
rende, voortbrengselen in Europa minder bekend,
dan het rijk van Sina. Meer nog, dan dit laatste,
is Japan beveiligd tegen de nieuwsgierigheid van
vreemdelingen , zoo door zijne oude wetten , als
door zijne sedert eeuwen geheiligde gebruiken,
wier gestrenge opvolging noch door den loop
der tijden, noch door de noodzakelijkheid tot
verandering der maatschappelijke instellingen,
hebben kunnen worden verzacht of gewijzigd.
Deze, in onze oogen, zoo geheel onmaatschap-
pelijke verbodswerten en belemmeringen zijn op
zich zelven genoegzaam, om Japan van het ove-
rige gedeelte der beschaafde wereld af te zonderen;
doch zij worden nog daarenboven in hare werking
bijzonder ondersteund door de geographische lig-
ging van dit Rijk, hetwelk, als tot aan het ooste-
lijke uiteinde van Azie weggeschoven, omringd is
van wijde, gevaarlijke zeeën of wel van kanalen,
die het van veel minder beschaafde volken, dan
‚de Japanners zijn, afscheidt. Deze nomadische
volksstammen , over een uitgestrekt deel van ‘het
noordelijke Azie verspreid, ‘hebben onmogelijk
‘eenige sympathie kunnen inboezemen' aan eene
verlichte, gevestigd wonende en koelbloedige na-
tie, wier ontzagchelijke bevolking ongeëvenre-
digd schijnt aan de uitgestrektheid van den grond,
die zij beslaat,

N 275

‚ Noch de schitterende, zoo diplomatische als
wetenschappelijke zendingen, noch de aanbie-
dingen van een’ magtig' Vorst, wiens gebied zich
insgelijks verre in Azie uitstrekt, zijn in staat
geweest, het zoo bij uitnemendheid nationaal
karakter te verwrikken van een volk, dat door
zijne godsdienst, door zijne wetten en gewoon-
ten, met hart en ziel aan de aloude begrippen
zijner voorvaderen gehecht is; wiens geloofstel-
sels en maatschappelijk bestaan tot eeuwen op-
klimmen, die het doorbreken van den eersten
lichtstraal der beschaving in Europa zijn vooraf
Begaan.

… Sinds de ontdekking door de Portugezen, om-
streeks het midden der zestiende eeuw, tot op
onze dagen toe, is Japan, in het midden des
snellen voortgangs en der hooge vlugt van den
menschelijken geest, staan gebleven, De Portu-
gezen, die het Rijk werden uitgedreven, om-
dat zij hetzelve eene nieuwe godsdienst wilden
opdringen, bevinden zich thans nog, na een
tijdsverloop van meer dan twee honderd jaren,
onder dezelfde verbanningswet en boezemen daar
thans nog denzelfden afkeer in, als ten dage hun-
ner geweldige uitzetting. Indien, sedert dat tijd-
vak tot heden, de nederlandsche vlag aldaar
geduld wordt, geschiedt zulks alleen onder streng
bepaalde voorbehoudingen, terwijl onze schepen
er enkel en alleen in het belang van den Koop-
handel worden toegelaten. De Nederlandsch-In-
dische Regering bezit op Japan eene, uit onder-

scheidene ambtenaren zamengestelde factory, aan
19*

276 me

wier [opperhoofd het vergund is, telkens om de
vier jaren, van twee of drie andere beambten
vergezeld , eene reis te doen naar de hoofdstad,
ten einde aldaar bij den Keizer zijne pligtple-
gingen af te leggen; deze reis heeft plaats volgens
eene vooraf vastgestelde marschroute en onder
een streng toczigt, dat geene inbreuken gedoogt;,
noch de geringste vrijheid toestaat aan de leden,
waaruit het gezantschap is zamengesteld.

Het laat zich van zelf begrijpen , dat het, on-
der zoodanige ongunstige omstandigheden te allen
tijde zeer moeijelijk, en dikwerf zelfs onmogelijk
is geweest, om aangaande dat land berigten van
geloofwaardige zekerheid in te winnen. Karmr-
FER en TnunserG, beide als geneeskundigen aan
de factory van Nangasaki toegevoegd, hielden
daar een kortstondig verblijf: de eerste in 1690,
de tweede in 1775 ; doch zij zagen zich van vele
moeïgelijkheden omgeven, en waren niet in staat;
iets anders bijeen te brengen als een zeer middel=
matig en onvolledig Herbarium. Sedert dat tijd-
vak tot in 1779 is er geene nieuwe poging aan=
gewend. Te rekenen van dat jaar tot 1784 heeft
het opperhoofd der Factory, de Heer Trrsina,
zich zeker den tijd zijns verblijfs bij de Japanne-
zen wel ten nutte weten te maken; doch de door
dezen bekwamen en achtenswaardigen ambte-
naar bijeengebragte bouwstoffen zijn voor de we-
tenschappen verloren gegaan. Later hebben om=
wentelingen, oorlogen zoo te land als ter zee,
het verlies van ons volksbestaan in Europa en
onzer magt in Indie, het eene en de andere door

277

twee tegenover elkander staande, magtige natien
bemeesterd ‚aan elke wetenschappelijke onderne-
ming hinderpalen in den weg gelegd. Dan, on-
danks den zamenloop dezer onderscheidene ge-
beurtenissen en terwijl het bestemd scheen, dat
de naam van Holland op de lijst der europische
volken. zoude worden uitgewischt, heeft de vader-
landsche vlag echter nimmer opgehouden, op het
eiland Decima, de Nederlandsche factory op Ja-
pan, te wapperen. - Zoo groot is bij het Japansche
volk de, als aangeboren zucht, om in niets hoe=
genaamd van de aloude gebruiken zijner voorva-
deren af te wijken!

‚Gedurende deze tijden van noodlottige herin-
nering voor de Nederlanden, rustte de Keizer
van Rusland, in, 1804 een gezantschap. en eene
wetenschappelijke zending uit, welke onder den
Admiraal van Krusensrean wel ter reede van
Nangasaki aankwam, doch het niet zoo verre
konde. brengen ‚dat zij toegelaten werd, en
de geleerden Laxesporrr, en Triresrus, die een
deel van dezelve uitmaakten, konden, ondanks
al de door hen aangewende moeite, niet anders
dan eenige wetenschappelijke bouwstoffen bijeen
brengen , die voor het grootste gedeelte uit hoogst -
belangrijke zee- en aardrijkskundige bijzonder-
heden zijn zamengesleld. Later, in het jaar IS11,
slaagde Kapitein Gorownin in zijne onderneming
niet beter; zijne gevangenschap en de berigten,
die hij aangaande dit volk mededeelt, zijn open-
baar gemaakt en bekend; doch zij hebben niet
kunnen bijdragen tot eene vollediger kennis der

278

voortbrengselen van dit gedeelte der wereld.
Nadat de Nederlanders, in 1813 weder in het
bezit waren gesteld van hunne nâtionale bezittin-
gen, en onder deze ook in dat van een gedeelte
hunner koloniën, hebben de beambten der face
tory van Decima, onder de leiding van het op-
perhoofd Bromnorr, loffelijke pogiûgen aange
wend, zoowel ter bijeenbrenging van verzamelin-
gen van Natuurvoortbrengselen en van Ethnográ=
phie, als ter openbaarmaking van fragmenten
óver Japan, welke de Heeren Ovrnmern Fischer
en Dorer tot sehrijvers hebben, Doch, het dag-
teekent eerst van 1823, dat zich een gunstige
ommekeer betrekkelijk de kennis van Japa heeft
opgedaan. Gelukkiger dan zijne voorgangers en
te gelijker tijd beter ingelicht dan dezen, om-
trent de middelen ter aanknooping van vriend
schappelijke betrekkingen met de voornaamste
geleerden van dit land, heeft de Heer Dr. vor
Srezorp, in de volle overtuiging, dat alleenlijk
van de medewerking en de welwillendheid “der
inboorlingen de mogelijkheid vat eenen goeden
úitslag zijner plannen te verwachten was, van
dat tijdstip af, niets verzuimd om zich de goede
gezindheid te verwerven van de, door hunne
kunde, uitstekeridste mannen. Het was door
middel zijner mededeelingen en door hunne bes
wondering op te. wekken voor den hoogen stand
der wetenschappen in Europa, der geneeskunst
en der kennis van de natuurlijke geschiedenis,
dat hij wederkeerig hunne wetenschappelijke
mededeelingen, hunne plaatselijke berigten oim-

279

trent het verstandelijke en practische leven der
bevolking , omtrent hunne geschiedenis, hunne
godsdienstige leerstelsels, hunne letterkunde , als
ook omtrent de voortbrengselen van den grond
en der pogingen, door hen reeds aangewend,
om de dierlijke bewoners van hun land te leeren
kennen en te bestuderen, wist uit te lokken. Het
was door hunne tusschenkomst, dat het hem ge-
lukte, rijke verzamelingen bijeen te brengen van
Ethnographie, van handschriften en boeken, van
kaarten en teekeningen, van munten en werktui-
gen, enz. ; hij verzamelde daarenboven de grond-
stoffen van eene Fauna en eene Flora van deze,
tot dien tijd toe bij het overige gedeelte der wee
reld, zoo weinig bekende oorden, Deze belang-
rijke hulpmiddelen tot de kennis der natuurlijke
geschiedenis van Japan zijn, sedert de terugkomst
van den Heer vox Sreorn in Europa, verrijkt
en zeer aanmerkelijk vermeerderd geworden,
door de bemoeijing en den ijver, welke zijnen
opvolger de Heer Dr, Bureer heeft in het werk
gesteld, opdat de zucht niet verflaauwd wierde,
door de Japannezen aan den dag gelegd, om de
wetenschappelijke gemeenschap te doen voortdu-
ren, welke door den Heer vox Srezorp zoo wijs-
selijk ontworpen en aangeknoopt, en zoo kon-
stiglijk in stand gehouden was. Deze reiziger
vooronderstelt, en wij zijn geneigd om ons met
zijn gevoelen te vereenigen, dat genoegzaam alle
diersoorten, welke in het gebied of de aanhoo-
righeden van het Keizerrijk Japan een tijdelijk of
vast verblijf houden, door de twee genoemde

280

reizigers zijn bijeen verzameld; te meer, daar dé
Japansche teekeningen en schilderstukken, van
welke deze Heeren eene kostbare verzameling
hebben medegebragt, volstrekt geene in het oog
vallende soorten ‘aanduiden, waarvan wij’ ons
niet in het bezit bevinden. Sommige voorwerpen
uit de klasse der knaagdieren, sommige bewoners
der zeestranden, welke, in de IJszee te huis be=
hoorende, op vaste tijden of wel toevallig, dé
Japansche kusten bezoeken, hebben tot heden
aan de opmerkzaamheid der Japannezen kunnen
ontsnappen; of wel, de verschijning van die.die=
ren valt in die streken zoo zeldzaam voor, ‘dât
zij door hen nog niet genoegzaam zijn waargee
nomen. Het zoude aldus mogelijk kunnen zijn,
en zelfs komt het ons waarschijnlijk voor, dat
de meer afgelegene eilanden, het binnenste der
bosschen en ook de bergachtige en vulkanische
gedeelten dezer talrijke eilanden, nog een klein
getal onbekende soorten bevatten zullen; doch
wij houden ons ten slotte overtuigd , dat de, voor=
heen zoo weinig bekende Fauna van Japan,
tegenwoordig tot diegenen behoort, welke de
minste kans aanbieden tot het doen van nieuwe
aanwinsten.

Daar wij ons hier bijzonder onledig zullen hou-
den met dat gedeelte der Fauna, hetwelk een
algemeen overzigt bevat der voornaamste viervoe-
tige dieren van Japan, zal het noodig zijn aan te
merken, dat de eilanden tot het gebied van Japan
behoorende, wanneer men hunne betrekkelijke

281

uitgestrektheid tot grondslag aanneemt (a), veel
minder van zoogdieren schijnen bevolkt te zijn,
dan de Sunda-eilanden, ja zelfs minder nog dan
de niet zoo uitgebreide archipel der Molukken.
De geographische ligging van Japan bood niet
alleen geene waarschijnlijkheid aan, dat hetzelve
die menigte soorten van de familie der vierhan-
digen, welke onder den tropischen invloed in
zoovele verschillende soorten zijn onderschei
den, opleveren. zoude, doch men mogt. zelfs
verwachten. van er geene te zullen aantreffen,
_En toch bevindt zich aldaar een vertegenwoor
diger van, deze familie; en wat ‘het opmerkelijk,
ste is: deze, de Znuus speciosus, is volkomen
van hetzelfde geslacht, als die” apensoort, waar-
van Europa insgelijks slechts een’ eenigen. vertes
genwoordiger bezit, den Znuwus ecaudatus, van
dezelfde grootte en van genoegzaam hetzelfde
uiterlijke aanzien, welke het heetste gedeelte be-
woont van het zuiden van Spanje, een klimaat,
dat in vele opzigten met dat van Japan overeen-
komt. Het eenige onderscheid , dat tusschen de
twee soorten dezer vierhandige bestaat, is, dat
de europesche Magot geen’ staart en een bleek
gelaat heeft, terwijl die van Japan een’ zeer kor-
ten staart en een veel rooder gelaat bezit.

Terwijl de geslachten der vruchten-etende vleu-
gelhanden (Chiroptera) bijna uitsluitend aan de,
tusschen de keerkringen liggende streken van het

mmm

(a) Naar schatting 400 mijlen lengte, op 40 à 50 M,
breedte,

282

Oude vasteland eigen zijn, heeft hêt niet minder
verwondering gebaard, twee onbekende soorten
van het geslacht Pteropus, onze Dasymallus
en Psèlaphon, onder dit klimaat aan te treffen;
doch beide voorzien van een veel overvloediger,
fuig en wolachtig haar, dan al hunne andere
geslachtsgenooten, wier talrijke soorten onder
den invloed leven eener tropische zonnehitte;
ook vindt men er onder deze laatsten niet een’;
welke met zulk eene goed gevulde vacht bee
dekt is, terwijl bij sofnmigen de korte huidwol
ten eenenmale ontbreekt, Wat de insekten-etende
vleugelhandigen betreft: men heeft van deze geene
andere soorten gevouden dan gelijk aan, of, zoo
zij nieuw waren, zeer overeenkomstig met die
van al de andere deelen der oude wereld.

Men heeft tot heden op de eilanden, welke
Ontmiddellijk tot Japan behooren, nog geene an=
dere soort van het geslacht Felis gevonden, dan
de huiskat, hetwelk zooveel te vreemder schijnt,
daar men, onder gelijke breedte in het Sineesch
Keizerrijk, verscheidene soorten van hetzelve aan=
treft, die zich zoowel op het veld als in het
gebergte, âldaar ophouden; en er niet minder
dan vijftien of zestien onderscheidene, zoo groote
als kleine Felis-soorten in de Sunda- en Moluke
sche eilanden gevonden worden; doch, de in de
kust van Corea (Korai der Japannezen ), begre-
pene rand van Azie, welke min of meer van het
Keizerrijk Japan afhankelijk is, voedt eene soort
van grooten gestreepten of koninklijken tijger
(Felis tigris), als ook de opmerkelijke soort,

283

welke, lang verward geweest zijnde met den luip=
aard of met den panter, thans meer bekend is
onder den naam van Felis “bis, en zich door
geheel noordelijk Azie vinden laat. Deze twee
groote katten van Corea geven aanleiding tot eene
zeer belangrijke opmerking; namelijk, dat de
eerste of de koninklijke tijger verspreid is va de
Suûda-eilanden, het middelpunt zijns oponthouds,
over het-geheele vaste land van Indie, welks
geesel hij is, tot en met inbegrip der koude luchts
gtreken van het Altäïsche gebergte, hetwelk ge
zegd wordt miet eeuwige sneeuw bedekt te zijn 4
maar, onder dat gure klimaat is zijn kleed beter
gevuld, en overvloediglijk bedekt miet dik, lang
en wollig haar; terwijl deze huid onder de-bran=
dende zon der tropen, hoezeer met dezelfde kleu
ren pralende, glad- en kortharig is, en zelfs
onder de linie is dezelve gewoonlijk kaál, glad
en glanzig ; bewijzen hiervan zijn de individuen,
aan het koninklijke tijgerras eigen, waarvan het
eiland Sumatra zeer bevolkt is. De Felis érbis;
eene der grootste katsoorten, welke onder dies
gene behoort, die het meest naar de pool leven ;
wordt door de natuur met een zeer dik- en lang:
harig gewaad verzorgd.

Het geslacht Ursus, maar meer nog dat der
honden (Canis) zijn er talrijk in soorten, vooral
wanneer men daarbij de weinige uitgestrektheid
der kreits in aanmerking neemt,

De beeren bieden deze bijzonderheid aan, dat
men, in eenen zoo weinig beteekenenden omvang
lands, twee verschillende soorten van dezelve

284

aantreft; ‘Degene , welke over. deze streken het
meestssêhijntssverspreid te,zijn;, is eenessoort van
middelímaätige) gestalte, bekend onder den naam
vam! Ursus tibetanus welke insgelijks- genoeg-
zaam ‘op „het geheele „vaste land van Indie: gevon»
den ‘wordt, De ‚tweede soort „alleen „aan „het, eis
land: Jeso bf, ‚Jesso eigen zijnde, is een geducht
dier ‚van, ontzagchelijke grootte, dikwerf wel
van vzeven of acht voeten, „De: huiden, ‘welke
wij vän:‘dezelve!bezitten , waaraan „ wel is waar,
alle ;ósteologische,aanduiding, ontbreekt, leveren
mij in „allen; gevalle genoegzame, waarschijnlijk-
heid, dat deze-streken. door. die groote soort, bee
woond./ wordt, ‚welke onder.…de hooge. breedten
in het rotsachtig; gebergte van Amerika gevonden,
en.door de reizigers onder de benaming van vers,
sehrikkelijke beer (Ours terrible, Ursus it
wordt aangeduid.

‚De Japansche wolf schijnt eene andere soort te
zijn als de Europesche ‚zoo: als die van: Amerika,
(Canis nubilus) wezentlijk van hem onderschei-,
den iss hij verwijdert zich van dezen verre door,
zijne gestalte en de, geringe lengte van den staart;
hij is laag op de beenen. en zijn muil is veel
stomper, dan die van onzen wolf, Wij bestem=
pelen hem met den naam van Canis hodophilax.
1 De ‚twee; vos-soorten , waarvan deze eilanden
wemelen, verschillen niet van den bekenden ty-
pus; de een: Canis-vulpes japonicus levert ter,
naauwernood een klein onderscheid. van kleur
op; de andere, Canis fulvus of rosse vos van
Noord-Amerika, is er volkomen hetzelfde, De

285

wilde hond gelijkt veel, wat de gedaante et vor-
men, en ook min of meer, wat de kleur betreft,
op den Canis diago van Australie; hij schijnt
in allen gevalle eene aan ‘dit Rijk eigene inheem-
sche soort op te leveren, en zal den naam dra.
gen van Canis Nippon. De opmerkelijkste“ soort
van deze familie is onze Canis viverrinds, in
alle opzigten gelijkvormig aan den Cants’proc-
gonides van Sina, doch door de ‘verwen ‘zijner
huid genoegzaam ven dezen afwijkende, om ‘er
eene nieuwe soort van te maken. Deze twee
kleine honden, wier kleed in den zomer ‘an-
ders is, dan in den ‘winter, leveren nog eene
kleine anomalie op in hun tandenstelsel. Zij
vormen eene kleine afdeeling, welke den Procy-
ons van Amerika en het geslacht Vzverra vaa
Indie zeer nabij komt: soorten , welke van ‘het
geslacht Caris afgescheiden, en in eene ‘kleine
groep, onder den naam van Nyctereutes zou-
den kunnen vereenigd worden. Î
De Otter dezer streken is soortelijk en on-
derscheiden van onze europesche soort „ de Zutra
vulgaris. Op Japan wordt een zeer winstgevende
handel gedreven met de huiden of het zeer kost-
bare bont van den zee-otter, in onze stelsels onder
den naam van Enhydris marina aangeduid.
Men vindt er insgelijks een klein getal verte=
genwoordigers van de orde der vleesch-etende
van onze geslachten Meles , Mustela-en Putorius;
twee nieuwe Sorices, eene nieuwe Talpaen een’
kleinen graver, als tusschengeslacht tusschen deze
twee laatste groepen in geplaatst. Dit nieuwe

286

geslacht draagt den naam van Urotrichus tal-
poïdes,

Onder de. knaagdieren, onderscheidt zich eene
fraaife en groote saort van het geslacht Ptero-
mys ‚ welke is aangeduid onder den naam Jeu-
cogenys, Van eene tweede, veel kleinere, de
Pteromys momoga, en van eenige andere die-
ren dezer klasse, vindt men geene vertegen=
woordigers in Europa’, doch wel in Noord-Ame-
rika en in Azie, Doch men ontmoet er de ver»
tegenwoordigers van onzen haas en van ons konijn,
van ons geslacht Mus en van Sciurus. Onze
Mus decumanus heeft zich allerwegen door deze
eilanden verspreid, even als de Sorex myosurus
van Indie, die er op eene ontzettende wijze ver-
menigvuldigd is, Men vindt op deze eilanden nog
eene andere soort van Sorex, door haar blaauw-
achtig asehkleurig bont opmerkenswaardig,

De orde der tandeloozen heeft er misschien één’
vertegenwoordiger, van het geslacht Manis ‚ doch
wiens soort nog niet is kunnen worden bepaald ,
vermits al , wat wij van denzelven bezitten, in eeni-
ge stukken huid bestaat, op welke het gewaagd
zoude zijn, eene soorts- diagnose te vestigen ; wij
zouden deze Mants zelfs nog niet wel in de Ja-
pansche Fauna kunnen opnemen, omdat het ons
bekend is, dat Japannezen van de huid van dit
dier een huishoudelijk gebruik maken, en het
derhalve mogelijk zoude kunnen zijn, dat die
bun alleen als een voorwerp van handel, uit een
der meer verwijderde eilanden, die geen deel van
het Keizerrijk uitmaken, wierden aangebragt.

287

Het voorwerp van het geslacht Sus, aan deze
gilanden eigen, schijnt eene nieuwe soort te moe-
ten vormen. Het is even zoo gelegen met de
kleine soort- van Cervus, kleiner nog. dan: de
Axis van Indie, en met eene soort van middele
matige gestalte van het geslacht Antilope, welke
opmerking verdient door haar grof, lang en ge-
kruld haar: zij is door hare geheele gedaante en
vooral door hare hoornen weinig verwijderd van
de Antilope cambtan van Sumatra, van den
Gouval van het Himalaja-gebergte en van de
„Autilope lanigera yan het noorden van Amerika.
Al deze soorten leven opde bergen, die verscheie
dene duizende voeten boyen de oppervlakte der
zee verheven zijn.

De zoogdieren, welke de zeeën dezer streken
bezoeken , zijn allen soorten , aan de hooge breed=
ten der uitgestrekte zeeën van het noordelijke
„Amerika eigen.

Onder de van Japan bekomene zoogdieren
heeft men nog die soorten niet aangetroffen, wier
opmerkelijke vorm werkelijk van de bekende
grondvormen (types) verschillen, zoo als die
in Australie gevonden worden, behalve eeni-
gen, die slechts weinig van onze bekende ge-
slachts-afdeelingen werwijderd zijn; kunnende
al de overigen in de systematische afdeelingen
“der europesche en aziatische zoogdieren gerang-
schikt worden. ‘Het verdient opmerking, dat
de groote soorten van de orde der Rumznantia
«en ‚de groote Pachydermata miet op Japan le-
ven; dat, dan zelfs, wanneer het zou mogen

288

gebeuren, dat er in de bergachtigste streken van
‘het binnenland nog ontdekt wierden , het zeker
is, dat die niet onder de soorten van groote ge-
‘stalte zullen kunnen gerekend worden, want het
‘Japansche hert, en ook de Antilope, welke de
‘hooge bergen van het binnenland bewoont, zijn
‘kleine soorten ; zij maken met het kleine ras van
het geslacht Sus, en met de twee van: Zepus , der
Japannezen eenig bekend wild uit. Het is
waarschijnlijk, dat dit gebrek aan groot wild
en aan groote huisdieren in dat oord, den Japan-
mezen de gewoonte heeft doen aannemen, om
zich van het vleesch, als spijze te onthouden , en
dat de afkeer, welken zij voor dit voedsel aan
den dag leggen, evenzeer in. overeenstemming
schijnt te zijn met hunne behoefte, als van hun-
ne godsdienstige geloofsleer af te hangen. En, in-
‘derdaad, het vleesch der dieren zoude onmogelijk
toereikende zijn tot de dagelijksche voeding van
‘deze ontzagchelijke bevolking, die, over de on-
derscheidene eilanden verspreid, op een getal van
‘dertig millioenen zielen geschat wordt; eene be-
‘volking, schijnbaar buiten alle verhouding met
“de uitgebreidheid van den grond, welke dit Kei-
zerrijk uitmaakt. Indien hetzelve, bij gevolg, de
‘voedingswijze van het grootste gedeelte der vol-
ken had aangenomen, dan zoude dit volk ter
“naauwernood in zijne behoeften kunnen: voor-
zien, ook dan niet, wanneer hetsuit al ‘hunne
‘eilanden met elkander, ééne groote weide, ter
voeding der herkaauwende huisdieren zoude
willen maken, of dezelve in uitgebreide wouden

289

herscheppen, die tot voortteling en voeding zou=
den kunnen strekken. aan inhet wild levende
Pachydermata en Ruminantia. Ook zien wij,
dat deze, volstrektelijk visch-etende natie, in de
zeeën, welke van alle kanten hare kusten be-
spoelen, een overvloedig en tot hare behoeften
in verhouding staande voedsel vindt, door de
ontzagchelijke en inderdaad wonderbaarlijke
verscheidenheid van visschen, van schaal- en van
weekdieren, waarvan deze zeestreken. wemelen.
Er is geen voedsel, hetwelk haar door de natuur
in grooteren overvloed wordt aangeboden ‚ en het-
welk zij met minder moeite kan magtig worden.

De voortbrengselen van Japan uit alle de
klassen van het dierenrijk, leveren ons nieuwe
bewijzen op voor de geographische versprei=
ding der geschapene wezens; zij strekken tot
staving der wet van dierlijke inrigtig,- reeds
vroeger door ons aangevoerd , dat er overeens
komst bestaat van bewerktuiging, van uitwendige
vormen en ook van leefwijze tusschen het groot-
ste getal der dieren, welke eenen gelijken graad
_ wan breedte bewonen, hoe groot ‘ook Overigens
de afstand moge zijn der, hen van een scheidende
landen, alwaar zij leven en-in vrijen staat-voort-
planten; ook de mindere of meerdere uitgestrekt-
heid der tusschenliggende zeeën oefent indit opzigt
geen’ den minsten invloed uit. Deze wet is eeniger-
„mate op de beide halfronden , doch meer bepaald
op het noordelijke halfrond van toepassing, hete
„welk soorten oplevert, die onderling de’ meeste
„overeenkomst bezitten ; terwijl in het zuidelijke

NAT, TIJnscra. D. V. St. 4. 20

290

halfrond ‘de groepen en ‘soorten in miterrohderd
scheiden vormen verdeeld zijn, hoezeer de, on=
der-eene zelfde hemelstreek levende-dieren , mees-
tentijds eene groote gelijkvormigheid aanbieden,»

Hoe onzettend groot‘zich ook de afstand »ver=
toont, welke Japan van midden-Europavafscheidt,
vinden wij toeh tusschen deze ‘ver van elkander
verwijderde deelen onzes aardbols geen eigens
lijk en bepaald onderscheid in den vorm der
meeste dieren, waardoor deze streken” bevolkt
zijn. … Aan: eene opeenvolgende ‘verhuizing valt
bij dezen ontzagchelijken afstand niet te denken;
aan eene op geregelde: tijden “nog miinder; hets
gene dan ook, strikt genomen, alleen van de
vogelklasse zoude te voorondersteller zijn; behalve
dat het belagchelijk zoude wezen, zulks:op haat
van «toepassing te maken, Het schijnt „derhalve
meer met de waarschijnlijkheid overeen te komen;
wanneer men vooronderstelt, dat dezelfde hoofd-
stoffen , welke haren invloed op de levenskracht
hebben ‘uitgeoefend, aan het oostelijk uiteinde
van Azie en in Noord-Amerika denzelfden; gronde
vorm (éypus) hebben voortgebragt, als onder
het europesche klimaat , zonder echter te willen
loochenen , dat de soort plaatselijke veranderin=
gen heeft kunnen ondergaan, door nieuwe in=
vloeden te weeg gebragt; dit belet intusschen
niet, dat de verschille , waardoor zij zich van
haren grondvorm onderscheidt, verre zijn van
die scherpe afsnijding te bezitten , welke een we-
“zentlijk verschil doet onderkennen „en er beweegre-
den zoude zijn tot eene onderscheiding der soort;

291

want, door;uit iedere verscheidenheid van plaats-of
klimaat eene soort te maken, zoude er geene grens-
lijm !meer bestaan ter onderscheiding der wezens
en ‘het-oorspronkelijk voorwerp, de lypus der be-
tverkluiging, wiens ontstaan te danken is aan de
seheppende.kracht, zoudezich, ten gevolge dezer
willekeurige.beschikkingen, onder denzelfden in-"
vloed: geplaatst zien, dien onze wijze van zien op
de, vorming: der „geslachtsverdeelingen uitoefent,
welke niet anders zijn, dan het gevolg. yan kunst-
mâtige, onderscheidenlijk verklaarde opyattingen,
al naarmate van het meer. of minder met beu-
zelachtigheden. overladen beginsel, van hetwelk
men zich, heeft: voorgenomen. uit te gaan en het-
welk men; tot grondslag der geslachts-onderscheie
ding heeft aangenomen (a),

a) Onze nieuwe stelselmakers , niet te vreden; van
=\leszoovele karakters in de vormen van soorten,ter
‘ve hunner onderzoeking te hebben, karakters, van
„i welke zij zulk een naauwgezet gebruik maken,
schijnen te vreezen, dat deze rijke bron zal op-
houden te vloeijen en op den langen weg, niet
toereikende zal zijn voor het overmatige getal
hunner nieuwe verdeelingen; zij zijn er thans op
d bedacht geworden, om ook het onderscheid van
kleur als hulpmiddel te baat te nemen; zij gaan
p zelfs zoo ver, van een generisch onderscheid te
maken tusschen die soorten, waarvan het wijfje
anders geteekend is dan het mannetje en die,
bij welke het kleed der beide seksen genoegzaam
generlei gekleurd is. Om het ongepaste van zulk
een wetenschappelijk bedrijf aan den dag te leggen
en het gebruik van zoodanige middelen af te
20°

zoa

Dewijl zich deze plaatselijke varieteiten hoofd=
zakelijk tot de grootte en de kleur bepalen, zou=
de het, om haar juist te kunnen onderscheiden,
noodig zijn den zamenloop der omstandigheden
te kennen, welke op hare bewerktuiging invloed
hebben gehad, en te weten, wat de oorzaak zij;
‘dat eene soort in grootte en in omvang óf” wint
óf verliest; met levendiger kleuren versierd, of
wel , met min zuivere tinten geverwd is, al naar
gelang der luchtstreek, onder welke zij voorts
teelt. Wanneer men al deze geringe, plaatselijke
onderscheidingen in aanmerking wilde nemen ‚„ om
haar te doen strekken tot vermeerdering van het
getal soorten, zoude zulks, vooral wanneer zij ter
naauwernood zijn op te merken, het zekerste
middel zijn, om den voortgang der studie geduren=
de een’ langen tijd te belemmeren ; zonder dat
daaruit een eenig wetenschappelijk nut zoude kun-
nen voortvloeijen ter vergoeding van de onherstel-
bare verwarring, welke het noodzakelijke gevolg
zoude moeten zijn van alle deze fijne ‘en ineenvloei-
jende schakeringen; van die vormen, welke door

E

meent

keuren, zal het genoegzaam zijn, één voorbeeld
uit honderd daartoe aan te voeren. Ik ontleen
hetzelve, met opzet, van twee in de vogelklasse
allergemeenste soorten, en vraag of wij voortaan
gehouden zullen zijn, de huismusch ( ring. do-
mestica ) en de ringmusch ( Fringilla montana }
als geslachtsgenooten van een te scheiden, omdat
de eerste een verschil van kleur in de beide
seksen aanbiedt, en man en wijf der laatste op
eene zelfde wijze gekleurd zijn ?

‚293

het gezigt naauwelijks te onderkennen zijn; van
eene kleingeestige, tot strepen herleide uitmeting ;
met één woord, vanhet invoeren van karakter-
trekken, welke met het scalpel in de hand en door
een met de loup gewapend oog, moeten worden
opgespoord; terwijl het geheel der vormen van
deze naamsoorten onmiskenbaar en op den eer-
sten blik, ten duidelijkste al de voornaamste -ka-=
raktertrekken erkennen doet, welke aan den
typus van de eenige, ware soort eigen zijn.

Wij meenen beknoptelijk het vraagpunt te heb-
ben behandeld, dat wij ons ten doel hadden
gesteld, om de-gelijkenis, of ten minste de zeer
in het oog vallende overeenkomst te bewijzen
tusschen het grootste. getal dieren , „die, onder den
invloed leven van eene zelfde hemelbreedte,

Het zoude insgelijks belangrijk zijn, om aan
deze „ in losse trekken ontworpen schets, eene
andere ter zijde te stellen, van het zeer aanmer=
kelijk onderscheid, dat in, de geographische ver-
deeling der dieren wordt waargenomen, naar
gelang der lengtegraden, onder welke de soorten
over onzen aardbol verspreid zijn; doch deze. in
daadzaken zoo rijke stof, zoude, hoe belangrijk
zij ons overigens ook toesckijne,, ons thans te
yer van het doel dezer verhandeling afvoeren,

EE

EENIGE AANTEEKENINGEN

oveRngnr „bioow gòò doot

hk N. Wo Monda oe
BIJZONDER OVER" DE : vooor
ZENU W- VLECHTEN
Door slandrodler

L van DEEN,

Nadat ik, in Februarij 1834, eene reeks vän
proeven en de ontdekking, die daaruit voort.
vloeide : ovér den aard en de hoedanigheid der
zenuw-vlechten, bekend gemaakt had («), heb
ìk het groot genoege mogen ondervinden, dat
deze ontdekking de algemeene goedkeuring weg-
droeg, zoodat het niet lang duurde, of hetzelfde
‘onderwerp werd door anderen behandeld; ter-
wijl zelfs, door eene der geachtste Duitsche Akd-
demiën aanbevolen wierd, de zaak verder te or»
derzoeken. De Universiteit te Berlijn heeft in Aù-
gustus 1834, hierover eene prijsvraag uitgeschré-
ven, die H. Kroxerprre in het daarop volgende
jaar beantwoordde, welke Schrijver den prijs be»
haalde enzijne verhandeling in 1836 in het licht gaf,

(a) Van Deen, de differentia et nezu inter Nervos
vitae animalis et vitae organicae pag. 26—35.

295

(Pletuum nervorum structura, et virtutes) (a).
‚ “Inmiddels zijn.nog vroeger „dan deze prijsvraag
„beantwoord, werd’, in den loop van 1834, eenige
proeven, shetzelfde, onderwerp; betreffende, be-
schreven door Panrzza (5) en J, Mürren (ce).

De proeven van, Je MüuveR waren op eene an=
dere wijs genomen, dan die van mij, hadden
echter omtrent dezelfde uitkomst, terwijl de re-
sultaten, die Panizza verkreeg, daarmede. geheel
strijdig waren.

(a) De opgegevene vraag luidde aldus: » Zrdagen-
» tur structura et virtutes plexuum nervorum , ana-
» tomica et microscopica observatione exguiratur ,
» utrum fibrillae, quae vocantur primitivae ner-
» vorum plexum brachialem sacralemve, intrantes,

Kad

» in ipso plezu confluant, an sine vera earum
» anastomosi solummodo decussentur, misceantur ,
» novi ut ordine prodeant ; praeterea experimen-
» tis in animalibus frigidi calidive sanguinis in-
» stituvendis evincatur , utrum irritatio in nervum,
» gui plezum intrat, agens, per consensum in toto
» plezu et per nervos inde ortundos ad omnes mus-
» culos propagetur, an irritatio nervi intrantis
» per aliqguas solum plezus partes in continuatas
» ejusdem nervi flbrillas singulosyue musculos
» agat: unde natura plexuum nervosorum eorum-
» que differentia ab anastomosibus vasorum dilu-
» cidetur

(2) Recherche sperimentali sopra i nervi, Pavia 1834.
pag. 40.

(ce) Handbuch der Physiologie des Menschen, ersten
Bandes zweite Abtheilung. pag. 858, (mamelijk
van de eerste editie, die in December 1834 uit-
gekomen is ),

296

«In het werk van KroneNperG is “de zaak úit-
‘voerig en met eene: buitengewone vlijt bearbeid ,
‘en de uitkomsten hierin beschreven, stemmen’,
“wat «de hoofdzaak. betreft,” geheel met de mijne
overeen, terwijl op eene zeer juiste wijze aange-
toond wordt, waaraan het moet toegeschreven
worden, dat de uitkomsten, die Panizza door
‘zijne proeven verkreeg en die hem tot verkeerde
gevolgtrekkingen leidden, met de van- mij be-
schrevene resultaten en gevolgtrekkingen niet
strookten. Overigens schijnt Kronensene zelve en
„anderen, die een verslag van zijnen arbeid gege-
ven hebben (a), er eenig gewigt aan gehecht te
‚hebben, dat zijne proeven eenige resultaten op-
leverden, die met de mijnen en met die „ welke
J. Mürren later gemaakt heeft, niet overeenstem-
den. Dat dit van hoegenaamd geen nieuw phy-
siologisch belang is, en tot de hoofdzaak niets
afdoet, blijkt uit Kronenperas eigene verklaring
van deze verschillende uitkomsten, die hij zeer
juist aan den verschillenden loop, aard van het
verband, en de dikte der geirriteerde, of door-
snedene zenuwen toeschrijft; eene daadzaak,
waarop ik reeds, bij het beschrijven van mijne
proeven, heb oplettend gemaakt, terwijl ik de
verschillende materiële hoedanigheden van den
ramus conjunctivus van den door mij genoem-
den nervus énguinalis (eerste nervus lum-
balts), als oorzaak aangaf der verschillende

(a) Bijzonder VALeNrtiN in zijn Blepertorium für
Anatomie und Physiologie, ersten Bandes p. 267,

297

physiologische ‘uitkomsten, die het doorsnijden
van deze zenuw bij de verschillende individuën
heeft (a). Kronensere komt de eer toe van
déze “overeenkomst tusschen de anatomische en
physiologische daadzaken bij de zenuwen, verder
onderzochten uitgebreid te hebben; terwijt hij
de anatomische variatiën , bij alle de door hem on-
derzoehte en geëxperimenteerde zenuwen naauw-
keurig nagaat «en de physiologische resultaten
daaruit verklaart. Dat hij echter nog lang niet
alle variatiën der zenuwen gadegeslagen heeft of
dit ooit zoude doen kunnen, daarvan ben ik
geheel overtuigd geworden door menigvuldige on=
derzoekingen, die ik daarover in deze dagen
gedaan heb, en die mij bewijzen,. dat deze
variatiën oneindig zijn; zoodat men , hoegenaamd
geene grenzen kan bepalen voor het aantal fi-
brillen, die elke zenuw bij de verschillende
individuën kan hebben in vergelijking met de
andere aanwezige (en daarmede verbondene of
daartoe in verhouding staande ) zenuwen. — Van
welk eene ‘verschillende pathologische uitwer-
king dit is bij organische of mechanische ver=
Tammingen van ééne of meerdere zenuwen, die
tot een. plezus behooren (of die tot andere zee
nuwen in zekere verhouding staan (5) ), terwijl
eene of enkelde zenuwen van dien plexus (of van
deze overige zenuwen ) hare gewone kracht behou-
den, is gemakkelijk in te zien; en ik zal dit ten

(a) De differentia et neru etc. pag. 29.
(4) Hetwelk b, wv, bij de rervi dorsales het geval is,

298

evervloedd, zoò ik: meeny-hieronder ín ‘deze aans
teekeningen, door eenige proeven nader toelichten.
nsv sok 199 ab nod vaaar ! “) 4 t
„Ofschoon: er nu „tot hiertoe ‚wat het physiolo-
gische betreft, hoegenâamd geene, verandering-of
wijziging; inde door. mij gegevene leer, over den
aarden hoedanigheid van den plexus gemaakt
is;-zoo, gesehiedt echter de mededeeling van deze
aanteekeningen hoofdzakelijk , ten einde op eenige
anatomische dwalingen terug tekomen,’ die -ik
in der tijd-bij het beschrijven der ‘zenuwen, wel-
ke tot den, plexus „van-de achterpoaten bij, den
kikvorsch gaans „gemaakt. heb , en die door, anr
deren meestal overgenomen, en,‚ zoo: als ‘het-mij
voorkomt, ‚met nieuwe, vergissingen, vermeerderd
zijns

Bij de beschrijving der zenuwen, die yoor de
achterpooten van den kikvorsch bestemd zijn,
‘heb,ik, namen gebezigd, die, terwijl zij geen
analogie hebben met de zenuwen van denzelfden
naam bij den mensch, onjuist geweest zijn. —
Want, vooreerst, heb ik ten onregte «de zenuwen
namen volgens hare bestemming gegeven alvorens
zij in.den plexus treden en, ten tweede , beant-
woorden: deze. namen geenszints geheel aande
bestemming der zenuwen; in plaats- van zervus
inguinalis ‚cruralis „ tschiadicus, pudendus,
moeten de twee eerste genoemd worden, zervi
lumbares , de derde nervus sacralis en de vierde
nervus coccygeus. Dat deze laatste benaming de
eenig juiste is, behoeft verder geen betoog; een

299

ieder kân zich gemakkelijk ‘hiervan ‘óvertuigens
Alvorens dé eerste lenden-zenuw in den plezus
overgaat, geeft’ zij aan haren: buitenkant een klein
takje van‘den"eigenlijken nervus ingutnalis (a).
Door ‘hef verband van de eerste lenden-denuw
met de tweede ontstaat een tak, dien men sers
vus’cruralis noemen moet, en’ door het verband
van de tweede lenden- en de heiligbeens-zenuw
Ontstaat de nervùs isthiadicus , welke zeer dik-
Wijls mede gevormd wordt door den nervus co
cygeus, ‘den vroeger door mij BEN niervus
pudendus,
“ / ‘ 1 N
Wat den oorsprong van deze zenuwen uit het
ruggemerg aangaat, zoo heb ik vroeger ge-
meend, dat de twee lenden-zenuwen en de hie
ligbeens-zenuw, altijd met twee wortels uit het
“ruggemerg ontstonden namelijk met eenen voor-
sten en eenen achtersten; dat-daarentegen de
nervus coccygeus alleen met een’ achtersten wore
tel voorzien is. — Dat dit wel dikwerf ( ja
misschien doorgaans) het geval is, kan ik na
smenigvuldige onderzoekingen stellig aannemen,
“maar dat hetzelve geenszins altijd plaats grijpt,
daarvan ben ik geheel overtuigd, door dezelfde

(4) Het is deze zenuw, die bij den door mij beschre»
venenzespootigen kikvorseh zoo buitengewoon ont-
wikkeld is, en alle zenuwtakken tot de twee
overtallige pooten geeft, terwijl ik dezelve noem
ramus externus nérvi inguinalis. VAN Deen Ana-
tomische Beschreibung eines sechsfüssigen Wasser=
Frosches, Leiden 1838,

300

nasporingen ‚die. mij hetvolgende leeren ; dat „-
niet zelden: ééne ook wel twee van de-drie eerst-
genoemde, zenuwen namelijk van de. heilig=
beens- ende 2 lenden-zenuwen , met 3 ja, som-
tijds. zelden) met 4 wortels uit het ruggemerg
komen,,„en „dat de staartbeens-zenuw ( nervus
pudendus)dikwerf zoowel een’ voorsten als ach-
tersten wortel heeft, i :
„Hoe, dit plaats grijpt met de drie eerstgenoems
de zenuwen, zal ik hier nader toelichten. Het
gebeurt, namelijk dikwijls, dat ééne van deze
zenuwen (meest de heiligbeens- of de tweede,
zelden de eerste, lenden-zenuw (a).

nemend

(ae), Indien, hetgeen ik hier mededeel, mij vwroe-
ger, bij het ontleden van den hohtidrachigeen,

6 pootigen kikvorsch, bekend geweest ware, dan

had ik, door naauwkeurig onderzoek van het
ruggemerg, gelegenheid gehad, naar eenige be-
dangrijke daadzaken te zoeken; ik had namelijk
„kunnen nasporen, met hoeveel wortels de eerste
lenden-zenuw (inguinalis), die alle takken tot

de twee overtollige pooten geeft, uit het rugge-

8 merg ontstond, of ook één of meerdere van
deze wortels eene andere rigting hadden, als de
overige, en‚ of men (indien meerdere wortels
aanwezig waren) konde nagaan, welke wortels
er behoorden tot het natuurlijk, en welke tot
‘het tegennatuurlijk (of liever ongewoonlijk } ge-
formeerde gedeelte van de bovengemelde ze-
Ínuw. — (Om deze aanteekening te verstaan
vergelijke men mijne Verhandeling: _dnatomt-
sche Beschreibung eines monströsen, sechsfüssigen

Wasser=Frosches, Tab. 11. fig. 5, 9' en 19).

301

B radices antertores en één radi® posterior
heeft; ook heb ik wel gezien, dat dit met twee
van deze zenuwen (de tweede lenden- en de-heie
ligbeens-zenuw) het geval was. ‘Eenen. enkelen
keer heb ik waargenomen, dat ééne van deze
twee laatstgenoemde zenuwen, zoowel 2 achterste
als” 2 voorste wortels had; “dit was» bìj de “van
mij onderzochte kikvorschen tweemaal ‘het geval
met de tweede lenden „zenuw, en eens met de
heiligbeens-zenuw. A,
‚Hierbij moet ik nog opmerken’, ‘dat “de ver=
houding van deze zenuw < wortels ;' niet: altijd
op beide zijden gelijk was, “met andere” woors
den, dat de gelijknamige zenuwen, “op beide
zijden van het dier in aantal van” zenuw -wor-
tels zeer verschillen, even zoo als dit” verschil
dikwerf in het oogloopende is, met opzigt tot de
gelijknamige zenuwen zelve, de
Nadat ik dit. opgemerkt en aan J. VAN DER
Hoeven schriftelijk medegedeeld had, is mij de
onlangs door Vorkmanr geschrevene verhande-
ling (« weder die Faserung des Rücken- mare
« kes und dem sympathischen Nerven in Rana
«esculenta Mürrens Archiv. 1838, pag. 274)
in handen gekomen, en zie ik daaruit, dat deze
Physioloog het ontstaan van eene zenuw met eene
dubbele radir anterior, waargenomen heeft,
bij de 6de spinal- (de laatste dorsal-) zenuw
van den water-kikvorsch. Het lijdt hoegenaamd
geen twijfel, dat deze waarneming juist is,
ofschoon de nasporingen, die ik daaromtrent
herhaald heb, mij laten. vermoeden, dat zoo wel

ke 302

deze-als-allé“dorsal-zenuwen velden: met,2. word
tels-ontstaan; daar. ilo-bij; vele op lgdof-bewaars
de ranae esculentae en “eene-menigtes versche
ranae temporäriae vergeefs. naar meerdan degoe
wone 2 radices vande whe
heb (a). - e SW rondel sow
«Dat dit’ verschijnsel; het aanwezig zijn = van
eer. dan ‘eenen /-voorsten of; achtersten,vortel
voor „eene „zenuw ;/ eenige „opmerking, verdient 4
daaraan kan ik wel niet twijfelen, dewijl. het
geenszins ‘datgene is ‚hetwelk, wij, anders. zien ,
dat namelijk, verscheidene -zenuw-fibrillen of „zee
nuwstrengen, » in» vergcheidene--rigtingen,ruit: het
ruggemerg „ontstaan: en dan’ spoedig in éénen
streng zamenloopen!, die. als wortel van,de zenuw
beschouwd. wordt (5). Hier, blijven. 2 motoris
schexenuwstrengen ; die in eene rigting, uit het

hd
pi (a) Het is misschien mogelijk, dat dit grooter aantal
90 Uegvortels’ van de’ laatste dorsal- (6de spinal-)
=oburtenuwvaangetroffen werd sin-de individuën, van
… anwesculenta, in welke de eerste lumbar-zenu
_ zeer onvolmaakt gevormdis, zoo als ik dit eenige
_ keeren gezien, en waarvan ik eene beschrijving
“en teekening gegeven heb. — Vroeger meende
ik, dat de zenuw-fibrillen, die, in zulke geval-
len „aan de Iste lambar-zenuw ontbraken, door
e de tweede lumbar- en de sacral-zenuw. opgeno-
ve men werden ; maar het is wel mogelijk, althans
_ miet onwaarschijnlijk, dat dit gedeelteli ijk ook
__geschiedt door de laatste dorsal-zenuw, die de
eerste lumbar-zenuw zoo nabij is.
(5) Zoo als dit ook geschiedt bij de 2de spinal-
ls zenuw van de ranae.

305

ruggemerg „komen', zoorslang zij, in‚„ de „analis,
spinalis;-zijn, ‚en -dus ;z00 „lang, zij, als. wartelg
kunnen ‘beschouwd. worden,» geheel, „gescheiden,
en de vereeniging, geschiedt eerst, „daar „waar zij
met-den gevoelswortel,(of‚wortels (a) ) „zich vere

adt en ‚tot eene zenuw, zamensmellen,, …

Ì eln odovvsendosm Iswoor
x Van. be nds medegedeelde meening, we
de ‘staartbeens-zenuw maar ‚een’-achtersten wortel el

bezat(61).» geloofde. ik „door, een, „ontleedkundig

(&) Indien ver twee gevoelswortels “aanwezig zijn,
ve vhetwelk zelden -gebéurtiles 1e5 ovs „mois
(B) Deze achterste owortels ontstaab:-digtsonder den
achtersten wortel van de sacral-zenuws=="De tee-
kening, die ik vanhet ruggemerg ende zenu-
wen tot de vachterpooten--var des rana dsculenta
“vroeger gegeven: heb ,’ vertoont „het ruggemerg
van voren; …— Daar nu in dezesteekening de
“nêrvus coceygeus maar één’ achter sten ‘wortel heeft,
ziet men “van dezen “wortel { zoo vals:van alle
overige achterste wortels’) “alleeti”-dat ‘gedeelte ,
hetwelk „door het ruggemerg tiet’bedekt is.
‘Indien derhalve de plaats van het ruggemerg,
waaronder deze wortel te voorschijn: komt,
de behoorlijke schaduw verkregen had, dan
geloof ik niet, dat men eenig gewigtige aan-
merking op deze teekening zoude kunnen mìa-
ken. Maar, daar deze plaats toevallig door ver-
gissing geen schaduw gekregen beeft; heeft het
den schijn, als of de staartbeens-zenuw dâar
uit het, ruggemerg. ontstaat ,“-waar dezelve ei-
genlijk order het ruggemerg voor den dag
komt, Deze vergissing, ‘hoe klein dezelve in
haar ontstaan ook zijn ‘moge, geeft de tecke-

304

Önderzoek en door mecharische proeven overs:
tuigd te moeten zijn tot deze overtuiging zijn
ook Kaonensere (a) en VorKmann (6), door
gelijksoortige proeven te nemen, gekomen, «…
“ Mürren, die eerst deze mijne meening overge=
nomen (€), en later over hetzelfde onderwerp:
zoowel mechanische als galvanische proeven,
welke hetzelfde resultaat opleverden, genomen
heeft, werd desnîettegenstaande door “analo=
gie (d) op het vermoeden gebragt, dat de be-

nìngvin zeker opzigt. een geheel verkeerd, aan
zien, zoo dat zelfs VorkKMANN. daardoor ge-
„gronde aanleiding vond te zeggen, dat volgens
mijne teekening het ruggemerg achter de 10de
zenuw (den zervusscoccygeus) met eenen dunnen
draad-eindigde,— Naar deze verklaring ‚die wel
niemand, die den tekst metde teckening; verge-
lijkt, voor eene gezochte verontschuldiging aan-
memen, zal, geloof. ik, ‚dat overigens deze tee-
kening geheel overeenstemt. met. de juiste be-
schrijving; die VorkKMANN var het achterste ge-
deelte van het ruggemerg gegeven heeft in Mür-
LERS Archiv 1838, pag. 233, dewijl ik: hierbij
nog aanmerk-dat ‚de dunne draad, dat gedeelte
‚van het ruggemerg is, hetwelk zich'in het kanaal
van het os coccygis bevindt,
(a) Plezuum nervorum structura et virtutes, pag. 56.
-(6 )-Müruvers Archiv für Anatomie und psi
Jahrgang 1838. pag.-285.
(c)-Müruers Physiologie des Menschen, ersten Ban-
des, erste Abtheilung, pag. 658. (veerste uitgave
1834 ).
Cd) » Ich habe, zegt Mürren, » hei den feinsten
» Steissbeinnerven des Kaninchens doppelie Wür-

305

doelde zenuw misschien toch met 2 wortels voor=
zien was, en geloofde dat de proeven hieroms
trent genomen, door de fijnheid der zenuw, on-
zeker waren. _

. Dit vermoeden heb ik, wel niet geheel, doch
voor een groot gedeelte, bewaarheid bevonden ;
want niet altijd ‚maar zeer dikwerf, heeft de
tweede sacral-zenuw 2 wortels, zoowel eenen:
voorsten als-eenen- achtersten (a). — Deze daad-

»zeln geschen, und vielleicht werden sich beë
» genauer Untersuchung überall und so auch am
» N. pudendus communis des Frosches doppelte
» Wurzeln zeigen, wiewohl VAN DrEEN’s mecha-
» nischen. und. meine eigenen mechanischen und
» galvanischen Bxperimente,; die aber wegen. der»
» Feinheit des Nerven, hier unzuverlässig sind,
» mich das Gegentheil glauben machen sollten?
Mürvers Archiv für Anatomie und Physiologie,
Jahrgang 1836. pag. 160. nota *).
(a)-En zoo alsik hier bewijs, dat de- WV. coteygeus
«… tebij den Aikvorsch dan eens met éé’ daneens met
‚ wee wortels, (eenen voorsten en: eenen achtersten),
ontstaat, is het ook wel bewezen, dat hetzelf-
de verschil plaats heeft met opzigt tot den NV.
coccygeus of de WN. MN. coceygel , ( want som-
tijds zijn er 2), bij den Mensch. Dit blijkt, uit
de uiteenloopende resultaten, welke de onder-
zoekingen van ScHLEMM en Bock gehad heb-
ben. — Ook vertrouw ik, dat deze zenuw bij
de konijnen, aan welke Mürrer dwee wortels
gezien heeft, somtijds maar éé’ wortelheeft. De
veronderstelling van Mürrer, dat de twee wor-
tels overa/ zouden gevonden worden, is derhalve
onjuist.
NAT, TijnscHa. D. V. St, 4, 21

306

zaak nu, vind ik bevestigd zoowel bij de was
terkikvorschen, als bij de landkikvorschen, bij
welke laatste mijne meeste onderzoekingen plaats
gevonden hebben, en waarbij ik ook eene zekere:
verhouding aangetroffen heb tusschen het tegen-
woordig zijn van den voorsten wortel en “het
verband van deze zenuw met de heiligbeens-
en de tweede lenden-zenuw. Heeft namentlijk
de heiligbeens-zenuw twee zenuw wortels (ra=
dix posterior et anterior), dan verbindt zich de-
zelve altijd met de heiligbeens- en de tweede len=
den-zenuw, en helpt aldus den xzervus ischia-
dicus formeren; is er maar een zenuwwortel
(radix posterior) aanwezig, alsdan vindt er
geen verband plaats met bovengenoemde zenuw,
en dan kan men misschien deze zenuw met regt
N. pudendus noemen , dewijl men haar niet ver-
der vervolgen kan, als in de streek van den anus,
in wiens huid dezelve zich, in verband met een
klein vaatje, verliest. Deze verhouding tusschen
het aanwezig zijn van den voorsten wortel en
het verband met den plezus dschtadicus, kan
ik alleen aanwijzen bij de landkikvorschen, die
ik, zoo als gezegd is, hieromtrent onderzocht
heb; — bij de waterkikvorschen heb ik nog geene
gelegenheid gehad, deze zaak na te gaan (a).

Bestaan de bovengemelde twee zenuwwortels,
dan kan men, bij eenen levendigen kikvorsch, ten

een
a) Volgens mijne teekening in de verhandeling de
(a) Volg ij 5

nervis heeft deze verhouding geen plaats bij
de waterkikvorschen.

307

duidelijksten bewijzen, dat de bewegingswors
tel alleen voor de spiertjes van twee of drie,
somtijds van vier, ja, in zeer zeldzame gevallen,
van alle vijf teenen der achterpooten bestemd
is; want, indien men, bij sommige kikvorschen

‚deze zenuw prikkelt, doorsnijdt of op haar het

galvanisme aanwendt, dan ziet men ten duide-
lijksten spiertrillingen in de genoemde deelen.

- Overigens heb ik waargenomen, dat bij het aan-
wezig zijn van den voorsten wortel, de bedoel-
de zenuw zich altijd deelt in twee takken , waar-
van de eene inwendige ontstaat kort vóór, of
kort na, dat het verband met de heiligbeens- en
tweede lende-zenuw geschied is, Deze inwen-
dige tak verloopt en eindigt op dezelfde wijs,
als de geheele zenuw dit doet, indien zij slechts
met eenen achtersten wortel ontspringt. Hieruit
volgt, dat de staartbeens-zenuw niet onvoorwaar-
delijk den naam van nervus pudendus verdient,
maar dat men zeggen moet, dat de nervus pu-
dendus altijd een tak is van den xervus coc-
cygeus ; terwijl deze geheele zenuw, wanneer
zij alleen eenen achtersten wortel heeft, dezen
naam dragen kan; daarentegen echter , bijaldien
zij ook eenen voorsten wortel heeft, alleen de ix-
wendige tak van dezelve, nervus pudendus te
noemen is.

Bij een paar kikvorschen heb ik den nervus
coccygeus geheel zien ontbreken, terwijl dan, in_
zulk een geval, de zervus pudendus van den
nervus ischiadicus afkomstig was.

Dat somtijds deze zenuw alleenlijk een voor-
21%

308

sten wortel heeft, is misschien wel mogelijk ;
doch heb ik dit niet aangetroffen, Even zoo min
durf ik beslissen, of deze zenuw’, die ik voor de
laatste ruggemergs-zenuw houdt, somtijds ook
meer dan een voorsten of achtersten wortel heeft,
terwijl ik daaromtrent geene genoegzame onder-*
zoekingen gedaan heb; maar ik zoude bijna,
naar de laatste nasporingen van VorkmaAnn, dit
aannemen; want met hetgeen deze onderzoe-
ker beweert: dat onder den nervus pudendus
nog drie zeer kleine zenuwen uit het rugge=
merg ontstaan (a), kan ik mij niet vereeni-
gen.

Deze zenuwen zouden met het bloote oog niet
te zien zijn, en VorKmaAnN weet niet, of dezelve
gevoels of bewegings-zenuwen zijn, daar hij
geene ganglia aan haar heeft waargenomen, en
ook niet heeft kunnen ontdekken, of dezelve de
beweging van zekere spieren voorstaan.

Ik twijfel er zeer aan, dat deze waarneming
zieh bevestigen zal. Vorkmann meent, deze zes
nuw gezien te hebben bij Rana esculenta,
Daar het nu, terwijl ik dit nederschrijf, te ver im
het najaar gevorderd is, ('t laatst van November),
en ik eerst in deze dagen de verhandeling van
Vorxmanr gelezen heb, kan ik bij geene leven-
dige waterkikvorschen deze onderzoeking herha-
len; bij verscheidene landkikvorschen (ó) heb

(a) Mürrers Archiv, Jahrgang 1838. pag. 284 en 285.
(6) Waarvan ik eene groote menigte in voorraad
heb en voor den winter zal zoeken te bewaren.

309

ik het ruggemerg onderzocht, maar de bedoel-
de zenuwen niet gevonden. Ook heb ik bij zeer
groote padden, die op wijngeest bewaard zijn,
naar deze bedoelde drie zenuwen gezocht, maar
dezelve niet aangetroffen. Om deze zaak nog
beter na te gaan, heb ik aan het os coccygis
van eenen buitengewoon grooten kikvorsch be=
proefd, of ik ook eene of meerdere openingen,
tot uitgang van deze bedoelde drie zenuwen, ont-
dekken kon, maar ook deze nasporing was zon-
der gevolg. Onder het kleine foramen, waardoor
de tweede sacral-zenuw gaat, is er geene ope-
ning te vinden aan het ligchaam van het os coc-
eygis; en dat deze zenuwen eenen uitgang zouden
vinden door de punt van dit been, zal toch
wel niemand aannemen. Hetzelfde onderzoek
heb ik zonder gevolg herhaald aan het os coc-
eygis van Pipa, Bufo agua etc. Waardoor en
waarheen zouden deze drie zenuwen nu gaan?
Ik geloof stellig, dat Vorkmann zich vergiste,
en dat deze vergissing plaats gegrepen heeft
door de daadzaken, die ik juist hier boven be-
schreven heb, en die hij ook gedeeltelijk waar-
nam; namelijk, dat de zenuwen somtijds met
meer dan twee wortels uit het ruggemerg ont:
staan, Daardoor gaat natuurlijk het aanwezige
getal zenuw-wortels het gewoonlijk, tot hiertoe
aangenomene, getal (hetwelk men met de aanwe-
zige zenuwen gelijk gesteld heeft, namelijk op
tien (a)), te boven. Dat hetgeen ik hier beweer,
_

(a) Eigentlijk 10 van achteren en 9 van voren,

310

zoo als het mij toeschijnt , ontegenzeggelijk waar
is, wordt daardoor bewezen, dat Vorkmann;
ofschoon hij van zenuwen spreekt, eigenlijk gee-
ne zenuwen gezien kan hebben, maar moe
gelijk wel zenuwewortels, want zijne waarne-
mingen gaan niet buiten de ruggemergsholte, en
misschien had toevallig de staartbeens-zenuw, in
het door hem onderzochte voorwerp, eenen voor=
Sten wortel, bestaande uit twee zeer fijne stren-
gen op de eene en één op de andere zijde; dit
kunnen aldus de vermeende drie fijne zenuwen
geweest zijn (a).

Bij deze gelegenhied kan ik niet nalaten, hier
bij te voegen, hoe ik een oogenblik nopens de-
ze zaak in'eene dwaling geraakte. VorkKMAnr
verhaalt, dat hij, om te zien, of de drie ze-
nuwen voor de beweging bepaald worden, de
wortels der zenuwen van de achterpooten alle
doorgesneden heeft, en vervolgens het rugge-
merg prikkelde , maar daardoor hoegenaamd geene
spiertrillingen ontdekte 2 die deelen, tot welke
deze zenuwen moeten gaan. Ofschoon ik nu
niet begreep, welke deelen de Schrijver hiermede
bedoelt, of bedoelen kon, zoo wilde ik insge-
lijks soortgelijke proeven nemen, om te zien, of
ik spiertrillingen ontdekken kon, dewijl dit mi

Ca) VorkKMANN spreekt ook niet duidelijk, of hij in
het geheel maar 3 kleine zenuwen gezien heeft,
of dat dezelve aan iedere zijde van het rugge=
merg aanwezig waren,

31

aantoonen moest, dat deze zenuwen werkelijk
aanwezig waren.

Uit vrees, dat de vermeende 3 kleine zenuwen
te veel zouden lijden, indien ik de ruggemergs-
holte opende en de zenuw-wortels doorsneed,
geloofde ik beter te doen, alle zenuwen, zooals
dezelve uit de canalis spinalis kwamen, door te
snijden, en,‚ ten einde te weten, dat dit goed ge-
schied is, met opzigt tot de zervi dorsales en
lumbares , de processus transversi digt aan de
ligechamen der wervels weg te nemen.

Nadat dit alzoo gedaan was, stak ik eene
naald in de canalis spinalis om het ruggemerg te
prikkelen, en zie daar! de musculus tleo-coccy-
geus was de eenige spier, in welke ik sterke
trillingen ontwaarde, — Nu dacht ik, dat de
waarneming van VorKMANN voorzeker juist was,
dat de drie zenuw-fibrillen zich in den M. ileo-cou=
eygeus uitbreidden, en dat deze fijne fibrillen door
evenredig fijne gaatjes van het os coccygis heen-
drongen. Ik herhaalde deze proef eenige keeren,
en met hetzelfde gevolg; maar eindelijk kwam ik
op het denkbeeld, ten einde mij van de zaak ge-
heel te overtuigen, om het os coccygis een weinig
beneden de plaats, waar het met os sacrum
verbonden is, door te snijden, om daardoor te
beletten, (indien mijn vermoeden, dat Vorkmann's
waarneming juist ware, zich bevestigde), dat er,
bij prikkeling van het ruggemerg, spiertrillingen
in den musculus dleo-coccygeus plaats grepen.
Doch het omgekeerde vond plaats, dezelfde tril-

s12

lingen in genoemde spier waren even sterk waar
te nemen (a).

Hierdoor werd het dus duidelijk , dat de zenu-
wen, welke deze trillingen veroorzaakten, niet
door het os coccygis naar deze dikwerf genoemde
spier gaan, en ook niet de vermeende driesgzenu-
‘wen van VorLKMANN konden wezen, daar deze
nu doorgesneden moesten zijn, — Bij nader on-
derzoek vond ik dan ook, dat de M. zleo-coccy-
geus zijne zenuwen ontving van door ramus pos-
terior van -de heiligbeens-zenuw.

Wat misschien ook ten bewijze strekken kan,
dat VorkMann zich vergist heeft, is dit, dat hij
ingewikkeld te kennen geeft, dat deze drie ze-
nuwen zich niet met den MW, sympatkieus verbin=
den. Hij zegt namentlijk, dat de staartbeens-ze=
nuw (MV. pudendus) de laatste is, welke zich
met die zenuw verbindt, en dit is zeer juist; me-
nigvuldige onderzoekingen, die ik zoowel nu, als
vroeger gedaan heb (5), geven mij daarvan de

(a) Met deze uitkomst stemt ook de proef overeen,
die ik vroeger in dit Tijdschrift beschreven heb,
namelijk , dat men bij prikkeling van het rugge-
merg, beneden de streek van den 7den wervel,
hoegenaamd geene spierbeweging ontwaart, of
de rervus coccygeus moest juist een radix antert-
or hebben, in welk geval men somtijds, bij prik-
keling van het ruggemerg in de streek des
Iden wervels, spiertrillingen in de teenen gewaar
wordt,

(5) In mijne verhandeling: De diferentia et nezu in-
ter nervos vitae animalis et vitae organtcae, LB.
1834. pag. 22, zeide ik, van de 4 zenuwen der

313

wolkomene overtuiging. Daar men nu à priori
wel vast stellen kan, dat geene zenuw van het
zoogenoemde dierlijke leven (behalve de NV. N.

achterpooten van den rara esculenta sprekende
» Praecterea quatuor hi nervi cohaerent cum Ner=
» vo sympathico. MN. inguinalis plerumgue unici
» tantwm rami transversalis ope, sympathico jungt
» solet; Wervi vero cruralis ef ischiadicus fere
» semper duobus ramis cum nervis Vitae V: egeta-
» livae cohaerent, Ad inferiorem MNervi pudendi
» partem MN. sympathicus cwn hoeee nervo atque

‚» ramulis-tenuisstmis trunct communis N. MN. cru-

» ralis et ischiadict plezum format sat perspi-
»euum)’ Ik heb deze plaats hier woordelijk
aangehaald, opdat dezelve in vergelijking kan

gebragt worden met eene aanteekening van Re-

MAK in MüLrLER’s Archiv 1836 pag. 147, waarin
gezegd wordt: » Der Sympathicus endet nicht, wie
» Giuray und Andere (?) meinen, mit seinen
» Zweigenzum NM. ischiadieus, sondern bildet noch
» weiter unten mit dem MN. pudendus communis
» einen mit Ganglien verschenen Plexus, den man
» Plexus hypogastricus nennen könnte. — Ik
weet niet, wien Remak met het woord andere
bedoelt, maar moet veronderstellen dat z dat
ben, daar het mij onbekend is, of toen ter tijd
iemand anders, buiten mij en Grrray, deze ze-
nmuwen onderzocht en beschreven had, Remak
heeft aldus niet anders gezegd, als ‘hetgeen ik
reeds, twee jaar vroeger, medegedeeld heb. Hoe
overigens G1iurav, (die buitendien een’ geruimen
tijd voor het uitgeven van zijne verhandeling
mijne dissertatie kende ), zoo onnaauwkeurig en
onvolledig in het beschrijven en teekenen van
bovengemelde zenuwen zijn kon, is mij onbe-
grijpelijk.

814

olfactorii, optict en acustici) te vinden is, die
niét onmiddelbaar of middelbaar met de zenuwen
van het organische leven in verband staat, zoo
kan men de aanwezigheid der zenuwen van het
eene zenuwstelsel, door de tegenwoordigheid der
zenuwen van het andere stelsel, en omgekeerd,
aanwijzen.

Wat het getal der verbindingstakken tusschen
den W. sympathieus en de zenuwen van het dier-
lijke leven betreft, zoo meen ik, dat men wel
met zekerheid in het algemeen aannemen kan,
hetgeen ik hieromtrent, in het bijzonder met op=
zigt tot de zenuwen voor de achterpooten bij den
waterkikvorsch, vroeger (a) gezegd heb: « Vo-
«fandum est, conjunctionem JN. sympathici
«cum his nervis in varùüs speciminibus valde
« differre," Tevens is het mij bijna altijd geble-
ken, dat hoe dikker de zenuw van het dierlijke
leven was, des te dikker (of des te menigvuldiger)
de verbindingstak was, waardoor zij met den WV.
sympathicus werd verbonden. — Merkwaardig
was ten dien opzigte de dikte des verbindings-
taks van den W. sympathicus, die zich met den
eersten Nervus lumbaris, (N. inguinalis ) bij den
van mij beschrevene zespootigen kikvorsch ver

bond (6).

(a) De differentia et nezu etc. pag. 22 nota.

(5) In de afbeelding van den zespootigen kikvorschis
deze dikte niet zoo volledig aangetoond, ( zie le
c. Tab. II. fig. V 5’) als dezelve was; doch hier-
van is niet aan den kundigen JE, 5, Muuper, die

315

Heeft deze verhouding geen plaats, zoo als dit
b.v. blijkt uit de onderzoekingen vaa VorkmAns,
waar, onder anderen, de verbindingstak van de
staartbeens-zenuw (MN. pudendus) met den JV,
sympathicus driedubbeld vas, zoo geloof ik,
dat dan de plezxus, (zoo als in dit geval de ple-
zus sacralis), er toe bijdragen, dat de. zelf-
standigheid der zenuwen van het dierlijke le-
ven, met die der zenuwen van het organische le-
ven, en omgekeerd, doelmatig onder elkander
verdeeld worden. Ik geloof diteven zoo stellig,
als ik het er nog voor houde, dat het verband
van de gevoels-zenuwen met de bewegings-ze-
nuwen, zeer bevorderlijk is voor het verband van
de zenuwen van het dierlijke- en het plantaar-
dige leven, zoo als ik dit reeds in mijne disser=
tatie, met volgende woorden gezegd heb, « arbz-
« ror, hanc societatem magnae, sine dubio, esse
« utilitatis in nezu nervorum Vitae Antmulis cum
« nervis Vitae Vegetativae,’ (zie l.c. pag. 38.)

Wat de variatiën betreft, die men bij de ze=
nuwen van het dierlijk leven ontmoet, en waar=
over boven bl, 299 gesproken is, zoo heb ik

deze teekening vervaardigd heeft, de schuld te wij-
ten, maar aan mij, die hem hierop niet genoeg
oplettend gemaakt heb; ook tis het mij ontgaan,
iets hierover in dentekst, (Zie l. c. pag. 16) te
zeggen, ofschoon ik deze zaak in 1833, ter wel-
ker tijd de ontleding van den monstreusen kik-
vorsch door mij geschied is, aangeteekend, en
aan J. VAN DER HoEveN medegedeeld heb.

816

hierover volgende proeven genomen,

Ik heb bij 12 kikvorschen, van ééne grootte,
geslacht en soort, de huid in de lengte over het
os ecoccygis doorgesneden, heb daarop de linker
musculus ileo-coccygeus voorzigtig schuins door
gepraepareerd, tot dat ik de buikholte bereikt
had, en de vier zenuwen, die voor de achterste
ledematen bepaald zijn, (namentlijk de twee len-
den-zenuwen ,. de heiligbeens- en de staartbeens-
zenuw ), in het gezigt kreeg. Vervolgens sneed ik
bij vier kikvorschen de eerste, bij vier de tweede
lenden- en bij de andere vier de heiligbeens-zenuw
door, naaide daarop de gemaakte huidsnede digt,
en liet de dieren weer loopen ; terwijl het mij dae
delijk bleek, dat dezelfde operatie, bij de ver-
schillende kikvorschen , een meer of min verschil-
lend resultaat opleverde, Ten duidelijksten was
dat te zien bij die kikvorschen , bij wien de tweede
lenden-zenuw doorgeknipt was; want, daar deze
zenuw, zoo als ik reeds in mijne dikwerf vermelde
verhandeling aangetoond heb, voornamelijk tot
‚de beweging van den achterpoot bij den kikvorsch
vereischt wordt (a); (wijl hij de meeste spiertak-
jes geeft tot de spieren van de dij, en daarvan
het aantrekken der dij tot den onderbuik, het
springen hoofdzakelijk afhangt); zoo kon men
‚duidelijk zien, in welke van de vier kikvorschen

(a) Zie L, c. pag. 31-33. Deze waarneming heeft
KroNeNrere door proeven geheel bevestigd ge-
vonden. Zie Plexuum nervorum structura etc. p‚

121, VaALentiN's Bepertorium 1837, pag. 268.

317

de doorgesnede tweede lenden-zenuw de meeste
zenuw-vezels had, of, met andere woorden, het
dikste was. «Om de uitkomsten nog veel duidelij=
ker te maken, heb ik, bij eenige kikvorschen,
zoowel de eerste als tweede lenden-zenuw door-
gesneden , en het gevolg hiervan heeft geheel en
al aan mijne verwachting beantwoord. — Want
in de meeste gevallen was, bij de verschillende
kikvorschen , de verlamming, door deze operatie
aan dezelfde zenuwen te weeg gebragt, verschil-
lend, in enkelde gevallen was de verlamming
van eene en dezelfde uitgebreidheid (a ).- Nadat
de operatie volbragt, en, zoo als boven vermeld
is, de huid toegenaaid was, heb ik sommige
van deze kikvorschen 8, andere 14 en enkele
3 weken laten leven, en heb daarop aan de doo«
de kikvorschen de dikte van de vroeger doorsne-
dene zenuwen met de, daardoor ontstane, ver=
lamming vergeleken, zoodat het natuurlijk ten
laatste zeer gemakkelijk was, naar de te voorschijn
gebragte verlamming , de dikte der zenuw te veron»
derstellen en te berekenen. De gevolgtrekking, die
uit deze gedane proeven voortvloeit, is natuurlijk
deze: dat een zeker aantal zenuw-fibrillen be-
paald zijn, om van het ruggemerg tot zekere
deelen van het ligchaam te gaan; dat deze fi-
brillen in verschillende bundels (zenuwen) ver-
deeld zijn; dat wel bij voorkeur sommige ze=

(a) Deze proeven zijn gemakkelijk te maken, indien
men maar, bij het doorsnijden van den musculus
ileo-coveygeus, de vaten in de buikholte niet be=
schadigt,

318

nuwen meer vezels ontvangen dan anderen
maar dat de verdeeling der vezels geenszins
gelijk ès in de onderscheidene gelijksoortige dies
ren, dat namelijk dezelfde zenuwen bij de eena
soortige dieren geenszins van dezelfde dikte
zijn, dat de dikte van de eene zenuw, zich omge=
keerd verhoudt tot de relative dikte van de andes
ren, die dezelve het meest nabij liggen, of die voor
dezelfde deelen van het ligchaam bepaald zijn.

Het is aldus van geen wezentlijke beteekenis,
indien de verschillende proeven, aan de zenuwen,
bij de verschillende individuën van gelijksoortige
dieren genomen, niet geheel overeenstemmende re=
sultaten opleveren ; de hoofdzaak blijft altijd de=
zelfde, dat namelijk de werking van de enkele
zenuwen of zenuwfibrillen, doordien ze met ande=
re zenuwen ( dezelve mogen beweging, gevoels- of
eindelijk gemengde zenuwen zijn ) zich verbinden,
in geenen deele veranderd worden. De eenige
verandering, die door deze verbinding geschiedt, is
eenvoudig deze, dat de zenuwen uit den plexus,
uit dit verband, weder te voorschijn komen, of
voorzien met meerdere zenuw-fibrillen (van ver=
schillenden aard, het zij van het dierlijke, het
zij van het plantaardige leven, het zij van beide)
of verdeeld en verbonden met verschillende an-
dere zenuw-fibrillen.

Hoe groot intusschen dit verschil van de dikte
der zenuwen ook zijn moge, heb ik toch altijd
gezien, dat bij de kikvorschen de voornaamste
beweging van het dijbeen geschiedt door de eerste

319

en tweede lenden=zenuw , die van het scheenbeen ;
door de tweede lenden- en die van den voet door
de eerste heiligbeens-zenuw; niettegenstaande het
buiten allen twijfel is, dat de twee laatste zenuwen
hare takken verspreiden in de spieren van alle
de drie. genoemde deelen der achterpooten. —
Daarom zijn de door mij genomene mechanische
proeven veel beter geschikt, om de daaruit vloeis
jende daadzaak toe te lichten , dan de galvanische
proeven van J, Mürren; want, daar niet minder
bij de prikkeling der tweede lenden-zenuw de
spieren van den geheelen achterpoot trillen, als
bij irritatie van de eerste sacral-zenuw, is het
onderscheid van de voornaamste motorische vere
rigting dezer twee zenuwen, op deze wijze, niet
zoo duidelijk aan den dag te leggen, als dit wel
indirect te doen is, door bij een levend dier de
verrigting van ieder dezer zenuwen te vernietigen
indien men namelijk dezelve bij verschillende in-
dividuën doorsnijdt (a).

Om te bewijzen dat de tweede lenden-zenuw
ook zenuwtakjes aan de spieren van den voet
geeft (hetwelk J, Mürrer zegt niet, en Kaonex=
BERG in geringe mate gezien te hebben ), heb ik de
volgende proeven genomen. Ik heb alle de voors
naamste spieren, waardoor het dijbeen met het
bekken en het scheenbeen met het dijbeen ver-
bonden wordt, doorgesneden, zonder den stam
van den nervus ischiadicus te beschadigen, daar-
na heb ik alle zenuwen van denzelfden poot,

(a) Zie Diss. de differentia et nezu etc. pag. 27 enz.

320

alvorens zij in den plexus gaan, doorgeknipt à
uitgezonderd de tweede lenden-zenuw.- Bij eener
anderen kikvorsch heb ik het geheele dijbeen
met alle spieren van het acefabulum'af tot aan
de knie weggesneden en alleen den nervus ischias
dicus gespaard, zoodat het onderste gedeelte
van den achterpoot, slechts door deze zenuw
met het ligchaam verbonden bleef, en vervol-
gens, zoo als in de bovenstaande proef, alle ze-
nuwen, behalve de tweede lenden-zenuw , door-
geknipt. — In beide gevallen heb ik ten duide-
lijkste gezien, dat er bij inspanning van het dier,
om beweging met den geopereerden voet te doen,
sterke spiertrillingen in den voet aanwezig waren ,
ofschoon noch duidelijke uitstrekking noch bui-
ging van den voet zelven te bespeuren was,
(daar deze, zoo als boven vermeld is, door de
heiligbeens-zenuw te weeg gebragt wordt). Deze
genoemde spiertrillingen waren hier daarom zoo’
in het oog loopend waar te nemen , dewijl de be-
weging, welke de tweede lenden-zenuw , op het
dij-been anders uitoefent, geheel vernietigd-was,’
en dus het gadeslaan van eene beweging in een
klein bestek door eene hevige beweging in een
uitgebreid bestek niet belet ie

NADERE TOELICHTING
OMTRENT DEN
AARD eN OORSPRONG

VAN HET

ZEE-K ROO S.

Door

F. A. W. MIQUEL.

Cum satis constet , modestum dissensum neque
veritati, neque scientiis unquam nocuisse „
nemini molestum erit , si ea declaramus,
quae nobis magis probantur, quantumvis ab
aliorum placitis recedunt, SCHMIDEL,

De Heer Mevex te Berlijn heeft in zijn Jahres-
Bericht über die Resultate der Arbeiten im Felde
der physiol. Botanik, van 1837, onder het Hoofd-
sluk der Planten-geographie pag. 184 (ook te
vinden in Wigemann’s Archiv IV. 4. p. 184—186)
verslag gegeven van een klein, door mij geschreven
stukje over het Sargasso of Zee-kroos, in dit Zyd-
schrift Deel IV, bl. 25—41 geplaatst,

Had de Heer Mevex inderdaad verslag van mijn
stukje, dat is een beknopt uittreksel, gegeven, dan
behoefde ik op dit onderwerp niet terug te ko-

NAT, TIJjDscHR. D, V. St. 4, 22

322

men, al had shet mij; ook: niet mogen: gelukken ;
den Heer Meyer tot mijn gevoelen over te halen,
dat in strijd is met eene door hem Te geuitte
meening. DAHOATEROO wate N

De Heer Meven heeft in dat Jahreahakkont
slechts die punten aangeroerd, welke zijn gevoe=
len raken, zoodat het onmogelijk is uit het ver-
slag des Heeren Mevex den inhoud en de bedoe-
lig van mijn stukje te leeren kennen.

Ik meen daarom de tegenwerpingen van den Heer
Meren met eenige woorden te moeten toelichten ,
en de geëerde verslagschrijver zal mij het verzoek
niet kwalijk duiden, om in een volgend Jakres-
bericht, voor zoo verre de ruimte,dit toe mogt
laten; mijne antwoorden kortelijk te vermelden.
_ «Hr. M, (zegt de Heer Meren) hat sich eben-
falls überzeugt , dass die beiden, Sargassum-Arten
AcaArpu's, $. vulgare nämlich und S. bacciferum
zusammengehören und nur eine Art bilden, für
welche Hr. M. den Namen Sargassum Columbí
vorschlägt, indem dieser kühne Seefahrer am 16,
Sept. 1492 die Sargasso-See berührte. Nach den
unter den Botanikern gebräuchlichen Gesetzen,
dürfte indessen eine solche .Namens- Umänderung
nichtallgemeinen Beifall finden; die Pflanze, wel-
€he in der Sargasso-See umherschwimmt, ward

‚von brsne Pweus natans genannt und ist mit Fucus
natans Tory identisch; Gareum that gewiss Uns
recht, als er obige Pflanze Fucus Sárgasso naùn-
te, Der Gattungsname ist mun zwar’ verändert,
aber esist kein Grund vorhanden-deuLinnéeischen
speciesnameh unzuänderen , daher muss dieser

323

Tang Sargassum natans heissen,» obgleich mart
später gefunden hat, dass derselbe auch festsits
zend angetroffen wird.’

Het zij mij geoorloofd, hiertegen het volgende
op te merken :
1. Ik stelde den naam S. Columbí voor, niet
omdat Corvxzos den 16 Sept. 1492 in de kroose
zee kwam , maar tot herinnering aan het gebruik;
dat de onverschrokken zeeman van het verschij-
nen van dit gewas maakte, om den wankelenden
moed van het scheepsvolk op te beuren en alzoo
zijne gedenkwaardige, voor de gansche wereld ge-
wigtige „ reis te volbrengen. Linnaeus gaf den re-
gel ‚dat. men geene andere menschennamen „dan
wan «verdienstelijke plantenkundigen, aan planten
moest geven, met uitzondering van beschermers
der wetenschap en zoodanige mannen, die bui-
tengewoon groot in hunne vakken geweest waren.
En zoude nu het pronklooze zeekroos, dat zulk
een gewigtig gewas voor den groote Genuees werd,
den naam van hem niet dragen, naar wien het
ondankbare nageslacht het door hem ontdekte
werelddeel niet noemen wilde?

2. Ik zoude tegen de regels der glossologie
gezondigd hebbe, indien ik, zoo als de Heer
Meresx nu wil, de plant S. natans genoemd had.
De groote Algoloog AcaArnu heeft dien, na
reeds verworpen, wlpote omnino falsum; ne-
gue religiosius colendi errores,„tdeo quod an-
Ligui sunt. Daarbij komt, dat de eigenlijke

‚ Fucus natans L. tot Sarg. bacciferum Aa. (F.

bagciferus Tuar, Hist. Fuc. Tab. 47) behoort,

22e

324

terwijl de F. natans Tuan, Il, c. T. 46 tot Sargà
vulgare Aa. moet gebragt worden. Linmaros,s
die later, naar het schijnt ook den anderen vorm
van S, Columbi, te zien kreeg, gaf in de latere
editiën zijner werken, eene diagnose daarna ge=
wijzigd (a). De Fucus Sargasso Gurr. be-
hoort tot S. bacciferum Ag,, terwijl Guerin den
vorm, die Acarnu S, vulgare noemt, als Fucus
Sargasso var. I, onderscheidt. Gaerin's Historia
Fucorum verscheen in 1768,

Ware nu het geslacht Fucus Z. in deszelfs ge-
heel bewaard , dan zoude men ons S. Columbi, Fe
natans L. Syst. Nat. ed. XII kunnen heeten,
daar deze editie in 1767 verscheen, en dus de
Linnaeaansche naam wel ouder is dan die van
Guerin. Maar AcanDm, die overigens zoo als
alle Zweden, de eer van Linnaeus gaarne hand-
haaft, heeft den Linnaeaanschen naam reeds om
goede redenen verworpen, en het zoude dus,
daar naar mijn onderzoek de twee Agardhsche

(a) In Syst. Vat. TIL. edit. X. (1759) schreef Lrn-
NAEUs: » fructificationibus [vesiculis] globosis
pedunculatis subaristatis”’, en citeerde Ruuru.
Herb. Amb. VI. T. 76., in de ed. XII vindt men
het kenmerk subaristafae niet, maar hij voegt
er bij: » Fructificationes in aliis muticae, in

__ als filo brevi aristatae, in quibusdam individuis
ex alis foliorum racemi brevissimi siliculis minutis
werrucosis. Toen had alzoo L. eene vruchtdra-
gende plant of het S.vulgarc Ac. gezien, Eenen
nog anderen vorm had L, in de Mort. Cliffort,
voor het oog, waar hij zegt: frutificationibus
globosis pedunculatis folioque umbilicatis.

325

species vervallen en dus tot voorkoming van ver-
warring onder eenen anderen naam moeten ver-
eenigd worden , voorzeker onjuist gehandeld
zijn, indien ik nu op nieuw eenen op eene dwae
ling berustenden naam, in de wetenschap had
willen invoeren. Ik had dan ook met meerder
regt de naam van Sargassum litoreum Rumrnros
Herb. Amb. kunnen kiezen,

Zelfs wanneer de specifieke naam van Lrix-
xAEUS op geen verkeerd begrip berustte, zal ie-
dereen, die maar eenigzins met de studie der
Algen bekend is, gaarne toestemmen, dat het
niet ongeoorloofd is, in een geslacht, dat thans
tot basis van eene gansche familie verstrekt ,
nieuwe speciele namen voor die soorten der nieu-
we geslachten te kiezen, die bij Lisnarus wei-
nig naauwkeurig bepaald waren. Hoe vele voor-
beelden zoude men hiervoor niet kunnen aanvoe-
„ren |

De Heer Meren heeft immers zelf, bij zijne
niet voortgezette poging, eene omwenteling in
het Systema Algarun te bewerken, volgens
gansch andere beginsels gehandeld , dan hij
thans aan mij voorschrijft. (Zie Flora oder Bo-
tan, Zeitung, 1827.) De, uit ten minste negen
verschillende plantensoorten bestaande Mempelia
werd door deu Heer Meren polymorpha genoemd,
welke specifieke naam aan geene der andere
soorten toebehoort.

3. Uit het gezegde van den Heer Meren zou-
de men gelooven, dat ik in het vereenigen van
S. vulgare en bacciferam slechts anderen ge-

323

volgd had. Vóòr Meren had reeds Acannn zel-
ve deze gissing opgesteld (Zie Spec. Alg. Tom. I.
p. 7) bij Serg. bacciferum zeggende: « Gerte
in eo singularis species quod etiamsi copiosissi-
me fuerit inventa, unquam nec radix nee fructus
ejus detecti sunt. Non temere sane suspicari mihi
‘licitum sit, hanc speciem nihil esse nisi praece-
dentem in profundo crescentem, ejusque tantum
partem superiorem ab undis divelli, cum in fundo
maris omnia tranquilla sunt, Rationes hujus meae
sententiae sunt, quod tantum in alto mari et
quod -plus est certo anni tempore tantum inveni-
tur, graciles caules, qui apices plantae indi-
cant , et praesertim fructus et radicis defectus.”—
Door naauwkeurige vergelijking van vele exem-
plaren meende ik hieromtrent tot zekerheid ge-
komen te zijn, en beschreef en karacteriseerde
“daarom deze twee planten als S. Columbt.

4, De voorname rede, waarom de Heer Mer-
“zex zoo zeer den naam xatans voortrekt, schijnt
daarin gelegen te zijn, dat deze met deszelfs;,
in miin eerste Stukje bestreden gevoelen, strookt.

« Herr MroveL (alzoo vervolgt de Heer Mer-
Jen) kommt zu der Frage über den Ursprung
« jenes herumschwimmenden Tanges und meint;,
« dass wenn man annimmt , das derselbe -los-
« gerissen ist und nur einige Zeit hindurch le-
« ben bleibt, man nicht sehr von der Analogie
« abweicht, Hierauf werden verschiedene Zwei-
«fel gegen die Ansicht des Referenten aufge-
«stellt , weleher beobachtet hat, dass die um-
« berschwimmenden kleinen Exemplare jenes Tan-

327

«ges ganz deutlich zeigen, dass sie niemals fest»
«gesessen haben , dass man also auch nicht nach
«dem Boden zu suchen habe, worauf sie ent»
«standen sein möchten, sondern dass die Ober
«fläche des Wassers, worauf sie schwimmên , als
«solcher zu betrachten sey. Die Zweifel , welche
«Hr. M. gegen des Ref. wirkliche Beobachtung
«aufstellt, sind jedoch sehr leicht zu beseitigen;
« überall wo Hr. M. glaubt, dass meine Beobach-
« tung (Ich habe über jenen Gegenstand nicht eine
« blosse Ansicht aufgestellt, sondern wirkliche
« Beobachtungen mitgetheilt! Ref, ) ohne Analo-
«gie ist, da habe ich wirklich analoge Fälle
« aufgeführt und spätere Beobachtungen haben
«meine Kenntnisse hierin noch erweitert. Alle
« Exemplare jenes schwimmenden Tanges welche
« Hr. M. aus dem Sargasso-See erhalten hat, ha-
« ben einen kurzen Hauptstengel , was Ref, sehr
erklärlich findet , denn jener Tang schwimmt
«vin mehr oder weniges grossen Massen umher,
« wovon einzelne die Laenge von 2, 3, 5 Fuss
«und darüber erreichen , und jeder derselben
« hat Hunderte und selbst Tausende von Stengeln,
vw Áesten und Zweigen aufzuweisen, Diese gros-
«sen Exemplare sind es aber, welche die See-
«fahrer auffischen, um ihren Freunden in der
« Heimath mitzubringen, und ganz nach ihrem
« Belieben werden die Stengel und Aeste vom
« dem aufgefangenen Exemplare aufgefischt. Ref.
« überzeugte sich sehr bald, dass die Untersu.
«ehumg jener grossen Exemplare nicht zum
w Ziele führen kann; er fischte desshalb nach deù

328

« kleineren und nach den kleinsten, welche dag
« Räthsel sehr bald lössten und die vom ihm
« mitgebrachten Exemplare beweisen seine Anga-
« ben, ”

Ik heb deze woorden hier in hun geheel overge-
nomen ‚ daar zij, ondanks den Schrijver, be-
wijzen voor mijn gevoelen bevatten.

De twijfelingen, die ik tegen het gevoelen des
Hr. Meren, dat het Zee-kroos in de Krooszee ge=
groeid en niet daarheen gedreven zijn zoude, in-
bragt, berusten vooral op de groote onwaarschijn-
lijkheid en voorbeeldeloosheid van zoodanige ont-
wikkeling, op den vorm der Sargasso - planten
uit de Krooszee, die zeer duidelijk bewijst ,
dat die eenmaal vastzittende, losgescheurd zijn,
en verder op de opmerking, dat juist daar, waar
het Sargasso in die verbazende menigte gevon-
den wordt, de groote stroom uit den Oceaan
( golfstroom } zijn einde heeft, in wiens gehee-
len loop de groote von Humsorpr drijvende mas-
sa’s van Sargasso had gevonden. Daarbij merkte
ik op, dat de Hr. Merer, om een analoog ver-
schijnsel te noemen , dit zeer te onregte bij
Vaucheria gezocht had, eene plant die hemels-
breed van Sargasso verschilt en van dewelke (dit
moet ik er thans bijvoegen) ook niet eens waar
is, hetgeen de Hr. Meven beweert.

Tegen deze twjfelingen nopens de meening
van Ossrek en Meren, wordt nu van de zijde
des Hr. Meren, niets aangevoerd , als dat zij
ligtelijk te ontzenuwen zijn, en dat de kennis
des Hr. Meren hierin nog- door meerdere waarr

329

nemingen bevestigd is, Deze waarnemingen wor-
den niet genoemd, maar kunnen dan toch of
slechts de analoge gevallen bij Vaucheria of de
van den Hr. Meyer uit de Krooszee medegebragte
exemplaren betreffen. De wijze , waarop de
door mij gebruikte exemplaren, afgekeurd wor-
den, is willekeurig, en ik zoude daartegen slechts
kunnen aanvoeren, dat zij door eenen met de
twistvrage onbekenden zeeman verzameld zijn.
Zoo veel is dan toch volgens den Heer Meren
zeker , dat de meeste exemplaren zeer getakt
zijn, (duizend is wel wat veel! ), en daar ik nu
uit de rigting dier takken siellig meende te kun-
nen opmaken , dat dezelve éénmaal aan eene
vastzittende plant gegroeid waren, en uit den
aard des grondstengels meende te kunnen be=
sluiten , dat deze groote exemplaren inderdaad
niet in de Krooszee al drijvende konden ge=
vormd zijn, blijft mij thans nog alleen te be-
wijzen over , dat de waarneming van die zeer
kleine exemplaren niet zooveel beteekent als de
Heer Merex er in vindt.

Deze kleine exemplaren dan bewijzen (op
welke wijze wordt niet gezegd) zeer duidelijk,
dat zij niet vastgezeten hebben en dus drij-
vende zich moeten ontwikkeld hebben. De za-
den, dit voegt de Heer Meren er thans bij, zou=
den van de vruchtdragende exemplaren der Ame-
rikaansche kusten en waarschijnlijk ook van de
Azorischeeilanden , door de sterke zeestroomingen
naar de Krooszee gevoerd zijn. Ik kan naauw-
lijks gelooven, dat de Heer Meren het ernstig

330

met deze kypothese meent, die inderdaad tegen
alles iadruischt. R

1. Eene plant, wier natuurlijke groeiplaats
aan de kusten van Z. Amerika en andere ‘tropis
sche landen is, die daar op rotsen en andere
voorwerpen vastgehecht is, zoude zich alzoo in
de Krooszee , gansch tegenstrijdig met haren
aard , zwemmende vormen! Geene andere plant
uit de talrijke orde der Fwcoideën heeft daarvan
een voorbeeld opgeleverd; integendeel bewijzen
de nieuwere waarnemingen omtrent het kiemen
der Algen juist het tegendeel.

- 2, Wanneer ook inderdaad zich de zaden van
Sargassum Columbi drijvende ontwikkelen kon-
den, waarom heeft men dan deze alzoo gevorm=
de exemplaren slechts in de Krooszee aangetrof-
fen, en waarom niet veeleer, in de kust-streken
van Amerika en elders ? \

3. Wanneer de hypothese van den, Heer Merex
eenigen grond had, dan zoude men in de van
de kusten van Amerika uitgaande groote zeestrooe
men, de kleine exemplaren moeten aantreffen,
en eerst later de meer uitgegroeide. Maar hier-
van bestaat niet alleen geene waarneming, maar
wel van het tegendeel,

4, Wanneer inderdaad de zaden zich alzoo
zwemmende ontwikkelen konden, dan is het on-
begrijpelijk, waarom zij dan niet ook vruchten
zouden dragen, hetgeen tot dusver niet is waare
genomen.

Ik geloof niet, nog meer tegen de hypothese
van den Heer Mevex te moeten aanvoeren, De

331

in de noot bijgevoegde opmerking, dat de Fu-
coideën noch steng noch wortel, in de beteeke-
nis der hoogere planten, bezitten, is eene be-
kende daadzaak, die ook in mijne Verhandeling
uitgedrukt.stondt , en die slechts aan hem onbe-
kend wezen kan, die geheel vreemdeling in het
rijk der Algen is. Dat daaruit echter volgens den
Heer Meren niet zoude kunnen afgeleid worden,
dat zoodanige plant eenmaal vastgezeten had, is
mij onduidelijk. Van mijnen kant wil ik dan
ten slotte herinneren , dat alle-Fucoideën vastzit-
ten, en dat men het orgaan scutum radicale
noemt, hetwelk voor zoo verre de functie der
wortels heeft, als deze tot vasthechting der plant
dienen, en dat het, bij eenige oefening niet moeije-
lijk is, aan iedere losgescheurde Alga fucoïdea,
die men in het water drijvende of op het strand
geworpen vindt, te bepalen wat haar onderste en
wat haar bovenste gedeelte was.

___RorrErpam den JO November J838.

OVER HET GETAL DER

LUCHTGÁTEN

(STIGHATA)

zij SCOLOPENDRA, #

DooR

J. vaN DER HOEVEN.

Onder Scolopendra verstaan wij hier geenszins
het Linneaansche geslacht, maar die soorten van
hetzelve, welke door Lracm onder dien naam
begrepen zijn.

Het voorwerp, dat wij in de eerste plaats on-
derzocht hebben en hetwelk aanleiding gegeven
heeft tot deze aanteekeningen, had eene lengte
van 204 millimeters. Het is mij onbekend van
waar het afkomstig was; het kwam echter over-
een met andere voorwerpen in het Rijks Museum,
die uit Suriname overgezonden zijn, en aan welke
de Heer W. pr Haan den naam van Scolopendra
gigas gegeven heeft. De door Porr en Korzan
onder den naam van Scolopendra morsitans Le
beschrevene en afgebeelde soort (a) komt mij
voor daarvan niet te verschillen. Ik zoude ech-

(a) Brasiliens vorzüglich lästige Inseklen. Wien
1832, 4to, S. 7, 8, Fig. 4

333

ter niet durven beweren dat de door mij onder-
zochte soort werkelijk tot Scolopendra morsitans
van Linnaeus moet worden gebragt, want onder
dezen naam schuilen waarschijnlijk meerdere soor=
ten. De soorten van Scolopendra te ontwarren , is
mijn tegenwoordig oogmerk niet en ik moet deze
moeijelijke taak voor anderen overlaten. Het opstel
van Geavars in de Annales des Sctences naturele
des (a), geeft mij hieromtrent geene genoegzame
opheldering. Ondertusschen is de nadere soorts-
bepaling voor ons tegenwoordig onderzoek tame-
lijk onverschillig, daar wij later hetzelfde getal
stigmata bij vele soorten uit verschillende gewes-
ten van onzen aardbol , die in 's Rijks Museum
voorhanden zijn , hebben aangetroffen.

Het ligchaam bestaat, behalve den kop, uit
21 van boven zigtbare ringen; aan de onderzijde
zijn er 22, daar het deel, hetwelk Savranr sen
conde lèvre auxiliaire noemt, hier tusschen den
kop en den eersten ring inligt. De sprieten (47
millim. lang) tellen 19 geledingen ( Korran geeft
er slechts 17 aan zijne Scol, morsitans op);
deze geledingen worden allengs smaller en de 9
laatste vooral zijn zeer dun,

Elke ring van het ligchaam wordt, met uit-
zondering van den laatsten, door twee hoornach-
tige platen en een, daar tusschen liggend vliezig

(5) Etudes pour servir à L'histoire naturelle des My-
riapodes, Ann. des Sc, nat. Sec. Série, Tom, VIL,
1837, Zoologie p. 35 et suiv.

334

bekleedsel: zamengesteld ‚hetwelk de zijden des
Higehaams vormt. Van de twee hoornachtige platen
ligt eene aan de rugzijde, deze is rondachtig, in
het midden. en vooral naar achteren breeder ;-de
andere plaat ligt aan de buikzijde, is van voren
breeder’en loopt naar achteren rond toe, *

In het vliezige gedeelte der ringen vindt men
de aanhechtingen der pooten, die:2l paren vor-
men. In dit zelfde vliezige gedeelte liggen ook
de stigmata, boven en achter de plaats van in-
hechting der pooten en digt onder der rand der
rugplaten. )
= Deze stigmata liggen echter niet in elken ring
én er zijn dus niet 21 paar van dezelven, veven
als men zoo vele pooten telt.” Men ziet namelijk
alleen stigmata in den derden, vijfden , achtsten ,
en vervolgens telkens met overspringing van eenen
ring, in den tienden, twaalfden, veertienden ,
zestienden, achttienden en twintigsten ring.

“_Bij Scolopendra:forficata is echter volgens Tre-
vIRANDS de rangschikking der stigmata eenigzins
anders (a). Dit dier heeft 15 pâar pooten en”7
paar luchtgaten. Hier ligt een paar stigmata in
den ring, die het eerste paar pooten draagt, ver-
volgens in den derden ring, dan met oversprin-
ging van twee ringen, in den zesden, en vervol.
gens telkens met overspringing van. éénen ring,

te) V ermischte Schrifien vón G. Rund L.G. Trbr-
vee sOprmaNus. 2ter Bd, Bremen-1817.-8. 29, 30. Tab.
IV: fig: de * C -

335

in, den-achtsten „tienden, twaalfden en veerfiens
deri ring: yr {
„Maar de Scolopendra pepe behoort lasle
tot een ander geslacht of ondergeslacht ( subge«
nanus) dan de Scolop. morsttans, Lreacn heeft
dat ondergeslacht Zethobtus genoemd ; het ons
derscheidt zieh door een grooter aantal oogen;
door talrijker geledingen in de sprieten, door af=
wisselend breedere en smallere rugplaten en doot
een’ geringer getal pooten. Bij de ware Scalo-
pendrae daarentegen zijn er vier eenvoudige oogen
áan weêrszijde van het’ kopschild , die achter den
grond der sprieten liggen en de rugplaten zijn niet
afwisselend smaller en breeder, maar worden’, met
uitzondering der twee eerste ,‚ naar achteren toe
trapsgewijze grooter.
Ondertusschen ligt er-evenmin bij Lithobius-als
bij Scolopendra in twee op elkander onmiddel-
Fijk volgende ringen een stigma en het: aantal
stigmata is dus aan weêrszijden altijd ‘kleiner
dan de helft van het getal ringen, daar er daar»
Enboven nog andere ringen zonder luchtgaten
aanwezig zijn.
_ Onlangs voor mijne lessen de beschouwing der
âdemhalingswerktuigen bewerkende , zocht ik het
éen en ander na over het aantal der stigmata
bij onderscheidene orden van insekten. De-meeste
Schrijvers geven ons hieromtrent geen stellig na=
figt ten aanzien der Myriapoda, In het zoo
naauwkeurig bewerkte Entomologische Handboek
van Buaurisren zijn de Myriapoda van de klas-

336

se der insekten uitgesloten en dus niet behandeld;
Slechts in twee werken vond ik eene meer be-
paalde aanwijzing. In het algemeen geachte en
uitmuntende werk van Krany en Spence lezen
wij, dat bij de Myriapoda elke ring , met uite
zondering van den laatsten, een paar stigmata
heeft (a), en Mecreu geeft in zijne. uitgebreide
vergelijkende Ontleedkunde, wier voltooing hij
tot groot nadeel der wetenschap niet mogt bele-
ven, meer bepaald van de Scolopendrae op, dat
zij talrijke s/igmata, tot 22 paar toe bezitten (5).

Deze opgaven kwamen wij reeds door de vroe-
gere ontleding van Zethobtus door TrrvrRAnus
zeer twijfelachtig voor; en dat zij ook van de
eigenlijk gezegde Scolopendrae onjuist zijn, blijkt
uit het boven gemelde resultaat van ons, door
deze onzekerheid uitgelokt onderzoek.

Ik moet nog opmerken, dat de stigmata bij
de Scolopendrae dwarse , door een’ zwarten ,
hoornachtigen rand omgevene spleten zijn, die op
eene kleine eironde verhevenheid liggen, welke ,
hoezeer dun, van steviger en meer hoornachtig
weefsel is dan de omringende vliezige deelen.

Bij eene, zoo het schijnt , nieuwe soort van
Scolopendra van Java, vond ik de stigmata
zonder deze verhevenheid, meer driehoekig en
ruimer,

(a) Antroduction to Entomology. 5 th edition, London
1828. IV. p. 48.

(&) System der vergleichenden Anatomie, Viter Thl.
Halle 1833. 5. 41.

mn

me

Ie

}
PA f
A Î
id ey “
PETER
velp

kl

Lijdschr: vuor Natmur® Gesch. DD. 5

Led Hoeven del Seend mn ddprunger bedden

337

Dat de luchtbuizen bij deze dieren. bundel-
vormig rondom elk stigma ontspringen en eene
bruine kleur aanbieden, is bekend, Deze bruine
kleur is aan den aldus gekleurden spiraaldraad
toe te schrijven.

VERKLARING pen AFBEELDINGEN.
(PL VL)

Fig. 1. Kopschild van de door ons, onderzochte
Scolopendra, om de vier oogen, (o,o)
aan elke zijde te doen zien. Nat. grootte.

Fig. 2. Kop en drie voorste ringen van het lig-

chaam van de linkerzijde; a, eerste
stigma; b, b. inhechting der pooten;
alleen het eerste paar is niet WOBBenODeR.
Nat. grootte.

Vier achterste ringen van het ligchaam,

_evén eens van de linkerzijde gezien; aa,

achtste en negende stigma; 6, b, b, in
hechting van de pooten van nde ‘achttien-
de, negentiende eu twintigste paar, Nat.

Fig. 3

grootte.

Fig. 4. Een stigma, 5 maal vergroot.

Fig. 5. Stam der luchtbuizen, sterk vergroot; a,
zijtak, die zich tusschen de vanéénwijken-
de spiraaldraden van den hoofdtak eenen

weg baant; 5, 5, twee takken, die uit
Î het einde vän den stam voortkomen.

ki

sar. ripscu, VD, St, 4, 23

BUPRESTIS DALENIn. Sp.,

PAPILIO PAYENI Borspur.
EN

COLIAS VERHUELLI n. Sp.

BESCHREVEN DOOR

J. van ver HOEVEN,

(Hierbij Plaat 7 en 8).

Het is onder de beoefenaars der Entomologie

in ons Vaderland wel bekend, hoe vele moeite
en kosten de Heer Med. Dr. C, Daran te Rot-
terdam aan zijne verzameling. van insekten
besteedt, zoo dat dezelve, hoe zeer eerst sinds
weinige jaren aangevangen , thans onder de
schoonste bijzondere verzamelingen van, Nedere
land geteld mag worden.
__De geachte hezitter dier verzameling bood mij
voor eenigen tijd de drie insekten ter beschrij-
ving aan, welke het onderwerp van dit opstel
uitmaken. Eene dezer soorten is reeds beschre-
ven, doch nog niet afgebeeld en daarbij, zoo
het schijnt, hoogst zeldzaam; de twee anderen
zijn, voor zoo ver ik weet, voor de wetenschap
nog geheel nieuw. 4

339

BUPRESTIS DALENI v. pn. Hoeven,
Fig. 1. a, 6.

B. elytris acuminatis, viridi-aeneis, puncte
pallide flavo , violacea stria transversa cincto ;
pectore cupreo nitidisstmo, abdomine pallide
testaceo, glabro.

Lengte 45 millim., breedte 14 millim,

Vaderland: Java, volgens berigt, aan de Oosts
kust.

Dit zeldzame insekt heeft omtrent de gedaante
van B. bicolor F., en de grootte van B. collaris
Fanz. Het staat zeker het digst bij B. bzeolor,
zoo wel in den geheelen Aabitus als in den vorm
der dekschilden, maar verschilt er echter genoeg-
zaam van, zoo wel door het gemis der twee gele
plekken aan den grond van den thorax, als
door- de veel kleinere gele vlak op de dekschil-
den, welke bij B. bicolor eene breede dwars-
streep vormt en eindelijk is laatstgenoemde soort
veel grooter, bijkans tweemaal langer dan de
B. Dalení,

Kop, borst, dekschilden en pooten zijn, even
als bij vele soorten van Buprestis, bij voorbeeld,
Buprestis fulminans, met talrijke ingedrukte
stipjes geteekend, De sprieten zijn bruinachtig
violet, behalve het eerste lid, dat staalkleurig en
het tweede, dat glinsterend koperkleurig is. Op
den kop is tusschen de oogen, even als bij Bu

23 *

340

prestis fulminans, eene diepe driehoekige uit-
holling. De thorax is ter zijde ingedrukt en heeft
eenen roodachtig-paarsen weerschijn. De dek-
schilden zijn langwerpig, aan het eind rond toe-
loopende, met een klein scherp puntje digt bij de
sutura. Op elk dekschild loopen zes ribben in
delengte, waarvan een den buitenrand en de zese
de de sufwra vormt. Op de derde dezer over-
Tangsche ribben, van de buitenste af geteld»
ligt een onregelmatig rond, geelachtig wit vlekje.
Het is omtrent op twee derden van de geheele
engte des diers, en dus achter de helft der e/y-
dra geplaatst. Een paars-roode zoom, die zich
in eene blaauwgroéne vlék verliest, omgeeft dit
vlekje.” De achtereinden der dekschilden hebben
een’ paarsen weërschijn. De onderzijde der borst
is groen, met een’ rooden koperglans. Aan de
zijden, ziet men tusschen de inhechting van het
tweede en derde paar pooten eenige witte haren.
Tusschen den grond der pooten van het tweede
paar ziet men eene hoornachtige vlek , welke om-
streeks van dezelfde kleur is als de onderzijde
des achterlijfs.

2, PAPILIO PAYENI Borsnvv.
Fig. 2. a, b.
P. alis anticis falcatis, posticis anguste

caudatis, concoloribus: supra rufooflavis, lim-
bo bruneo, posticis lunulis rufis: sublus au-

34l

vantiaco-rufis, maculis ruf‚is, posticts tribus
lunulis argenteis prope marginem internum.

Deze soort leeft op Java.

Borispuvar heeft haar uitvoeriger beschreven in
zijn Species général des Lépidoptères (a). De
uitgespreide bovenvleugels staan met de punten
9 centimeters of iets meer van elkander. Het lijf
is geelachtig ros, met graauwachtig groene ha-
ren op het achterste gedeelte van den #Aorax en
boven op het achterlijf; dergelijke haren bedeke
ken ook den grond der vleugels aan de boven-
zijde.

Dit insekt schijnt volgens BorspuvaL zeer zelde
zaam te zijn. Hij schrijft dienaangaande het vol-
gende: « M. Paren m'en a trouvé qu'un seul
ïndividu dans la partie muntucuse de douest
de Java, pendant un séjour de plusieurs an-
nées. C'est assez dire combien il doit être
rare,”

3, COLIAS VERHUELLI. v‚ ». Horven,
Fig. 3. a, b.

Colias alis anticis dentatis , apice falcatts ;
posticis angulatis integerrimis, omnibus supra

(a) Tom.1. Paris 1836. pag. 237, 238. Dit werk
maakt een gedeelte uit der Suites à Buffon,
welke door den boekhandelaar Rozer worden uit-
gegeven.

342

ef subtus flavis ; anticis apice. margineque Brus
zeis „ omnibus striga pallide -brunea, subtus-
gue puncto medio subocellart, supra tantum
in anticis eonspicuo.

Deze soort leeft in Sina,

De uitgespreide bovenvleugels staan met der-
zelver punten omstreeks 7 centimeters van el-
kander.

De Colias Rhamni, waaruit BoisbuvaL met
bijvoeging eeniger verwante soorten zijn geslacht
Rhodocera vormt, nadert door de hoekige
vleugels tot deze nieuwe soort, welke echter
andere sprieten heeft, die niet gebogen zijn.
Veelligt moet in eene verdeeling der Zepidopte-
ra, die op de kleinste bijzonderheden acht geeft,
zoo als die van BorsbuvAL, onze thans voor het
eerst beschreyene soort een nieuw geslacht vore
men en dit te meer, daar men ook op Borneo
eene aan Colias Verhuelli zeer gelijkende soort
ontdekt heeft, welke in het Rijks Museum voor-
handen is.

Ik heb deze soort benoemd naar den Heer
Q.M. R. Vern vers, Kolonel en Kapitein ter Zee,
Equipagemeester van de Marine in het hoofd-de-
partement van de Maas, te Rotterdam, die als
Schrijver, door zijne uitgegevene Reis, bij het Ne=
derlandsch publiek geacht is, zich door vele
bijdragen tot het werk van Serp en ook door
enkele opstellen in ons Tijdschrift. als beoefe-
naar der Zxfomologie heeft bekend gemaakt,
en aan wiens bekwame en geoefende hand wij

dijdschr moor Nater! Gesch. DF

Ee

| Mulder del

ELT

Jteend) vo L. dorenger beden

disch voor Natwurt. Gesch DS Jd

Jaagmaas Mulder del Sleen wol Springer Leder

343

e
de teekeningen der twee Zeptidoptera verschul-
digd zijn , die door den Heer Saacmans Murper
op steen gebragt en door ons bij deze beschrij-
ving gevoegd zijn. De Buprestis Dalen? is door
den Heer Saacmars Morper onmiddellijk naar
het voorwerp zelve op steen geteekend.,

Leiden, 18 Januarij 1839,

Ne
te
%

EN

ALC

ns

BOEKBESCHOUWING,
_ LETTERKUNDIGE BERIGTEN
EN

VERTALINGEN.

BOEKBESCHOUWING, LETTER-
KUNDIGE BERIGTEN
EN VERTALINGEN.

J. W. Horxeuann, Over de Flora daniea, uit
het oorspronkelijk Deensch overgezet, door
G. Pa. F. Grosnaxs, (a).

De Flora dantca ismet opzigt tot haren oorsprong,
haren grooten omváng, en de aanmerkelijke
kosten die zij vereischte, zoowel een koninklijk
werk, als een nalionaal velgens haar doel en
haren inhoud. Gewigtig is zij voor Botanici door
den rijkdom van planten (5) dien zij bevat, en
door het groote aantal van zoodanige, die voor=
heen onbekend waren en die in dit werk bij deszelfs
verspreiding het eerst bekend zijn geworden, ter-
wijl de betrekkelijk matige prijs haar zeer verkrijg=
baar maakt, Eerwaardig door haren ouderdom

(a) Uitde Vaturhistorisk Tidsskrift, udgivet af Wen=-
rik Krörjen, Koppenhagen 1836 en 1837.

(5) Het werk bevat nu bij de uitgave van het 38ste
stuk 2280 platen, die afbeeldingen leveren van
ongeveer 3000 planten. Het is het grootste Bo=
tanische werk in folio, want de Znglish Bota=
ny, die over de 3000 platen telt, is in 8°,

a *

á

heeft zij echter voor ons de waarde van een
nieuw werk, daar zij door onze tijdgenooten
wordt voortgezet, terwijl zij uit een oogpunt van
kunst beschouwd, den middelweg houdt tusschen
overbodige pracht en bekrompene spaarzaam-
heid. Ik twijfel daarom niet, ofschoon ik reeds
vroeger mij bevlijtigd heb, om haren oorsprong
en voortzelling meer bekend te maken en dat
wel, vóór dat de uitgave van dit werk aan mij
was toevertrouwd, dat eene nieuwe bearbeiding
harer geschiedenis welkom zal wezen aan de be-
minnaren der plantenkunde en bijzonder met be=
trekking tot de nieuwste stukken, waarover ik
in mijne vorige verhandeling niet heb kunnen
spreken (a). Het zal misschien onvoegzaam sehij=
nen, dat de uitgever van dit werk als lofrede-
naar van deszelfs voortreffelijke eigenschappen op-
treedt, maar ik troost mij daarmede, dat een
arbeid van 31 jaren, dien ik aan het werk ge-
wijd heb, mij het regt geeft om over deszelfs
waarde mijne meening te uiten.

Eene gelukkige en nuttige gedachte gaf de
eerste aanleiding tot de uitgave der Flora danica,
men zag namelijk in, dat het buitengemeen kost-
baar en moeijelijk zoude zijn, om eene botani-
sche boekerij bijeen te brengen die slechts eenie
germate genoegzaam zijn zoude, wanneer ieder
kruidkundige in de verschillende hemelstreken en

(a) Zie Mistorisk-critische Bemaerkninger om Flora
danica in de skandikanaviske Literaturselskabs

Skrifter, II. 1809. p. 308.

5

rijken, de planten van zijn land zoude uitgeven,
bijzonder wanneer zij daarenboven met platen
voorzien waren en dat men hierdoor van de-
zelfde plant verscheidene afbeeldingen zoude
krijgen. Men meende daarom, zoowel de bota-
nische studien minder kostbaar te maken als
dezelve te bevorderen, wanneer verschillende
regeringen, voornamelijk die , wier rijken onge-
veer de planten bevatten, die in Europa in het
wilde wassen, zich tot het uitgeven van koperen
platen der planten , die in hare staten voortkwa-
men vercenigden , doch zoodanig, dat iedere plant
slechts eens afgebeeld werd. Oostenrijk en Rus-
land traden toe, maar slechts Denemarken voerde
het met aanhoudenden ijver uit. Jacqui gaf 5
deelen der Oostenrijksche Flora uit, bevattende
500 platen, Parras 2 deelen der Russische, be-
vattende 200 platen,

Eene genoegzame bekendheid met de verschil-
lende gewassen uit alle planten-familien, die zich
in Denemarken en Noorwegen bevinden, konde
men zich niet zonder reizen verschaffen, die met
oogmerk om de planten, die in de Flora danica
uitgegeven zouden worden, te vinden, te onder-
zoeken en te laten afteekenen, ondernomen moes-
ten worden. Dit geschiedde dan ook door de
verschillende uitgevers, namelijk G. C. Orper ,
O. F. Mürren, M. Vanr en door mij. De rei-
zende kruidkundige werd door eenen teekenaar
’ vergezeld, welke op de plaats zelve de gevon=
dene planten afteekende, die eerst na den afloop
der reis op koper gebragt werden, Dit geschiedde

6

door eenen graveur, die bij dit werk wás aange
steld. en gewoonlijk dezelfde kunstenaar was die
de planten teekende. De reizen, teekeningen en
gravures werden uit des Konings particuliere kas
bekostigd; daarentegen zorgde de uitgever voor
de afdrukken, het papier, den tekst en het af-
zetten. De Koning ontving voor eenen vastgestelden
Prijs omtrent 50 zwarte en 30 afgezette exem-
plaren. Van deze werden de afgezette tot ge-
schenken gebruikt, terwijl de zwarte exemplaren
onder de Stiften verdeeld werden, onder opzigt
der Stiftsambtlieden en Bisschoppen. Deze exeme
plaren waren bestemd om aan diegenen uitge=
leend te worden, welke de uitgever aanwees,
waarom men hierover met elkander in briefwis=
seling zoude treden. Dit duurde tot in het jaar
1827, toen ik bemerkende dat er zelden aanmel-
dingen of verzoeken om het werk te leenen,
kwamen en vermoedende, dat alle de Stiftsexeme
plaren niet in hun geheel aanwezig waren, den
Koning eerbiediglijk verzocht, dat deze zaak on=
derzocht zoude worden. Deze voorslag behaagde
den Koning, en daardoor werden verscheidene
misslagen ontdekt, waardoor sommige exempla-
ren onvolledig geworden waren. De stukken,
die in deze exemplaren, welke voor algemeen
gebruik bestemd waren, ontbraken, werden uit
's Konings bijzondere kas bijgevoegd en sinds
dien tijd staan deze exemplaren niet meer onder
het opzigt der Stiftsambtlieden en Bisschoppen.
Daar de bovengemelde reizen als de eigenlijke
grondslag tot. de Flora danica aangezien kunnen

7
worden, en daar tot hiertoe niets over dezelve
is bekend gemaakt, zoo wil ik hier opgeven,
wat ik hieromtrent weet, hetwelk echter onvol-
komen is, daar geen der uitgevers van het werk
iets schriftelijks hierover nagelaten heelt. G. CG.
Ozever, de eerste uitgever des werks, was ook
de eerste, die eene reize voor de uitgaaf onder=
nam. Zeer verstandig koos hij tot zijne naspo-
ringen, dat gedeelte der twee verbondene rij-
ken, hetwelk vooreen kruidkundig oogmerk den
grootsten voorraad beloofde; hij reisde namelijk
naar Noorwegen, waarheen hij in 1755 vertrok.
Denemarken was tot dien tijd weinig onderzocht,
doch Noorwegen oneindig minder. De Bisschop
Gonservs had zijne studien nog niet bij de krunid-
kunde bepaald (a). Eerst later onderzocht de
Predikant H. Srnöm de Flora van zijn kers-
spel (5), en echter was de opmerkzaamheid der
kruidkundigen juist op dezen tijd bijzonder tot
de voortbrengselen van het groeijende rijk in
noordelijk Europa gewend. Immers slechts eeni-
ge jaren voor dat de reizen voor de Flora danica
ondernomen werden, onderzocht Linxaevs Fin-
marken, en gaf als vrucht dezer reize zijne Flo-
ra lapponich (c) uit, een werk, dat groote

(a) Het eerste deel zijner Flora norvegica, kwam te
Drontheim in 1766 uit.

(4) Srröms physisk-oeconomische Beskrivelse af Fog
der iet Söndmör, kwam te Soröe in 1762—69 uit.

(ce) Flora lapponica, Amstelodami 1737. 8°. De
Brit J. E. Smrrn, die het herbarium van LiN-
SAEUS had aangekocht, gaf ecne nieuwe uitgaaf

8

verwondering moest wekken, daar des Schrijvers
jeugdige phantasie vereenigd met zijne zeldzame
kennis in dit werk overal doorstraalt , terwijl de
inhoud vervuld is met zoowel nieuwe als belang-
wekkende beschouwingen van plantenvormen,
die deels tot hiertoe onbekend, deels onjuist be-
kend gemaakt waren («). :

Bij al den tegenstand dien Orpen in zijne aca-
demische loopbaan te Koppenhagen ontmoelte ,
was echter de verwachting van dezen leerling van
Harrer hoog gespannen: men vond zich niet
bedrogen, Kort nadat hij het plan voor de Flora
danica bekend gemaakt had, waárbij tevens eene
proefplaat gevoegd was, gaf hij Zlementa botar
nica uit, die tevens in het Duitsch uitkwamen,
en in het Deensch door Loppz overgezet werden,

van dit werk te Londen gedrukt in 1792, 8° en

„later Zachesis lapponica, Berol. 1811. 8° in
twee deelen, hetwelk onder de nagelatene papie
ren van LINNAEus gevonden was, en eigenlijk
de eigenhandige reisbeschrijving van LiNNaArus
in Finmarken is. Later is onze kennis aan Fin-
markens plantenrijkdom aanmerkelijk vermeer—
derd door Professor WanrLeNsere in zijne Flora
lapponiea Berol. 1812. 8° die tevéns hoogst bes
langrijke onderzoekingen omtrent de physische
en geographische verhoudingen van den planten-
groei aldaar bevat. Nog later gaf de Predikant
SomMerreeur te Ringeboe in Noorwegen een sup-
plement hierop uit, bijzonder voor de acotyle-
donen. Supplementum florac Lappontae, Chris-
tana 1826. 8°.

(a) Bijv. door O, Rupreex,

9

De Schrijver smaakte het genoegen dat men te
Edinburg en Montpellier voorlezingen over zijn
werk hield; tevens volgde een nieuw kruidkun-
dig systeem, hetwelk meer opgang zoude gemaakt
hebben, indien het niet gelijktijdig met dat van
Linnaeus geweest ware, hetwelk op eene groote
ontdekking gegrondvest, door bijna alle Zweed«
sche, Duitsche, Hollandsche en Engelsche kruid-
kundigen werd aangenomen.

Het eerste stuk der Flora danica, in 1763 uit-
gegeven, toont aan, dat Orper met vlijt en ver=
eischte kennis, zoo al niet met het oorspronke-
lijk genie en de jeugdige geestdrift van Linnaeus,
zijne onderzoekingen gemaakt had, Echter had.
hij dit boven dezen zeldzamen man vooruit, dat
de kunst hem meer dan dezen bij zijnen eersten
arbeid ten dienste stond; immers de af beeldin-
gen in dit stuk overtreffen en in fraaiheid en in
naauwkeurigheid verre die der Flora lapponica,
die gedeeltelijk op bijzondere kosten was uitge-
geven. Er bevond zich tot dien tijd toe in De=
nemarken geen bloemschilder of graveur van eenie
verdiensten. Men moest zich daarom van vreem=
den bedienen en was zoo gelukkig, dat men
twee uitstekende kunstenaars vond, namelijk de
beide Rösrers uit Duitschland, vader en zoon.
De eene teekende de planten die door den ande-
ren in koper gebragt werden, en dat wel zoo
getrouw volgens de natuur, en zoo schoon, dat
dit koninklijk werk daardoor even zeer door den
grooten bijval der kruidkundigen won, als door
zijnen rijkdom gan nieuwe en zeldzame voort.

10

brengselen uit het groeiende rijk.

Het eerste stuk der Flora -danica prijkte met
niet minder dan 44 noordsche Alpenplanten (a),
waarvan het grootste gedeelte voorheen of niet
afgebeeld was, of niet zoo getrouw en sier-
lijk. Daarom wekte de Flora danica ook eene
groote opmerkzaamheid onder de kruidkundigen,
waartoe de onbekrompene wijze, waarmede het
werk bekend gemaakt werd , zekerlijk bijdroeg;
immers werden vele Exemplaren tot geschenken
aangewend , deels aan vreemde hovyèn, deels aan
bekende kruidkundigen, bij voorbeeld aan Lin-
NAEUS, Harren, Burman, Jussieu en later ook
aan C. SprencenL, deels aan openbare weten-
schappelijke inrigtingen en boekerijen, bij voor-
beeld aan de Sorbonne te Parijs, aan den bota-
nischen tuin te Amsterdam; ja zelfs aan kunste-
naars, bij voorbeeld aan den graveur Vire te
Parijs. Onder de planten, die dit stuk bevat,
gaven de volgende aan de kruidkundigen een
denkbeeld der noordsche Flora en bijzonder der
alpische vegetatie:

Rubus Chamaemorus L., Pediculartis lappoe
neca L., Linnaea borealis L,, Silene rupes-

(a) Zelfs uit dit aantal konde men zien, dat rijkdom
van kleuren niet binnen de keerkringen beperkt
is, maar dat zij ook onder de poolcirkels voor-
komt. De blaauwe kleur der Gertianen, de gele
in Papaver nudicaule en Viola biflora, de violet
roode bij Pedicularis sceptrum en villosa als ook
bij Zzalea lapponica en meer andere strekken
tot bewijzen hiervan.

ij 11

tris L., Cerastium alpinum L., Androsace
septentrionalis L., Pyrola uniflora L., Cha-
maeledon proeumbens Link., Andromeda hy-
pnoides L., Thalictrum alpinum L., Alsineila
biflora Swarz., Polygonum viviparum L., Rus
mex digynus Wahlenberg, Verontca alpina L.,
Gentiana nivalis L., Ranunculus glacialis L.,
Cardamine bellidifolia L., Silene acaulis L.,

“Sazifraga cernua en stellaris L., Sedum vil-

losum L,, Pulmonaria maritima L., Pedicu-
daris sceptrum L., Hieracium alpinum L., Sar
zifraga nivalis L., Anemone vernalis L., Pe-
dicularis Oederi Vahl., Dryas octopetala L.,
Sibbaldia proeumbens L., Sazifraga oppositie
folia L., Subalaria aguatica L., Tofieldia boe
realis Wahlenb., Saussurea alpina De Cand.,
Erica cinerea L., Papaver nudicaule L., Bart-
sta alpina L., Diapensia lapponica L., Ga-
lium trifidum L., Alchemilla alpina L., Gen-
tiana purpurea L., Astragalus alpinus L.,
Draba alpina L., Andromeda coerulea L.,
Sedum rupestre L,

Orper doorreisde Noorwegen ook in andere
jaren, maar in het bijzonder de kusten en berg-
streken in het westelijk gedeelte, voornamelijk in
het stift van Bergen, echter botaniseerde hij ook
in Dover.

Hij onderzocht daarenboven de Hertogdommen
Sleeswijk en Holstein, met Oldenburg en Del-
menhorst, welk laatste gewest tot dien tijd onder
Denemarken behoorde («a ).

(a) Men konde verwacht hebben, dat deze onder-

12

Bij zijne onderzoekingen op Bornholm en op
IJsland. werd hij door andere kruidkundigen on=
dersteund; als door Jonannes ZorcaA een’ leere
ling van Linnaeus, bekend door zijne onderzoe-
kingen over de Mossen, en door J. G. Köxte,
die ook onder Linnaeus gestudeerd had, maar
tevens een leerling was van den Hoogleeraar
Rorrzörr. Op aanbeveling van den laatsten
maakte Könie voor rekening van de koninklijke
kas eene reis naar IJsland, terwijl hij later door
zijne veelvuldige ontdekkingen in Oost-Indie
den grondslag tot onze bekendheid met Indiëns
grooten rijkdom in planten, die door de werk-
zaamheden van den Engelschen Roxsoura en

pe Diele
zoekingen in eene verwijderde provincie een on-
juist denkbeeld van de Deensche flora zoude ge
gen; er werd echter slechts eene plant gevonden
en afgebeeld, die niet tot de eigenlijke Deensche
flora behoort, namelijk Campanula hederacea,
Tab. 330. maar mogelijk kamt dezelve ook in
de moerassen of op de eilanden voor.

(a) ZLoëca en Fagrrcrus woonden gelijktijdig de
lessen van LiNNArus bij. Men wil, dat LrN-
NAEUS eens gezegd zou hebben: »als ik FAnrr-
» crus met een insekt en ZoëcA met een mos
» zie, dan neem ik den hoed af voor mijne mees-
» ters” ZoëcA was gedurende 5 jaar ( 1765 —
1770) Lector in den botanischen tuin alhier,
( Koppenhagen ). Hij liet in 1771 de studie der
kruidkunde varen, en stierf in 1788 als afge-
vaardigde in het Finantiecollegie, Linnaeus
noemde een geslacht van de familie der Zamenhel-
migen naar hem, hetwelk slechts ééne soort telt,
( Zoegea Leptaurea ).

13

van zijnen landgenoot Warmcr vollediger is ge-
worden, dan men volgens den grooten afstand
dier landen van Europa en derzelver aanmerke-
lijken omvang zoude kunnen vermoeden (a).

De menigte van nieuwe planten, die in de 10
stukken , die door Orper uitgegeven zijn, voore
komen, de tot hiertoe onbekende pracht, waar-
mede het werk prijkte en die het eenen grooten
aftrek bezorgde, bewees, dat men zich niet ver-
gist had door hem als bestuurder der onderne-
ming te benoemen, welke door de regering als
zoo gewigtig beschouwd werd, dat men dezelve
eene eigene Directie gaf.

KG) Könte werd in 1768 als geneesheer bij het Deen-
sche établissement op Tranquebar aangesteld en
kwam later in dezelfde betrekking in dienst van
den Nabob van Narcot. Hij onderhield gestadige
briefwisseling met RorraöuuL, Rerzius, BANKs
en meer geleerden; aan BANKs vermaakte hij zijne
verzamelingen en papieren. In Observattonum
Retzii, fase. 3. vindt men zijne verhandeling
over de Scitamineae en in den 6den fasc. zijne
beschrijving der Zpidendra. P. Russe gaf eene
beschrijving van zijn leven in Roxsoure’s Plants
of Coromandel fasc. 1. Het noordelijk planten-
geslacht Körigia door hem op IJsland ontdekt
werd door zijnen leermeester LiNNAeus naar hem
genoemd. ( Flora danica T. 481). Zijne Znu-
meratio stirpium in Islandia sponte crescentium
is in de reis van OLArsEN en BrARNE PoverseN
door IJsland afgedrukt. Zij komt ook voor in
de} NV. acta Acad. nat. curiosor., en wordt ook
aan Zorca toegeschreven, die dezelve uit de aan-
teekeningen van Köxta opgemaakt zoude hebben.

14

Men heeft Orne berispt, dat hij meer de me-
thode van Harrer dan die van Linnarus volg-
de (a); men moet echter bedenken, dat de me-
thode in dit werk niet veel tot de zaak doet,
dat hij een leerling van Harrer en niet van Lin-
NAEUS was, eu dat dit geenen anderen invloed
op de Flora danica had, dan dat de Synonymen
op eene andere wijs gerangschikt werden , dan
een leerling van Linnaeus dit gedaan zoude heb-
ben. Met meer regt merkt men aan, dat de laat-
ste stukken, die Oreper uitgaf, de voorgaande in
keurigheid van teekening en gravure niet op zijde
kunnen streven, en dat de uitgever om de vol-
tooijing des werks, die men reeds als aanstaande
beschouwde te verhaasten (ó) verscheidene plan-
ten te Göttingen onder opzigt van den Hoogleer-

(a) Ofschoon Ornrr, ten minste in het begin, niet
onder de aanhangers van het systeem van JuN-
NAEUS behoorde, kan men echter niet zeggen,
dat hij een tegenstander van hetzelve was, zoo
als sommigen en misschien LiNNArus zelf meen-
den. Hij noemde de werken van laNNArUs,
wanneer hij verzekerd was, dat de planten door
hem het eerst gevonden waren, en uit zijnen
brief aan Dr. Rorm over eene Flora germanica
ziet men dat hij de methode van LINNAEUs aan-
beval; zie Beyfräge zur Botanik von A. W.
Roru, I Deel. Bremen 1782. 8°. p. 99.

In den tekst van het 9de stuk heeft Orper ge-
zegd, dat hij spoedig het werk dacht ten einde
te brengen. Ik heb reeds het 37ste stuk uitge-
geven en vertrouw, dat er nu onder de planten,
die in Denemarken groeijen, nog voor ten min-
ste 10 stukken bouwstoffen zijn.

en
kad

15

aar Munrar liet teekenen en graveren, Daardoor
verloor het werk onmiskenbaar in waarde ; im=
mers zijn verscheidene platen zoowel met opzigt
tot de teekening als tot de gravure zeer stijf,
bij voorbeeld Tab, 514. (Parnassia palustris).
Het is wenschelijk, ten einde het werk eenheid
met betrekking tot de afbeeldingen der verschil-
lende planten te geven, dat deze nog eens ge=
teekend en gegraveerd worden (a).

Verder heeft Oeper buiten twijfel in een ander
punt gefaald, namelijk dat hij, om een beter
begrip van het voorkomen eener plant, met be-
trekking tot hare wijze van takverdeeling, rig-
ting en verhouding der onderscheidene deelen te
geven, die, wanneer het geheele exemplaar niet
op eene enkele plaat konde gebragt worden, op
eene kleinere schaal deed afbeelden en er slechts
eene bloem, eene vrucht of een blad in natuur-
lijke grootte bijvoegde, want dit bragt juist ver-
warring. De kruidkundige C‚ Smrrm en de graveur
Sowzner hebben in de Zngiish Botany, zoowel
als de latere uitgevers der Flora danica getoond,
dat men zeer goed een denkbeeld eener plant
kan geven, door er een’ tak van af te teeke-
nen, wanneer de plant zoo groot is, dat het
blad haar niet geheel kan bevatten. Met bee
trekking tot de juistheid der bestemming zijn er
slechts kleinigheden aan te merken, die reeds

(a) Dit zal voorzeker gebeuren indien, gelijk wij
hopen en vertrouwen, de regering voortgaat
met het werk te ondersteunen,

16
Aangewezen zjn in mijne Vomenclatura Floraë
danicae emendata. Hafn. 1828, De gewigtigste
zijn deze:
« Tab, 30. Pedicularis flammea is Pedic. Oe-
dert Vahl,
— 98, Vica cassubica is Orobus sylvatt-
cus L. (a).
— 103. Ophrys anthropophora is Orches
ustulata L.
— 110. Pyrola rotundifolia is Pyr, media
Swartz (b).
— 113. Sedum reflexum is Sedum rupestre

Oeder.

— 116. Helvella Mitra is Hel, esculenta
Pers.

— 142. Draba stellata is Draba Muricella
Wahlenberg.

— 143, — pyrenaica is Draba hirta Le

— 144, Ranunculus lapponicus is Ran. pyg-
maeus Wahl,

— 148, Cardamine hirsuta is Card, amarà
umbrosa Schrad. (ec).

— 161. Gramen parvum pantculatum is
Agrostis canina L, forma alpestris.

— 163. Agrostis capllaris is Agr. vulga- -

(a) Deze planten worden ligt verwisseld. Buiten
twijfel is SereNcenL de eerste, die den misslag
opgemerkt heeft, zie Flora halensis

(8) Deze twee planten zijn het eerst door Br
Swartz onderscheiden.

ce) Deze soorten zijn door verscheidene kruidkun-
digen verwisseld,

17

ris Wither.

Tab. 164. Bromus pinnatus is Festuca gracis
lis Moench.

— 167. Seirpus acicularis is Seirpus uni-
glumis Link. (a).

— 188. Primula integrifolia is Prim. nor-
vegica Retz. (6).

— 192. Splachnum ampullaceum is Spl.
urceolatum Hedwig.

— 197. Salix arenaria is Sal, glauca ap-
pendiculata Wahlenb.

— 214. Fucus exisus is Fucus canalicula-
tus L.

— 215. Muscus excisus is Hypnum annoti-
num Schreb, 2

(a) Ook deze beide zijn eerst later on !erscheiden.

(5) Deze plant, die anders goed afgebeeld is, is
zonder twijfel naar een gedroogd exemplaar door
GUNNERUsS gezonden, geteekend, die dezelve
in Finmarken vond en in zijne Flora norvegica
beschreef. Hierdoor heeft Oreper vermoedelijk
in den tekst zijne fout begaan. Ik was langen
tijd van meening, dat de Primula, die de Lui-
tenant WormskroLp in Groenland vond, en die
ik in de Flora danica heb geleverd, Tab. 1511.
onder den naam van Primula egaliksensis, de-
zelfde was, maar de Hoogleeraar LEHMANN ge-
looft in zijne Monographie Potentillarum dat
men dezelve moet onderscheiden. De Predikant
Deinreorp vond later de Finmarksche plant op
dezelfde plaats, waar zij het eerst gevonden
werd. Hij zond levende exemplaren herwaarts,
die in den botanischen tuin bloeiden, zoodat ik
in staat gesteld werd eene nieuwe en naauwkeu-
rige afbeelding te leveren. Zie Tab. 1809.

6

18

Tab. 222, Potamogeton gramineum is Pot,

heterophyllum var.

— 244. Thalictrum minusis Thal. simplex L.

=— 247. Stum nodiflorum is Stum angusti-

folium L.

— 249. fig. sup. Phascum subulatumis Die

phyctum foltosum Mohr.

_ 251. Poa martima is Poa distans DL,
— 254, Gnaphalium maritimum is Gnaph.

sylvaticum Wahlenb.

— 156. Circaea alpina is Circ, intermedia

Ehrh.

— 267. Helleborine latifolia is Epipactis

palustris Sw.

— 276. Fucus latifolia is Gelidium pinna=

tifidum Lyngb.

— 284, Carex muricata is Carex stellulata

Good, (a).

— 285. Carex canescensisCarex curta Good.
— 292. Erigeron uniflorum is Brig. alpi-

(a)

(6)

num Lin. (6).

Het geslacht Carex behoort onder diegene, wel
ke door de werkzaamheid der latere kruidkundi=
gen naauwkeuriger bestemd zijn, en daarom is
het getal soorten zeer vermeerderd, Maar zoo
men zeggen kan, dat Linnaeus sommige soor-
ten als verscheidenheden beschouwde, kan men
aan de andere zijde niet ontkennen, dat de nieu-
were kruidkundigen, werkelijke verscheidenhe-
den als soorten hebben daargesteld,

Deze twee zijn naauwelijks verschillende, Zie
Flora danica Tab, 1397,

ig

Tab. 293. Bromus arvensis is Brom. secdlis
nus mutieus L.

— 294. Carex leporina is Car. lagopina,

Wahl. L.
— 295. Polyfrichum commune is Pol, ale
pinum L.
|= 206. — alpinum is Pol, urni-
gerum L.

— 297. —_—_—_— sp. (*) is Pol. septen-
trionale Lw,

— 317. Genttana bavarica? is Gent. ser-
rata Gunn.

— 318, Gentianae sp. is Gent, tenella
Rottb.

— 231, Ranunculus sp. is Ran. hyperboe
reus Rottb.

— 333, Orchis sp. is Orchis Koenigiü Retz.

— 342, Veronica fruticulosa is Ver, saxa=
tilis Lin.

— 343. Gentiana sp. is Gent, sulcata Willd.

— 344, guinguefolia is Gent. aurea Li

=— 8347. Epilobit sp. is Epilobium big
cens Rotlb.

— 372. Carex capitata is Scirpi sp.

=— 374. Veronica maritima is Ver. longifo-
lia L:

— 379, Carex hirta is Car. filiformis
Good,

(*) Zoo als gewoonlijk, beteekent deze verkorting
species. Er komen namelijk in de Flora danica
planten voor met enkele diagnosen, zonder no

men specificum. Vert.

b*

20

Tab. 389. Arenaria tenuifolia is Alsinella vrs-
cosa Hartm.

= 390. Saxifraga bulbifera is Sax. cer-
nua LD,

=— 394, Fucus gigartinus is Sphaerococcus
cristatus Agardh.

— 403, Car. sp, is Carer Vahlit Schk.

— 405. Fungus digitatus is Agaricus lepi-
deus Fries.

— 408, Fucus albus is Gigartina plicata
Lamour,

— 420. Fust. sp. is Zonaria deüsta Ag.

— 332, Carex sp. is Carex incurva Light-
fool (a).

— 440. Bromus triflorus is Br. giganteus
Z. vel, triflorus.

— 442, Caricis sp. is Carex hirta L. var. 2

— 443, Car. sp. is Car. panicea L.

— 450. Hydnum sp. is Hydn, coralloides
Secop.

— 454, Seirpus Holoschoenus is Sc. glau-
cus Smith.

— 462. fig. 1. Lichenis Collema furvum Ach.

(a) De kruidkundigen waren toen nog niet genoeg
opmerkzaam op dit uitgebreide geslacht, en eerst
veel later, toen ScHKUHR, GooprNove, War-
LENBERG, Hosr en anderen hetzelven onderzoch-
ten werder er zekere karakters der soorten ge=
vonden, Het is voornamelijk door de vele soor-
ten van dit geslacht, dat de eenlobhige planten
in Groepland cen zoo aanmerkelijk deel in de
verhouding der onderscheidene familien uitmgken.

21

Tab. 462. fig. 2. Lichen is Collema fusctcu-
lare Ach,

— 463, fig. 1. is — malaena.
— 463. fg. 2. —! is — idem.

— 465. Hydnum parasiticum is Telephora
hirsuta Willd.

— 467. fig. let 2. Trichta is Trichtafal-
lax Pers,

— 467. fih. 3. Trichia is Physarta sp. af-
fin. Phys. nutantt Pers.

— 468, fig. 2. Lichen is Crusta Lecanorae.

_ —_ — 8.
rea Ach,

=— 469. fig. 2. Peziza is Telephora caryoe
phyllacea Fries.

— 469, fig. 3. Peziza is Peztza scutellata L.

— 470, — 1. Lichen is Lecidea Oederi
Ach.

Ach.

— Á1l, — 1 et 2, Lichen is Gyrophora
cylindrica Ach.

— 471. fig. 3. Lichen is eadem.

— 472. — 2. Lichen ventosus var. is Le-
eidea cinereo-fusca Ach.

— 412 fig. 2. Lichen is Lectdea lapicida
Ach.

— 478. Bryum is Bartramia Oedert Sw.

— 491. Amanita is Agaricus squarrosus
Pers.

is Urceolaria calca-

— 3, ——— is Collema descissum

— 501. Leontodon autumnale is Crepis tece
Lorum Le

22

Tab, 534, fig. 8. Hydnum tomentosum is Poe
lyporus populinus Fr. ‚

=— 534. fig. 4. Hydnum tomentosum is Tele-
phora purpurea Pers.

— 588, fig. Ll. Bryum tomentosum is Di-
eranum Ayperboreum Sw.

—. 838. fig. 2. Bryum sp. is Dicranum po-
dycarpon 2

=— 538, fig. 3, Bryum sp. is Bartramta hal-
leriana Hedw,

— 540, Fungus sp. is Sphaeria capitata
Pers, e

— 568, Scella beflora is Scilla verna L. (a).

=. 569. Lepidium alpinumis Lep. Grönlane
dicum Hornem. (5).

== 599. Amanita is Agar. conicus Scop.

—. 600, Agaricus is Agar. dllinitus Fries.(c).

(a) Deze soort is de eenige noordelijke van dit ge-
slacht. Zij wordt slechts op een der Ferro-eilan-
den gevonden, Men kan baar daar met meer
regt als inlandsch beschouwen dan Galanthus ,
Leucojum en Narcissus bij ons,

(5) Deze plant, die uit Groenland is, is alleen be-

kend door deze plaat en een middelmatig exem-
plaar in M. Vanrs herbarium. Zij is later op
Groenland nooit wedergevanden. Dit is ook het
geval met de fraaije soort van Pedicularis, die
Vaar P, grönlandica noemde en op Tab. 1166
liet afbeelden.

(Ce) Wat ik hier over vele geslachten en familien ge-
zegd heb, geldt voornamelijk omtrent de padde
stoelen, Eerst later: zijn door de onvermoeide
werkzaamheid van Persoon vele nieuwe soorten

23

Dit zijn de voornaamste verbeteringen in de no-
menclatuur die bij de stukken van Orper uitge=
geven is, Men kan niet ontkennen, dat het aan-
tal vrij groot is, maar men moet hierbij in aan=
merking nemen, dat de benamingen van Lix-
KAEUS toen nieuw en nog niet regt bekend waren
dan bij zijne leerlingen, als ook, dat een groot
gedeelte dezer verbeteringen Cryptogamen betreft,
die door Lrixxarvs niet bestemd waren.

De kruidkunde had toen op verre na dien om-
vang niet, dien zij thans heeft: voornamelijk
waren de onvolkomene planten zoo weinig be-
kend, dat men met zekerheid kan zeggen, dat
men thans van sommige familien tienmaal meer
soorten kent, dan toen. Orper moest toen of
nieuwe namen aan de nieuwe soorten van Mos-
sen, Lichenen, Wieren en Paddestoelen die hij
ontdekte, geven, dat hij niet waagde, uit vrees
van eener reeds bekende plant, eenen nieuwen
naam te verleenen, of ‘alleen het geslacht of
de familie noemen, waartoe zij behoorden en
den kruidkundigen overlaten om ze nader te be-
stemmen.

Jammer, dat deze werkzame en kundige man

nnn

gevonden en beschreven, vele nieuwe geslach-
ten gevormd en het geheel zoo ingerigt, dat deze
tak in het overige plantensysteem zijne plaats
vindt,

24

zoo spoedig de baan verliet, die hij zoo eervol
begonnen was (a).

OTTO FREDERIK MÜLLER.

Toen Ozrper ophield als uitgever der Flora das
nica werd deze uitstekende natuuronderzoeker
als zijn opvolger benoemd. Zijne beroemde naam
als Zooloog, zijne geoefendheid in mikroskopi-
sche onderzoekingen, zijne betrekkingen met den
Conferentieraad Rorrrörr, die ofschoon zelf
Hoogleeraar in de kruidkunde, echter door vele
andere academische bezigheden verhinderd werd,
de uitgave des werks op zich te nemen, en met
den Geheimraad Horaskroro (6), bragten onge-
twijfeld meer toe, om hem met deze bediening
te vereeren, dan zijn naam als kruidkundige ;,
want ofschoon zijne Flora frederiksdaltana (c) ,

(a) Oreprr was ee man van veelzijdige kennis en
had vroeger, voor zijne komst in Denemarken,
dat hij later als zijn vaderland beschouwde, in
de kameraalwetenschappen gestudeerd, welke
studie hij later op zijne reizen met de Botanie
voortzette. Dit gaf aanleiding, dat hij nader-
band tot eenen anderen werkkring geroepen werd.
Hij werd in 1770 Finantieraad en overleed als
Landvoogd in Oldenburg in 1791,

(8) Vervaardiger van het prachtwerk over de Pad-
destoelen : Beata ruris otia.

(ce) Te Straatsburg in 1767 8° uitgegeven. O. F. Mür-
LER was in zijne jeugd voor de Godgeleerdheid
bestemd, Zijn eerste geschrift: » de Michaele

25

meer bekend is in Europa dan vele andere Deen-
sche botanische werken, zoo vermogt dit werk
echter bezwaarlijk hem tot dien gewigtigen post
te verheffen.

Echter arbeidde hij met vlijt, verzamelde bo-
tanische werken en zag spoedig in, dat er in de
Flora danica voornamelijk lager bewerktuigde
planten gemist werden waarbij het mikroskoop ,
waarmede hij zoo goed bekend was, hem in
zijne onderzoekingen te hulp zoude komen. Nu
werd eene menigte Algen zoowel uit zoet als uit
zout water door hem uit den Chaos getrokken ,
die tot hiertoe de kennis dezer gewassen omgaf;
ook liet hij vele paddestoelen, die voorheen on-
bekend waren afteekenen. Hij arbeidde echter
onder minder gelukkige omstandigheden dan
Oever.

Beide de Rössrens waren gestorven en zijn
broeder GC, F, Mürrer later als een voornaam en
werkzaam bloemschilder en graveur bekend, was
toen een jong kunstenaar, die hun gemis niet kon
vergoeden. Daarenboven schijnt het, dat de ui-
terlijke tooî des werks hem minder aangelegen
was: immers kunnen de stukken, die hij uitgaf
niet met die van Orper vergeleken worden,
vooral de eerste noch wat de teekening betreft,
noch met opzigt tot de gravure of het afzetten ;

emmen

archangelo probabiltus creato quam increato, wer-
schafte hem de vermaardheid niet, die hij door

zijne latere geschriften: » dnimalia infusoria
verkreeg.

26
trouwens Mürrer was gelukkiger in het afbeele
den van dieren dan van planten. Ofschoon. hij
twee reizen naar Noorwegen maakte, zoo waren
deze op verre na zoo vruchtbaar niet voor het
werk als die van Orpen en zijn verblijf te Drö-
bak en op andere plaatsen in Noorwegen leverde
meer op voor de Zoölogie dan voor de Botanie,

Tot het bestijgen van rotsen en de bezwaren
eener alpische reis ontbrak het hem aan jeugdige
vlugheid en geschikten ligchaamsbouw. Hij had
daarom bij zijne vierge, noodig en
had in dit opzigt groot nut van den student Enas-
mes WinrmeR Assens, die naderhand Predikant
te Aarslev in Jutland werd. Deze volgde hem
op zijne reizen in Noorwegen in 1780, als ook
zijn jongere broeder C, F. Mürzer, die hem als
schilder vergezelde, Echter had Orper zoo goed
deze streken onderzocht en zoo veel gevonden,
dat Mürzer slechts weinige alpenplanten vond,
De 6 stukken, die hij uitgaf, bevatten slechts de
volgende Noorweegsche alpenplanten: Artemisia
norvegica, Potentilla retusa, Lychnis ape-
tala, Poa alpina vivipara, Satyrium repens,
Phaca frigida, Rosa cinnamomea,en Orchis
eruenta, (zie den tekst bij de Flora dantca ;)
van deze waren sommige buiten twijfel door
Ozper gevonden.

Wat het bestemmen betreft, moet men erken-
nen, dat Mürrer zich geen zoo goed kruidkun-
dige als Orper betoonde, De volgende onjuist-
heden in de Nomenclatuur behoaren hier opgce
merkt te worden,

27

Tab. 609. Galium glaucum is Gal. sylvatie. L,

— 612. Ornithogalum minimum is Orn. spa-
thaceum Hayne,

— 614. Astragalus arenarius is Astr. Hy-
poglottis Willd.

— 650. Hordeum maritimum is Hord. seca-
dinum Schreb.

— 638. Origanum vulgare is Mentha hir-
suta L. (a).

— 648. fie. 1. Polytrichumarboreum is Pol,
aloides Hedw.

— 648. fiz. 3. Hypnum squarrosum is H.
riparium L.

— 649, fig. 1. Hypn. riparium is H. sale-
brosum Hofm.? s

— 649. fz. 2. Hypn. ornithopodioïdes is H‚
curvatum DL.

— 655. fig. 1. Trichta ornithopodioides is
Thr. olivacea Pers.

— 656: fig. 1. Peziza ornithopodioides is
Pez. hemisphaerica Web,

— 656. fig. 2. Peziza fungoides is Pez.
humosa Fr.

=— 657, fig. 2. Peziza alg sd is Pez
aurantia Pers.

=— 673. Mentha aquatica is Ballota nigra
Z. (5).

(a) Een zeer opmerkelijke misslag, daar de geslach-
ten Origanum en Mentha weinig overeenkomst
met elkander hebben.

(5) Mede een zeer ongelukkige misslag, immers groei-
jen beide op zeer verschillende plaatsen,

28

Tab. 678, Sinapis arvensis is Raphanus Ra-
phanistrum L.

— 685. Anthemis tomentosa is Anth. ar-
vensis L. var.

— 688. Rosa mutica is Rosa cinnamomea L.

— 700. Festuca dumetorum is Fest rubra
L. var.

—. 701. Agrostis sylvestris is Agr. Spica
venit L. var. '

— 712. fig. 1. Lichen saxorum is Lecano-
ra tartarea Ach.

— 712. Ag. 2. Lichen scopulorum is Leca-
nora ventosa Ach. ‚

ee 713. Agaricus niger is Rizomorpha sub
corticalis Pers.

— 735, Cardamine Impattens is Card, syl-
vatica L.

— 750. Poa palustris is Poa serotina L.

— 749. Polypodium Dryopteris is Aspi-
dium spinulosum Sw. var. (a).

— 755. fAgl. Clavaria polymorpha is
Clav. inaequalis var. Fr,

— 755. fg. 2, Clavaria polypmorpha is
Cl. fragilis a, gracilis Fr.

— 775. fig. 3. Clavarta muscordes is Clav.
eornieulata Schaeff.

— 777. Botrytis muscoïdes is Bofr. spica-
Za Pers,

— 794, Mentha sativa is Mentha arvensis

var.

(a) Polyp. Dryopt. L. is eene veel schoonere varen-
soort dan de hier afgebeelde, zie Fl, d. Tab, 1945.

29

Tab, 801,4 rtemisia rupestris is Art, norve-

gica.

— 824. fg. 2, Hypn. rutabulum is H. lu-
tescens Schreb.

— 828. Conferva hypnotdes is Jungerman-
nia trichophylla L.

— 833. Polyporus hypnotdes is Boletus
scaber var. Fr.

— 837. fig. 1. Clavar. Aypnoides is Clav.
ligula Schaeff.

— 840. fig. 1. Agar. Lichenis facieis The-
lephora evolvens F.

— 840. fig. 2. Lichen Agaricus is Tuber-
cularia vulgaris Tod,

— 845. Sagina erecta is Sag. stricta Fr,

— 848. Festuca duriusculais Fest. rubra L.

— 852, Pantcum Crus Galliis Pan. vitde
L. (a).

— 856. Phaca alpina is Phaca frigida L,

— 858. Spergula laricina is Sperg. subla-
ta Sw.

— 861. Alopecurus pantceus is Alop. gent=
culatus L.

— 870. Rosa suavifolia is Rosa rubigino=
sa L.

— 872. Hieractum sabaudum is Hier, bo-
reale Fr,

— 873. Oxalis corniculata is Oxalis strice
ta L,

(a) Gene heeft eene zamengestelde, deze eene enkele
as. De eerste heb ik op Tab. 1564 doen afbeelden.

30

Tab. 874. Ericson dröbachiense is Erig. arge
L. var. (a).

De misslagen in de Nomenclatuur in deze opga-
ve zijn belangrijker dan die van Orpen want Oz-
per heeft zich niet aan dusdanige vergissingen
schuldig gemaakt als bij voorbeeld om Mentha hir=
suta, Origanum vulgare te noemen, Ballota
nigra, Mentha aquatica, Raphanus Raphanis-
trum, Stnapis arvensis, als ook om Panicum
viride met Pan. Crus Galli en Astr. arenarius
met Astr, danteus of Astr. hypoglottiste verwis-
selen, en echter gaf Mürrer de stukken der FZo-
ra dántca uit op een tijdstip, dat de benamingen
van Lisnaevs veel meer bekend waren, dan toen
Ozper zich met de uitgave onledig hield; ook
waren Denemarken en Noorwegen met opzigt tot
hare Flora meer onderzocht. De Algologie werd „
zoo als reeds gezegd is, voornamelijk door de
platen van Mürren bevorderd, daar hij verschei-
dene nieuwe of weinig bekende soorten beschreef,
of, om juister te spreken, kenschetste [ diagnose=
rede] en liet afbeelden. Deze behoorden voor-
namelijk tot de familie der Conferven. Echter
had Oeben in dit opzigt ook zijne verdiensten :
immers gaf hij afbeeldingen van vele der groote
en schoonere soorten, die tot het geslacht Fucus
van Linnaeus behooren als bij voorbeeld Fuc, ala-

(a) Sommige dezer teregtwijzingen waren reeds door’
den Predikant TreNreronr gemaakt in de Bofa-
nische Bemerkungen en Berichtungên von An-
preenT WILHELM Rorn, Leipzig 1807. 8° p. 52.

sl

tus, ciliatus, digitatus, distichus, esculer»
tus, nodosus, plumosus, aculeatus, sachards
nus, sanguineus, siliguosus:

Mürrer heeft meerdere mossoorten dan Ozrper
geleverd, maar heeft dezelve evenmin als deze
geanalyseerd, zoodat het zeer moeijelijk is, om
daar waar de benaming onjuist is, den naam te
vinden, die door Lixsarvs of andere kruidkun-
digen aan dezelve gegeven is.

Ook liet hij niet weinige paddestoelen afteeke-
nen, maar men bespeurt in de afbeeldingen eene
zekere bekrompenheid, die zeer van de pracht
verschilt, waarmede de geheimraad Hormskrorp,
zijn tijdgenoot, zijne platen liet uitvoeren in de
Beata ruris otia (a) fungis dantcis impensa,
Hafn. 1790. fol. Het tweede deel is door Prof,
Vrzore in 1799 uitgegeven,

MARTIN VAHL,

Na het overlijden van den Conferentieraad O,

(a) Dit werk kan met opzigt tot de schoonheid der
platen en de getrouwheid aan de natuur, naauw=
keurigheid van gravure en sierlijkheid en goede
keus in het afzetten met de voortreffelijkste wer-
ken in de botanische litteratuur, die de kunst in
laatsten tijd heeft opgeleverd, vergeleken wor=
den; maar het is ook zeer kostbaar, en men
kan niet ontkennen, dat er in hetzelve vele ver=
sieringen voorkomen, die voor den kruidkundige
nutteloos zijn. De uitnemende Mycoloog Prr=
SooN heeft eene uitgave van dit werk in 8° met
zwarte platen geleverd.

82

F. Mürrer konde men geen beteren uitgever voor
de Flora dantca vinden, dan dezen beroemden
kruidkundige. — Het zij mij geoorloofd om hier
eenige weinige woorden bij te voegen over de
verdiensten van dezen mijnen beminden leermees-
ter in de kruidkunde. k

Nadat Vanr in het jaar 1778 uit de school van
Lissaeus te Upsal, die vele en uitstekende kruid-
kundigen opleverde, naar Koppenhagen geko-
men was, werd hij als Lector bij den botanischen
tuin alhier aangesteld, maar oneenigheden met
den hortulanus Baaaer en gebrek aan overeenstem-
ming met de bestuurders over de grondslagen,
waarop de onderlinge betrekkingen van hortula-
nus en lector berustten, gaven aanleiding, dat hij
spoedig dit ambt neerlegde, om in vreemde lan-
den landen en onder zachtere luchtstreek de stu-
dien voort te zelten, die hij zoo gelukkig onder
Linnaeus aangevangen had.

Het noordelijk Afrika en het gedeelte van het
gebergte Atlas, dat aan het rijk van Tunis grenst,
was voornamelijk het voorwerp zijner onderzoe-
kmgen. Hij reisde derwaarts door Duitschland,
Italie en Sardinie, De terugreis ging over Portu-
gal, Spanje, Frankrijk en Engeland. Op deze
belangrijke en voor de kruidkumde zoo gewiglige
reis, breidde hij niet slechts zijne kennis zeer
uit, maar hij legde tevens, door dien hij met
de ‘eerste kruidkundigen van dien tijd persoon-
lijk bekend werd, den grond tot de achting,
die hij later bij deze allen genoot, en die hij
naderhand ook toonde te verdienen, toen hij

35

dé vrachten zijner reizen uitgaf in zijne Symbo*
tae botanicae P. III Hafniae 1790, 1794 fol,
Dit belangrijke werk maakte zoo veel te meer
opgang, daar hetzelve door volledige beschrij-
vingen en door goede afbeeldingen vele ontdeke
kingen opheldérde, die Forskar in Egypte en
Afrika gemaakt had op de reis met het beroemde
Arabische gezelschap, aan welks hoofd Nrenvak
stond en die aan de kruidkumdigen alleen door
de onvolledige aanteekeningen van FonskaL, die
Nrezvur uitgaf, bekend waren,

De gedroogde planten, waarvan ik eenige pot=
tefeuilles gezien heb, waren aanmerkelijk zoowel
in getal als in zeldzaamheid, daar er vele nieuwe
onder waren , maar de exemplaren klein en vele
slechts vlugtig bestemd; ja zelfs uit de étiquetten
zag men de overhaasting des verzamelaars: De
verzamelingen van Forskar hadden tot hiertoe een
ongelukkig lot getroffen, Nadat zij herwaarts als
het ware vaderloos aangekomen waren, daar Fors-
kar overleden was, en Nienvur die getrouw voor
hare overkomst en behoud gezorgd had, ze had
afgeleverd, verliepen er vele jaren, zonder dat zij
nagezien of onderzocht werden,

Gelukkig verkreeg Vanr de toestemming om
dezelve na te zien en te onderzoeken en tevens
om voor zich doubletten er uit te nemen. Hiet-
aan toch zijn wij het verschuldigd, dat wij nu
nog sommige bewijzen van Forskars vlijt en
grondige onderzoekingen bezitten: maar het be-
langrijksle was, dat Vaur de ontdekkingen van
Forskar aan een oordeelkundig onderzoek on-

6

34

derwierp, dat niet op eene oppervlakkige be-
schouwing maar op eene grondige studie en zeld-
zame kennis der oostersche voortbrengselen van het
groeijend rijk gegrond was, — Hierdoor was de
naam van Vanr reeds beroemd en men zal zich
daarom wel niet verwonderen, dat hij tot de ver=
dere uitgaaf van het Koninklijke werk, die door
Oever zoo gelukkig begonnen was en door Mürren
minder gelukkig voortgezet, verkozen werd:

Hij begon zijnen arbeid niet alleen in den geest
van zijnen grooten leermeester, maar trad zelfs
in zijn spoor, daar hij Finmcrken in verschillen=
de rigtingen en gedeeltelijk te voet doorreisde,
Hier vond hij veel, dat de opmerkzaamheid zij=
ner voorgangers ontgaan was, voornamelijk met
opzigt tot de lagere planten, bij voorbeeld de
paddestoelen van welke er tot nu toe weinige in
de noordelijke luchtstreken gevonden waren. Dit
geschiedde in de jaren 1784 en 1785; in het
volgende jaar bezocht hij zijnen vriend Scuvaser
en bereisde de rotsen in den omtrek van Hare
danger en Valders. Vaur leverde de resultaten
dezer reizen in de Vaturhistorte- Selskabets Skrif=
ter 2det Binds Jste Hefle en 2die Binds 2det
Hefte, die in het Duitsch overgezet zijn in Rö-
meRS neve Magazin für Botanik lste B, en voor
de beschrijvende en geographische kruidkunde veel
gewigtiger zijn, dan die men uit de sentimentele
reis van O, F. Mürren door Tellemarken ontleent.

Later (in het jaar 1802) deed hij andermaal
eene reis door Noorwegen, namelijk „door het —
westelijk gedeelte. Deze reis was niet zonder

35

vrucht voor de Flora danica, maar de resulta-
ten bewijzen echter, dat hij reeds gedeeltelijk
zijne jeugdige vlugheid miste, en nu reeds niet
meer zulke vermoeijenissen doorstaan kon, als
toen hij door Finmarken reisde. De reis van
Vaur, dor de Hertogdommen Holstein en Slees-
wijk, door Seeland en Funen was zeer belang-
rijk voor de Flora danica en in het bijzonder
was zijn oponthoud in de oorden van Soroe en
Frederiksburg nuttig voor het werk, daar hij
eene aanmerkelijke menigte paddestoelen vond
en liet afteekenen, die tot nu toe gedeeltelijk
„onbekend, gedeeltelijk niet in Denemarken gevon-
den waren , ofschoon Horaskrorn reeds met geluk-
kig gevolg zijne opmerkzaamheid tot deze planten
gewend had en Professor Scuumacuem toen met
grooter geluk in dit vak ijverig werkzaam was.

Men moet hier opmerken, dat, even als Oever
door Könsre en O, F. Mürrer door Assens on-
dersteund werd, zoo ook Vaar de werkzaamheid
van verschillende jonge kruidkundigen aanwend«
de en hier ter stede, en op zijne reizen, Zoo
vergezelde de Heer Horman Barc, die door zijne
onderzoekingen in ons vaderland en bijzonder in
de Algologie zoo vele verdiensten heeft hem op
zijne reis door de heerlijkheid Hofmansgave op
Funen, de Hertogdommen en een gedeelte van Jut-
land, en vele der paddestoelen, die Scnumacner
gevonden heeft komen in de Flora danica voor.

Vaur gaf zes stukken der Flora danica uit:
de volgende planten zijn de vrucht zijner reizen
door Noorwegen en verbindtenissen met Groene

c ed

36

landsche zendelingen: PArichomanes thunbrid-
gense, Aira atropurpurea Wahlenb. (a), Poa
glauca, Azalea lappontca, Saxifraga tricuspi-
data Rottb. (B), Stellaria humifusa Rottb.,
Cerastium alpinum L., Centaurea nigra L.,
Satyrium nigrum L., Cypripedium Calceolus
L., Pinguicola villosa, Andromeda tefragona,
Ledum palustre (c), Potentilla nivea, Astra-
galus uralensis, Viola mirabilis, Salix phyli-
cifolia L., Salix nigricans Smith., Salix Myr=
sinites L., Salix Arbuscula L., Salix Chry-=
santhos Vahl., Salix glauca Lapponum Wah-
denb. (d), Anagallis tenella (e) Juncus arc-

(a) Vaur en velen zagen haar voor de ira alpä-
na L. aan, maar WarrvenNpere liet later de
door LiNNArus bedoelde plant afbeelden, zie
F.d. T. 1652, waar ik naar een Groenlandsch
exemplaar eene afbeelding gegeven heb.

(&) Wordt niet in Noorwegen maar in Groenland
aangetroffen. Deze plant is eene zeer schoone
soort en reeds door P. Eocene gevonden.

(ec) In Noorwegen komt zij slechts in het noordelijkst
gedeelte voor; maar daarentegen ook in Lau-
wenburg, volgens KyuriNg zoude zij ook bij
Aamosen op Seeland gevonden worden; echter
is zij daar later te vergeefs gezocht.

(d:) In de moordsche wilgsoorten hebben zich War-
LENBERG en E‚ Frres verdienstelijk gemaakt.
Linnaeus had reeds verscheidene soorten onder-
zocht, maar zijne afbeeldingen stellen slechts

‘bladen voor, hetwelk in een zoo moeijelijk ge-
slacht weinig licht geeft.

(e ) Komt in Noorwegen niet voor; deze kleine fraaie
plant wordt in het Deensche gebied slechts op
een der Ferro eilanden gevonden,

37

tius, Pedicularis hirsuta, Hieractum aurantia-
cum, Veratrum album, Pedicularis grönlan=
dica, Dryas integrifolia (a), Taxus baccata.
Daarenboven eene menigte Mossen Paddestoelen
en sommigen Algen, in het geheel meer dan 60
hoognoordsche planten.
Ik heb hierboven de verkeerde benamingen, die
in de nomenclatuur van Oepen en Mürren. gee
vonden worden, aangeteekend. Daarom zal ik
ook nu eenige aanmerkingen op die van Vanr
maken, ofschoon zij natuurlijkerwijze van min=
der belang zijn, en eigenlijk een gevolg der la-
tere onderzoekingen en ontdekkingen.
Tab. 901. Zeontodon hirtum (b) is ongetwij-
feld eene verscheidenheid van Mypochae=
ris maculata DL.
== 924, Hesperis tnodora L., volgens pe
Canporre ZL. Hesperis matronalis sylves=
tris (c).
ee

(a) Deze met de twee voorgaande behoort niet tot
de Noorweegsche Flora. Ofschoon er bijna gee
ne overeenkomst is tusschen de gemeene alpische
Dryas octopetala en Dryas integrifolia, zoo heeft
echter de luitenant Wormskrorp Exemplaren
gevonden, die eenen overgang schijnen aan te
duiden. Deze plant is buiten twijfel het eerst
door P. Ecrepe op Groenland gevonden. Ten
minste komt zij in zijn herbarium voor.

(4) Deze en nog sommige andere platen waren reeds
voltooid, toen VAur de uitgave des werks op
zich nam.

Mesperis inodora en Hesp. matronalis zijn onge=
twijfeld slechts verscheidenheden, — Do soorten

(c

nd

38

Tab. 949, Ulva todora (a) is Vaucheria clas
vata Eyngb.

— 979. Cerasttum alpinum LI. De bena-
ming is rigtig, maar men heeft twee vor-
men derzelve, de harige en gladde. Hanr-
MANN heeft ze later als verschillende soor=
ten beschouwd en de soort, die hier afge-
beeld is, Cer. glabratum genoemd.

—. 984. Sisymbium amphibium L. Ook de-
ze plant is door de nieuwere in meerdere
soorten en geslachten verdeeld. Warren
BERG brengt deze tot Wasturtium anceps.

— 1044. Hieractum dubium LE, Omtrent de-
ze plant is men het niet eens; Professor
Fares beschouwt haar als eene verscheiden-
heid van Mer. eymosum (b).

— 1048. Carex filiformis is Car. pilul-
Jera L.

— 1052, Sakz filiformis is Salix phylict-
folia L.

— 1053. Saliw phylicifolia IL, var. wordt

der familie van de kruisdragenden ontaarden op

de zonderlingste wijs, vooral die als tuinplanten

aangekweekt worden.

Het geslacht Ulva bevatte, zoo als bekend is,

op dien tijd vele soorten, die de nieuwere Algio-

logen genoodzaakt zijn geworden onder andere
geslachten te brengen.

(B) Dit groote geslacht vereischt volstrekt een nader
onderzoek. De jonge Scor, de Predikant Frör-
rin te Elvangen, en anderen hebben monogra-
phien van hetzelve willen geven, maar tot heden
toe is de litteratuur niet met dezelve verrijkt.

(a

39

door den kruidkundige Smrra als eene ei-
gene soort beschouwd onder den naam van
S, nigricans.

Tab. 1055? Salix Arbuscula L. wordt door
WaurensBeERrG voor eene verscheidenheid van
Sal, hastata L, gehouden.

— 1056. Salix appendiculata Wahl, Het
is niet geheel zeker of dit eene eigene soort
is. WaarensenG beschouwt deze plant
als eene verscheidenheid van Sal. glauca,
met den bijnaam: appendiculaté,

— 1057. Salix Chrysanthos Vahl, is mis-
schien, zoo als WarrenseRG meent eene
verscheidenheid van Sal. lanata L. maar
tevens eene zeer opmerkelijke (a).

(a) Zij, die eenigermate met dit geslacht bekend
zijn, zullen weten, hoe moeijelijk het is, om vas-
te karakters ter onderscheiding der soorten te
vinden, waarbij nog komt, dat zij ia den bloei,
voor dat de bladen ontwikkeld zijn en na den
bloei, wanneer de bladen hunne volle grootte
bereikt hebben, moeten onderzocht worden.
Daarenboven is het moeijelijk om de geslachten
te onderscheiden, daar zij dikwerf ver van elkan-
der verwijderd wassen. Van hier, dat zoo wei-
nige wilgsoorter in de Fl. danica voorkomen.
De Hoogleeraar BE. Frres heeft in zijne verhan-
deling: Cormentatio de salicibus Sueciae, goede
ophelderingen over de noordsche soorten van dit
geslacht gegeven. Nog moet men hier bijvoegen,
dat dit geslacht een ander bezwaar voor den uit-

„ gever der Fl, danica oplevert, dat hierin bestaat,
dat deze boomen om hare nuttigheid overal aan=
geplant worden en men dus moeijelijk kan bepa=

40

Tab, 1095. Juncus effusus 1. var. De nieu-
were kruidkundigen hebben, zoo als be-
kend is, in vele der soorten van Linnarus
onderverdeelingen gemaakt, doordien zij
de verscheidenheden van Linnaeus en van
anderen tot werkelijke soorten maakten.
Zoo heeft Wirrnpenow deze als eene eigene
soort aangezien en Junc. arcticus genaamd,

— 1205. Thestum pratense, Ook uit de
Thestum linifoltum L, heeft men verschei-
dene soorten gemaakt. Deze is ongetwij-
feld de Thestum ebracteatum van Har-
NE (a).

len, welke soorten oorspronkelijk voorkomen,
Men heeft wel verscheidene planten in de Deen-
sche Flora opgenomen, die vroeger ingevoerd
waren, en die zich uit zaad hebben voortgeplant,
maar dit is het geval niet met de wilgsoorten,
want deze ontstaan slechts door de kunst. Het-
zelfde is het geval met de populieren, die zich
echter met wortellooten voortplanten.

(a) Het laat zich niet gemakkelijk verklaren, waar-
om sommige planten op zoo weinig plaatsen in
Denemarken voorkomen, ofschoon zij op eenen
grond wassen, die niet zeldzaam is. Deze is tot
hiertoe slechts op Brede Bakker (* } en bij Balle
rup gevonden. Hierbij kunnen verscheidene der
gelijke voorbeelden aangevoerd worden. Z'rifolin
vm montanum , heb ik in Denemarken nergens wild

Pe atnnnstemntenmnd

(*) Beteekent Breede heuvelen. De geographische
naam is mij onbekend, zoodat ik niet weet
of de naam eene stad of eenige heuvelen aan-
duidt. Verr,

ál

Tab, 1215. Rosa alba. Ik durf niet vast be:
palen, of dit de Rosa sylvestris van Röxn-
LING is, zoo als sommigen meenen: im-
mers zijn de soorten van Rosa nog niet
goed onderscheiden en bestemd, en het zal,
daar zij algemeen aangekweekt worden,
en er dus ligt verscheidenheden ontstaan ,
wel moeite in hebben om de karakters
vast te stellen. Ik twijfel echter niet dat

dit de ware Rosa alba van Linnaeus is.
Deze aanmerkingen, die geene tereglwijzingen
kunnen genoemd worden, betreffen echter slechts
de planten met cotyledonen. De acotyledonen
hebben na den tijd van Varr zoo groote veran=
deringen ondergaan, dat aanmerkingen zoo als
de voorgaande te groot in aantal zouden zijn,
dan dat zij in eene verhandeling als deze opge-
nomen zouden kunnen worden. Diegenen ech-
ter, die hieromtrent opheldering verlangen, zullen
hieromtrent bevrediging vinden in mijne Vomen-
clatura Florae danicae emendata, Hafn 1827.
8° of in de derde uitgave van het tweede deel

aangetroffen, dan op ylasvelden bij Koppenhagen
en op Bornholm. .djuga pyramidalis op Seeland
alleen bij Johnstrup en Elseneur. Zobelia Dort-
manni, die op de westkust van Jutland van Warde
tot Thysted zoo algemeen is, wardt op de eilan-
den slechts op Gurre Soe gevonden. Pilularia
globulifera heb ik slechts bij Nykoping in Oods-
herred en op Bornholm gevonden; drthericum Li-
liago slechts bij Bistrupgaard ; Zrís spuria slechts
op Saltholm en op Iholm bij Swendburg, enz.

42

mijner oeconomzske Plantelaere, die weldra in
het licht zal verschijnen.

Wanneer men de stukken, die Varr uitgege-
ven heeft met hunne nomenclatuur beschouwt,
dan zal men bevinden, dat de platen op eenige
weinige na, die Mürrer nagelaten heeft, met
meer vlijt en meer overeenkomstig de natuur zijn
uitgevoerd dan die van Mürrer a), en dat de
benamingen hem als een’ ervarenen en tevens oor=
deelkundigen Botanicus doen kennen. Alleen in
de mikroskopische planten en sommige wier ka-
rakters slechts uit vergroote afbeeldingen der
kleinste deelen opgemaakt kunnen worden, ver-
dient Mürrer den voorgang.

De manier om de planten op eene kleinere schaal
af te beelden, had Varr geheel laten varen, en
de door hem uitgegevene stukken doen zien, wat
hij hier mede gewonnen heeft. Hij was hierom-
trent zoo naauwgezet, dat hij zelfs geen gebruik
maakte van de teekeningen, die Mürrxn op deze
wijs had laten vervaardigen.

Vaar overleed in 1804, in eenen ouderdom
van 55 jaar, toen hij met buitengewonen ijver
een werk van veel grooteren omvang dan de Flo-
ra danica bearbeidde, namelijk zijne Znumera-

(a) Echter gebruikte Vanr denzelfden bloemschilder
en graveur als Müruver, namelijk diens broeder
CF. Murren en moet hem dus betere aanwij
zingen gegeven hebben, dan hij van zijn’ broe-
der ontving. Op zijne eerste reizen door Noor-
wegen had Vaur andere sclulders, als Mincke
en SALVELTL,

43

meratto plantarum hucusque cognitarum, Hafn.
1804—5. 8°. Een werk waaraan men in dien
tijd juist behoefte had; want ofschoon Wirupe-
row begonnen had om zijne Species plantarum
uit te geven en deze uitgave de volledigste was,
die men tot hiertoe kende, stond zij echter verre
achter bij die van VaAur; immers miste Wirpe-
xow den scherpen blik, die Vanr eigen was,
om de verschillende kenteekenen der planten te
Overzien. Ook bezat hij die groote kennis niet,
die Vanr gedeeltelijk op reizen in de vrije na-
tuur, deels door onderzoekingen van veelvuldige
verzamelingen zich verworven had (a).

Het eerste deel der twee, die hetlicht zien van
dit grondige werk , bevat de eerste klasse Monan-
dria en Diandria van het systeem van Livvarus
en het andere de eerste orde der derde klasse (5).

(a) Ik zelf hoorde Jussreu, dien men voor den eer-
sten kruidkundige in de kennis der geslachten
houdt, bekennen, dat hij niemand kende, die
eene grootere kennis van plantensoorten had dan
VaAur.

(5) Vann werd tot de uitgave dezes werks door de
regeering ondersteund; ook de kundige botani-
cus RyAN, eigenaar eener plantage werkte tot
het werk mede, daar bij hem vele nieuwe soor-
mededeelde. Vaur noemde naar hem een ge-
slacht Ryania. De aftrek was echter zoo groot
piet, als men zoude hebben kunnen vermoeden,
daar het werk door den vroegen dood des Schrij-
vers gestaakt werd. Ik heb het slot des tweeden
deels volgens het M. S. van Vaur met zijnen
vriend den Staatsraad Tönpen Lup, bezorgd.

44

Daar Vanr in den laatsten zomer, dien hij op
aarde doorbragt, zich in den botanischen tuin
dezer stad ophield, zoo ben ik zelf getuige ge-
weest van zijne onafgebrokene werkzaamheid. Hij
stond op, met het opgaan der zon, en werkte
onafgebroken tot aan den middag. Zijn geheu-
gen. was merkwaardig en bepaalde zich niet al-
leen tot het plantenrijk, maar ook tot het dieren+
rijk. Hij leverde vele niet onbelangrijke zoologi-
sche. verhandelingen aan de Waturhistorie-Sels-
kab, die met hem stond en viel; ook was Farrr-
crus hem vele Insekten verschuldigd, die hij in
zijn systeem opnam, Zijne voordragt was minder
aangenaam, daar hij de gaaf om onvoorbereid
te spreken miste, en alles uit zijne grondige aan-
teekeningen oplas.

Vaar was, zoo als men denken kan, lid van
vele geleerde genootschappen, maar niet van de
dansk Videnskabernes Selskab, ofschoon Rarr
en Scnousnor, zijne leerlingen, dit reeds lang ge-
weest waren. Denemarken en Noorwegen ver-
eeren zijne nagedachtenis, als die van den eersten
kruidkundige dezer rijken.

RE

Na den dood van Vaunr in 1804 werd ik in
1805 door Zijne Majesteit tot zijn’ opvolger, als
uitgever der Flora danica benoemd; eene benoe-
ming geheel overeenkomstig met mijnen wensch
en met mijne studien als lector in de kruidkunde
en vervaardiger eener dansk Plantelaere, wel-
ker bewerking mij op eene aangename wijze met

|
|

45

de noordelijke planten bekend gemaakt had,

Ik vond bij het onderzoeken des werks veel
van het 22ste stuk bearbeid ; alle de planten toch
hiertoe behoorende, waren geteekend en de ko=
peren platen gegraveerd. Daarentegen was er
nog niets van den tekst aanwezig.

Het was geene moeijelijke zaak om dezen bij
de cotyledonen te leveren, maar daarentegen was
dit niet gemakkelijk ten opzigte van de vele aco-
tyledonen, bijzonder van de paddestoelen die dit
stuk bevat. Van daar, dat er in de Nomenela=
tuur sommige fouten ingeslopen zijn, die later
in mijne Nomenclatura emendata Florae dani=
cae Hafniae 1827. 8° verbeterd zijn. Over deze
planten kreeg ik opheldering door de briefwis=
seling met den beroemden Mycoloog Professor
Fares te Lund. Ik zal nu de uitgegevene stuk-
ken kritiesch beschouwen even als die der voor-
gaande uitgevers.

Fasciculus 22, uitgegeven in 1806,

Eerst zalik de Noorweegsche planten opgeven,
als: Mippuris maritima Hellenius (1), Arena=
naria norvegica Gunn, (2), Ophrys cordata
L. (3), Asplentum viride Hudson,

Van de overige planten in dit stuk vervat zal
ik slechts de volgende opgeven.

Utricularia intermedia Hayne (4), Potamo-
geton densum L. (5), Leucoium aestivum
Z. (6), Gypsophila murealis L. (7), ZEu-
phorbia Esula L. (8), Erigeron canadensis
ZL. (9), Orchis militaris L. (10), Afriplex
laciniata L, (11). De groote menigte van pad-

46

destoelen,.die in dit stuk voorkomt, is voor het
grootste gedeelte uit de teekeningen van den Hoog-
leeraar Scnumacuer genomen, Slechts drie mossen
en geene lichenen of wieren komen in dit stuk voor,

Aanmerkingen.

1. De onderzoekingen van Heer Vanr (zoon
van den beroemden M. Varr) in Groenland schij»
men aan te toonen, dat deze overigens opmerke.
lijke vorm niets anders is dan eene verscheiden-
heid van de gemeene Hippuris vulgaris L.,
door de strengere luchtstreek en eenen minder
vruchtbaren bodem voortgebragt, daar hij eenen
overgang gevonden heeft van den grooten vorm,
met vele bladen in eenen krans geplaatst, tot de
arctische, die slechts vierbladerige kransjes heeft.
Er is niets, waarover de kruidkuudigen meer on-
eens zijn, dan over soort en verscheidenheid.
Sommigen zijn in dit opzigt te streng, zoo als bij
voorbeeld, C, Sprexeer, die in zijn Systema
plantarum een groot gedeelte van de nieuwe
soorten der kruidkundigen heeft verworpen; an-
deren misschien te toegevend om nieuwe soorten te
vormen, zoo als vele der nieuwere Duitsche schrij .
bij voorbeeld Rericnensacu, Werme en anderen.
De oorzaak hiervan is dat men gedeeltelijk het
nog oneens is over de bepaling, wat soort is,
en gedeeltelijk, dat ieder gaarne de verdienste
wil hebben, van iets nieuws te vinden. Men meen-
de, dat de eultuur dit uit konde maken, maar
dit gaat ook niet altijd vast, want men kan de
planten niet onder die omstandigheden zaaijen,

47

die hare ontaarding van den gewonen vorm ver-
oorzaakten. Het gevoelen hieromtrent van den
beroemden Hoogleeraar M. Vann was, dat men
hieromtrent niet ligt ooit het regte te weten zoue
de komen, maar dat men best deed, om even
als Lixxaeus de bijzondere vormen te beschrijven
en daarom zijn de zoodanige ook in Flora danica
opgenomen.

2. Het eerst gevonden en bekend gemaakt door
den Bisschop Guxxer in de Flora norvegtica.
WirrpEnow beschouwt haar als eene verscheidene
heid van Aren. ciliata L.

3. Ik heb deze onder de Noorweegsche plan-
ten opgenomen, wijl zij eigenlijk half alpisch is,
ofschoon zij op twee plaatsen in Denemarken ge=
vonden is, namelijk op de heuvels bij Frederiks-
berg, (hetwelk ik niet geloofd zou hebben, zoo
Vaur het mij niet zelf gezegd had ), en door den
Predikant Lrnerre bij Wensussel.

4, De nu overledene Hayne, Hoogleeraar in de
kruidkunde te Berlin, was een goed natuuron=
derzoeker en vervaardigde onder anderen een
zeer schoon werk over de geneeskrachtige planten.

5. In den tekst heb ik deze plant als eene
verscheidenheid beschouwd, maar nadat ik na-
derhand dezelve op hare groeiplaats gezien had,
(zij komt op verscheidene plaatsen in Holstein
voor) geloof ik niet, dat het de door Linnaeus
bedoelde soort is.

6. Dezelfde M, R. Assens, die reeds in de reis
van O, Fr Mürran in Noorwegen vermeld is,
bleef ookvals Predikant werkzaam voor de Flora

48

danica. Hij vond deze plant, die echter wel in
vorige tijden uit de tuinen zal verwilderd zijn, op
eene weide bij Aarslev, vijf vierde mijl ten wes-
ten van Aarhuis. Hij zal dikwerf in deze ver=
handeling genoemd worden.

7. Deze kleine plant komt slechts zeldzaam er
bij ons niet op gyps- of kalkbodem voor, zoo als
de geslachtsnaam aanduidt. De muren van Kro-
nenburg en de velden om Kollekolle en Birkeröd
zijn de eenigste groeiplaatsen, die ik in Dene-
marken van deze plant ken,

8, Deze soort en de later voorkomende Z. Cy«
parisstas L. zijn zuidelijke vormen van dit gee
slacht. Ik heb deze alleen aan de oevers der Ela
be gevonden; misschien is zij aldaar door die
rivier aangevoerd, die onder andere zegeningen
ook deze, die de kruidkundigen verheugt, ople-
vert, namelijk, dat er eene menigte zeldzame
planten aan hare boorden groeit, die ongetwijfeld
door haar wordt aangebragt. Overigens zijn de
Hertogdommen rijker in soorten van dit geslacht
dan Denemarken: want om niet van deze soort
te spreken en van Z. Cyparissias L., zoo heb«
ben zij nog ZE. palustris EL, Betreffende deze
laatste plant is het merkwaardig, dat zij met be-
trekking tot hare verspreiding, eenen sprong naar
het Noorden maakt, zonder Denemarken aan te
doen, en bij Christiania voorkomt, waar zij onge=
twijfeld hare noordelijkste grenzen heeft,

9. Deze plant strekt met Oenothera biennis Le
tot een bewijs in hoeverre de luchtstreek in het
noorden der vereenigde staten met die van Euro=

49

pa overeenkomt, want zij wassen oorspronkelijk
in het wilde in" Noord-Amerika’, waar het ge=
slacht Oenothera te huis hoort, dat nu over ge=
geheel Europa verspreid is. Overigens ziet’ men
hieruit ook „hoe veel handel en zeevaart bijdra=
gen om den kring, waarin planten gevonden
worden, uit te-breiden. * we )

10. Deze, de aanzienlijkste onzer planten van de

familie der Orchideen, is tot nu toe op geene ande-
re plaatsen in Denemarken gevonden dan op Moon
in eenen kalkbodem. Zij wordt ook, op de‚kalk-
bergen van Rugen aangetroffen en geeft dus mede
een, hoewel dan ook zwak, bewijs voor de mee-
ming, dat Moon en Rugen voorheen vereenigd
waren,
_11. Omtrent deze plant leest men in den tekst,
dat zij van Afriplez lacintata in de English
Bot. S. 165, verschillend schijnt te zijn. Moge-
lijk is het verschil een gevolg van de onvolkome:
ne teekening van SowerBY, die volgens het oc-
tavo formaat bekrompen is. De afbeelding i in de
Flora danica is beter. Ik heb haar alleen bi
Giedzer op Falster en wel bij de meest zuidelijke
steengroeven in de nabijheid dier stad gevonden.
Veel noordelijker dan. de meest zuidelijke onzer
eilanden komt zij ongetwijfeld niet voor.

12. Deze teekeningen zijn een schat voor de
boekerij van den botanischen tuin en een geschenk
van Prof. Scuumacner. ‘Zij bestaan uit drie ta-
melijk groote folio deelen, waarvan ieder meer
dan 100 figuren van paddestoelen bevat, die zeer
maauwkeurig geteekend zijn ‚ enten bewijs strek-

d

50

ken van.zijne groote vlijt en- onverdrotene ar=
beidzaamheid, Zij: zijn, alle „in” zijne Flora See=
landiae „septentrionalis „aangehaald, maar „niet
met de gewenschte kritiek ten-opzigte der Sy-
nonymen. Echter is hierin eenigermiate' voorzien 4
daar,Fries dezelve naauwkeurig. heeft nagegaan
en ze in zijn systema mycologicum bij de soor-
ten van paddestoelen heeft aangehâald. «

23ste Stuk — 1808,

Ook in dit stuk komen verscheidene planten
voor, die Prof. Vaur voor zijnen dood had laten
teekenen. Deze zijn in den bijgevoegden tekst
opgegeven.

Onder de afgebeelde planten, van welke be-
halve sommige Lichenen vier uit Noorwegen zijn,
verdienen de volgende, als minder algemeen, op-
gemerkt te worden.

Circaea alpina LE. (U), Atra montana L (2),
Campanula Rapunculus L. (3), Campanula
rapunculoïdes LZ. (4), Selinum lineare Schum.
(5), Pyrola umbellata L, (6), Orobanche ela-
tior Smith (7), Cardamine úmpatiens Jiral| 8),
Carex demissa mihi (9).

Onder de mossoorten, die in dit stuk voorko-
men, zijn de twee on oalde en schoonste
Musci frondost, namelijk: Splachnum rubrun
L. en Sp/. luteum L. (10).

Aanmerkingen.
J

1, Is eigenlijk niet alpisch, want zij is niet

51

zeldzaam bij Tuer in de moerassen, en het schijnt,
dat zij bij voorkeur de oude elzenwortels tot
woonplaats verkiest. Zij is veel kleiner en ongelijk
schooner dan de gemeene Circaea lutetiana en
de als soort eenigzins twijfelachtige C. intermedia,

2. De nieuwere kruidkundigen, die gewoon
zijn om de soorten van Linnaeus weder te ver-
deelen, hebben hier eenen tegenovergestelden weg
gevolgd, daar zij dezelve met eene andere soort
van Linnaeus vereenigd. hebben, namelijk met
de Atira flexuosa. Zij beschouwen haar, en
ongetwijfeld met regt, als eenen alpischen vorm
van deze,

3. Het is opmerkelijk, dat sommige planten,
wier wortels voorheen als de wortels van Schor-
zoneren aangewend werden, zoo als deze, Phy-
teuma, spicata, die beide in het Deensch Ra-
punsel heeten, en andere nu niet meer als
zoodanig gebruikt worden. Eene andere bijzon-
derheid dezer plant is hare verspreiding. In het
begin dezer eeuw werd zij op geene andere plaat-
sen gevonden dan bij den eersten mijlpaal aan
deze zijde van Lungbye, en 10 jaren daarna was
zij een gemeen onkruid in de meeste tuinen.

4. Deze is niet algemeen. Ik heb haar slechts
bij Slangerup, Udby, Bregentved en op Jae-
gerbakke bij Frederiksburg gevonden. In den
tuin van Hofmansgave behoort het onder het on-
kruid, Ia Lolland wordt zij bij Christiansholm
en in Jutland bij Rüsbek gevonden. Ook is de
afbeelding in de Zng/. Bot. t. 233. eenigzins
verschillende van den Deenschen vorm,

d*

52

5, Het eerst door Prof. Scuumacnen op de grä-
ven bij Vesterfaelled aangetroffen, later op vele
plaatsen buiten Denemarken gevonden, en tt
verschillende geslachten gebragt: bij voorbeeld,
Seseli. Prof. SprenaeL verwarde de synonymen,
niettegenstaande hij zich juist onledig hield met
het daarstellen eener betere classificatie der Um=
bellatae; immers verwisselt hij in zijne spec.
umbelliferarum deze met Ferula rablensis Wula
fenit en Selinum elegans Balbisü , die beide
verschillend zijn.

6. Eene bijzonder schoone soort van dit ge=
slacht, dat een sieraad onzer bosschen is. Deiw-
BOL vond dezelve het eerst in Noorwegen, en
ik herinner mij hoezeer de ontdekking Vaar ver=
heugde, die haar lang te vergeefs gezocht had.
In het jaar 1518 was ik tot mijne groote vreugde
zoo gelukkig deze plant bij Möllen in Lauwen-
burg te vinden.

7. Omtrent de onderaardsche woekerplaniten’,
die tot de zaadlobbige behooren, bij voorbeeld
deze en Zathraea heerscht nog veel duisters. Wij
weten niet of zij alleen uit de wortels der“ plan-
ten, waarop zij vastgehecht zijn, voedsel trek-
ken, of zij alle uit zaad ontstaan, hetwelk ge-
woonlijk onvruchtbaar schijnt te zijn, en of dé
planten, waarop zij wassen, binnen zekere fämie
lien bepaald zijn. — Deze soort wordt dik werf
op den wortel van Centaurca Jacea gevonden,
maar soms komt zij even boven den grond voor,
zoodat men niet zien kan uit welken wortel zij
haren oorsprong neemt, Zij werd omtrent te ge=

58

lijker tijd door Prof, Scmumacrer bij Bronshoei
en den Heer Horman Bara bij Bidstrupgaard ge-
vonden. Bij de eerstgenoemde plaats was zij
gedurende sommige jaren verdwenen, maar zij is
later daar weder gevonden,

8. De kruisbloemige planten geven over het
algemeen rijpe en spoedig kiemende zaden, waar-
om zij zeer ligt zich ergens verspreiden. Deze
soort is echter zeer zeldzaam en slechts in digte
bosschen (misschien in het bijzonder op kalkgrond)
te vinden: zij is onder de Cardamineen kenbaar
door spitse bladeren en bloeiwijze. Het geslacht
wordt in het Deensch Springklap genoemd,
omdat men wil opgemerkt hebben, dat de
kleppen der haauw zich elastisch openen en om-
krullen , wanneer zij rijp zijn; ik heb dit nooit
gezien, maar wel, dat zij zich omrollen, wan-
neer het zaad er uit is gevallen,

9. Deze Carex heb ik, op gezag van den Hoog-
leeraar Vanr, als eene eigene soort beschouwd ;
hij vond dezelve dezelve in Noorwegen, maar
niet met vruchten en daar zij later, voor zoo ver
ik weet, niet gevonden is, kan ik hierover gee-
ne nadere opheldering geven.

10, In het uitnemende geslacht Splachnum ,
zijn geene soorten, die een zoo sterk gekleurd
umbraculum hebben als deze twee, en tot hier-
toe kent men geene mossoort, die in schoonheid
en groolte met deze kan vergeleken worden. Het
is bijzonder opmerkelijk, dat ofschoon de Lap-
landsche phanerogame planten in grootte bij de
voortbrengselen uit het groeijend rijk in meer ge-

54

matigde luchtstreken achterstaan, deze mossoor=
ten daarentegen zoozeer zelfs de mossen der
keerkringslanden overtreffen; de hoogroode pur-
perkleur bij de eene is bijna tropisch te noemen.
Eigentlijk verdienen deze soorten een eigen ge=
slacht uit te maken. Sp. rubrum was tot dien
tijd slechts in Finmarken en Lapland gevonden,
maar de Heer Bryrr heeft het nu ook vrij zui-
delijk in het stift van Aggershuus gevonden. De
kruidkundigen in die oorden, moeten zich van
exemplaren dezer mossoorten voorzien, want voor
kruidkundigen die meer zuidelijk wonen, bee

hooren zij zelfs nu nog tot de zeldzaamheden
van het Noorden.

2áste Stuk, 1810.

In dit stuk vindt men de eerste vruchten mij-
ner Noorweegsche reis, namelijk: Primula stric-
ta mihi (1), Epilobium nutans mihi (2),
Saxifraga caespitosa L. (3). Astragalus oro-
boïides mihi (4), Prigeron uniflorum L. (5),
Carex petraea Wahlenb., Carex mieroglochin
Wahlenb., Car. loliacea L., Car. tomentosa BE
Car. orntthopoda Wahl, Car, Buxbaumti Wahl,
Car. rotundata Wahl., Car. chordorhitza L.
Al. (6), benevens een gedeelte Mossen, niet
minder dan 24 soorten (7), het grootste aantal,
dat tot hiertoe in eenig stuk bevat was, Mar-
chantia pilosa mihi (8), is ook uit Noorwegen
en door mij bij Stuedal en digt aan de Zweedsche
grenzen gevonden. Van de Lichenen zijn er 5

55

soorten in dit stuk afgebeeld, die alle in Noor-
wegen te huis hooren. _ Van de paddestoelen. eene
nieuwe soort uit Noorwegen, die ik, Aydnum
aurantiacum genoemd heb, maar die vroeger
door Prof. M. Vaur- gevonden was. «Van de zeld-
zame Deensche en andere planten in dit stuk ver-
vat, zal het genoegzaam zijn, alleen deze te
noemen: Bromus erectus Smith (9), Potamo-
geton acuminatum Schumach. (10), Fragaria
eollina Ehch. (11), Potentilla hirsuta Vaht. (12),
Helleborus hyemalis L., Cardamtne faroensis
Mihi (14), Ophrys myodes Jacquin (15), Lé-
modorum Epipogium Sw. (16).

Aanmerkingen,

1. Ik vond dezelve eerst op Röraas, en hield
ze voor eene Androsace, waartoe zij ook door
Haarman in de Flora van Scandinavie gebragt
wordt. Prof. Lenmanx nam deze plant in zijne
Monograpbie van het geslacht Primula op, onder
den naam Prim, Hornemanniana, maar ande-
ren zien in haar eenen alpischen vorm van Pr.
farinosa; de kweeking zoude misschien doen
kennen, welke meening de ware is, Jntusschen
zijn er eenige omstandigheden, die voor haar als
soort spreken, als: 1) De grootte der inkervin-
gen van de monding (Mundktertlernes) waar-
door zij Androsace nadert, 2) de vorm der
bloemkroon welker boord veel kleiner is dan bij
de Pr. farinosa, daar toch de alpische planten
over het algemean eene meer ontwikkelde kroon
hebben, dan die gene welke in de vlakte groci-

56

jen en eindelijk’ 3) hare hoogere en rankere
bloemschaft, die bij de alpische planten zieh laag
en niel opgerigt voordoet, hetwelk men uit den
lageren stand der zon heeft willen verklaren.

2. Misschien slechts eene verscheidenheid van
Eptlobium alpinum L. Ik vond ze het eerst in
het Reendal aan de oevers van bergbeekjes, die
dikwerf planten van hoogere streeken mede voe-
ren; zij behoort eigenlijk op de bergen te huis.
Epilobtum alpinum is soms ook een weinig on-
der gedoken.

3. Smrrr heeft in de Flora britanntca, Sax,
palmata L. van deze onderscheiden; echter heb
ik naderhand vormen gezien, die aantoonen, dat
zij deze plant zoo nabij komt, dat zij naauwe-
lijks eene eigene soort kan genoemd worden.

4. Deze schoone soort vonden de Luitenant
Woauskrorp en ik bij het Stördal. niet ver van
de Zweedsche grenzen. Later vond ik haar op
plaatsen bij Dovre, waar de kruidkundigen een’
overgang tol de menigte van alpische planten
vinden, die hen in het aan planten zoo rijke
Dovrefield verbeidt, waar de alpische Flora van
Noorwegen haar hoofdpunt schijnt gevestigd te
hebben. WanrenBenG vond dezelve in Finmar-
ken, en hield ze voor de Astrag. leontinus van
Jacovin; later heeft hij echter zijne dwaling be-
kend. Ik heb ze orobordes genoemd, want met
betrekking tot den vorm der kelk gelijkt zij
het geslacht Orobus. Het schijnt, dat zij in de
alpische streken tot voeder gebruikt zoude kun-
nen worden, maar tot heden heeft men ze niet

57

als zoodanig aangewend.

5. Erigeron. uniflorum is wel niets anders
dan eene eenbloemige verscheidenheid van Zrig.
alpinum L.

6. Ik was zoo gelukkig van alle de opgenoem-
de soorten van dit geslacht te vinden; sommige
waren te voren in Noorwegen niet gevonden. Zoo-=
wel Denemarken als Noorwegen zijn zeer rijk
aan soorten van hetzelve. In ieder stuk van dit
werk, komen er verscheidene voor.

7. De navolgende werden in Noorwegen ge-=
teekend: Splachnum vasculosum L., Splachnum
fastigiatum Swartz, Dicranum ambiguum
Hedw., BEnealypta ciliata Hedw., Cathartnea
hercynia Ehrh., Polytrichum gracile Menzies,
Hypnum boreale Web. et Mohr., Hypn. longi-
coltum Web. et Mohr, Conostomum boreale
Swartz, Encalypta affinis Hedwig.

8. Deze is later op verscheidene plaatsen in
in Noorwegen, en onlangs door den Heer Vaur
in Groenland gevonden. Zij is opmerkelijk door
de lange bundels van fijn haar, die uit de ope-
ningen in de onderste zijden der zaadhoofdjes te
voorschijn komen en door een’ zeer fijnen, be-
haarden stengel.

9. Onder de eenjarige grassoorten komen som-
mige spaarzaam en niet altijd op de zelfde plaat-
sen voor, zoo als deze.

10. Dit is geene nieuwe soort, maar alleen
eene schoone verscheidenheid van Potamogeton
lucens L.

11. De scherpzinnige Hanoversche kruidkundi-

58

ge Ennuarpr bestemde het eerst de kenteckenen
dezer soort; het schijnt echter, dat de landlieden
vóór de kruidkundigen op het verschil dezer plant
van Frag,vesca opmerkzaam geweest zijn, daar
zij zoowel hier als in Noorwegen haar eenen bij=
zonderen naam gegeven hebben. De eerste die haar
onder de noordelijke planten vermeldde, was de
Ambtman Soumerverr in zijne Beskrivelse over
Toten. Lij onderscheidt zich, doordien de kelk
met den vruchtbodem of de zoogenoemde bezie ver=
eenigd is ; ook heeft de vrucht eenen zoeteren smaak
dan de gemeene aardbezie. Bij ons is zij zeldzaam.

12. Eene zeer opmerkelijke en schoone Groen-
landsche soort, bij welke men tevens ziet, dat
de kroon bij de arctische planten grooteris, daar
de overige deelen der planten daarentegen min-
der zijn, dan bij de soorten derzelfde geslachten
in zachtere luchtstreken.

183. Ik ken nog geene andere plaats, waar
deze plant, die eene der eerste in het voorjaar
is, zich uit de tuinen in de bosschen heeft ver-
wilderd, dan bij Antvortskov, van waar de Heer
C. Brouns ze mij heeft gebragt.

14, De Hoogleeraar De Canporre heeft in zij-
nen Prodromus Regent vegetabilis, deze plant
te gelijk met Cardamine hortulata mihi, (Fl
d. t‚ 1462,), als verscheidenheden van Arabzs
arenarta beschouwd. Ik wil gaarne toestemmen,
dat zij verscheidenheden van eene en dezelfde
plant zijn, echter komen zij mij als vrij verschil.
lend van deze Arabis voor.

15. Voor zoo ver mij bewust is, was Prof,

59

Orarser de eerste, die deze zeldzame plant in
Denemarken vond, namelijk op Moon. Hij bragt
dezelve aan Vans, die haar in de Flora danica
op Tab. 1234, liet afbeelden; maar daar deze
plant vrij saprijk is, en het exemplaar zeer ver-
dord* was, mislukte de teekening, waarom ik
eene nieuwe deed vervaardigen, die op de plaats
zelve werd uitgevoerd. Op aanwijzing van den
hovenier Nissex in Soroe, vond ik haar later in
het Gurstinger bosch bij Soroe. Zijis in vele op-
zigten eene merkwaardige plant: haar vorm en
glans (Klarhed) (bijna als bij de Balsaminen
herinneren ons aan de keerkringsplanten. Men
ziet duidelijk uit hare kleur, dat zij op digt be-
schaduwde plaatsen wast.

16. De oude kruidkundigen , die zeer opmerk-
zaam waren op den vorm der bloemkroon en der
wortels en hier overeenkomst zochten met dieren
of deelen van dieren, hadden opgemerkt, dat
deze en vele andere soorten van Orchideen gelij-
kenis hadden met verschillende insekten. Dit gaf
aanleiding tot haren naam. Gunnervs vond deze
plant het eerst in het noordelijk gedeelte van
Noorwegen. Later vond C, Smrra dezelve in het
zuidwestelijk gedeelte, en ik zelf heb haar voor
weinige jaren in het Mindeliller bosch bij Ring-
sted op eenen kalkgrond gevonden.

25ste Stuk. 1813.

Dit stuk is met betrekking tot de zeldzaamheid
der afgebeelde planten minder belangrijk dan

60

het voorgaande. Daar de Flora danica alle
planten bevat die binnen de grenzen des rijks
voorkomen, zoo volgt hieruit, dat de uitgever
ook gemeene moet leveren, en niet in staat is,
om alle de stukken op eene gelijke wijze te voor-
zien. Slechts over de volgende wil ik eenigesaan=
teekeningen maken :

Festuca bromoïdes L. (1), Dipsacus pilosus
L. (2), Potamogeton coloratum mihi (3), Oe-
nanthe pimpinelloides (4), Draba aurea Vahl.
(5), Alyssum incanum L. (6), Zathyrus tude-
rosus L. (7), Carex cyperoïdes L. (8), Eguc-
setum Telmateia Ehrh. ( )}.

Ook begint met dit stuk de afbeelding der
wiersoorten, die aan de Deensche kusten voorko-
men; in de laatste stukken waren deze een weie
nig veronachtzaamd (10). Van 20 soorten zijn
deze de voornaamste : Fweus Brodtet Turner (11),
Fuc. Bang miht (12), Fwucus scorpioides mi-

hi (13), Conf. chthonoplastes Mertens (14).

Aanmerkingen,

1. Deze grassoort komt meer voor in de Her-
togdommen dan in Denemarken, Ik heb dezelve
op slechts-zeer weinige plaatsen gevonden.

2, Is vrij zeldzaam, zoowel hier als in de
Hertogdommen. Zij schijnt in Denemarken bin-
nen het zuiden van Seeland, Laland en Funen
bepaald te zijn. Bij Odensee, waar zij door Dr.
Bröan gevonden is, heeft zij ongetwijfeld hare

noordelijkste grenzen.
3. Zij werd het eerst door Prof. Vaur bij Hof«

61

mansgave op Funen gevonden. De Duitsche kruid-
kundigen zijn het oneens, of zij eene eigene soort
is. Hare kleur kon op het vermoeden brengen,
dat zij slechts eene verscheidenheid is, immers
zoude men hare bruine verw aan het ijzerhou-
dende moeraswater, waarin zij groeit, kunner
toeschrijven. Maar welke soort zoude dan de
oorspronkelijke zijn? Ik geloof Potam. hetero=
phyllum. — Ik denk, dat de Hoogleeraar Norte,
die met vlijt en scherpzinnigheid de soorten van
dit moeijelijke geslacht zoekt te onderscheiden,
in zijne Flora der Hertogdommen, die wij van hem
verwachten, hieromtrent opheldering zal geven;

4. Is misschien dezelfde als Oen. megapolt=
tana Willd.

5. Eene fraaije soort uit Groenland aan Vanr
gezonden. In den laatsten tijd is zij ook op de
eilanden ‘bij de noordelijkste punten van Amerika
gevonden. ti

6. Het is opmerkelijk, dat deze plant, die in
menigte op de kust van Skaane gevonden wordt
en die ook op Funen voorkomt, te vergeefs op
Seeland gezocht wordt.

7. Ik heb in Denemarken en de Hertogdom-
men nooit deze soort van Zafhyrus gevonden. De
hier afgebeelde werd op Kastelwolden door Serv-
macner gevonden. Ik meende eerst, dat zij
daardoor een of ander toeval gebragt was; ech-
ter is zij later door de Heeren Arrnecur en Mac.
KEPRANG bij Röskild gevonden. sld

8, Het voortkomen dezer plant op de genoem-
de plaats kan de meening van diegenen onder-

62

steunen, die eene generatio aegutvoca bij de
planten aannemen. Voor ongeveer 30 jaren,
toen men deze Carex nooit aan deze zijde der
Elbe gevonden had, zag de hortulanus Horrröur
ze bij Frederiksburg in den uitgedroogden zooge-
noemden badhuisvijver in zulk eene menigte, als of
zij er gezaaid was, Prof. Vaur liet dezelve aftee-
kenen. De Staatsraad Vrirore schreef een ‘stukje
er over, waarin.hij opgeeft, dat men bij het uit-
droogen van den vijver verscheidene wijnflesschen
met hooi omwonden had gevonden, en beschouwt
het als mogelijk, dat dit het stroo dezer Carex
was, en dat het zaad er op die wijze gekomen
zoude zijn; maar men kan niet aannemen, dat
dit stroo zoo vele zaden zoude bevat hebben,
als, vereischt werd, om eene zoo groote menigte
van planten te doen voortkomen. — In de vol-
gende jaren kwam zij niet op, en is ook later
niet meer gevonden.

9. Deze soort, die de aanzienlijkste en schoon-
ste der Deensche equtsetaceae is, komt in het
zuiden van Denemarken niet zeldzaam voor, bij-
zonder bij het Magelwater op Moon. Ongetwij-
feld komt zij noordelijker dan in Denemarken
voor, daar zij ook zelden in bloei wordt gevon=
den, Men moet ook opmerken, dat zij met bloe-
men op den bladsteel voorkomt, daar zij daaren-
tegen in de landen, die meer zuidelijk liggen,
zoo als in de Hertogdommen, bloemen op eenen
ongebladerden stengel draagt,

10. De aanleiding hiertoe was, dat de studie
der Algen in den laatsten tijd door de Zweedsche,

63

Duitsche, Fransche en Engelsche kruidkundigen,
waarbij men ook de onderzoekingen dezer famis,
lie der--Deensche Botanici kan voegen, uit den
slaap gewekt werd, waarin dezelve zoo vele ja=
ren gerust had, Wij zijn voor Denemarken het
voornamelijk aan den ijver van den Heer Horman
Bane verschuldigd, dat deze zaak hier eene meer
naauwkeurige nasporing geacht werd. Hij ont-
dekte niet alleen vele nieuwe soorten, maar was
ook de leermeester van Lrneszrye, die later als
algoloog zoo bekend was. De meeste der.soor-
ten die in dit en andere stukken voorkomen, zijn
door hem gevonden of aangewezen.

Il. Ik vond het ongemeen groote exemplaar,
dat alhier voorgesteld wordt, bij Biörsknude bij
Veilefiord; men kan daarin duidelijk het verschil
zien, tusschen F. Brodiaet en F. membrantfo-
lus, die elkander naderen. Zij worden beide
thans tot het geslacht Spraerococcus gebragt.

12, De Heer Horman Bane, wiens naam zij
draagt, is derzelver ontdekker. Zij wordt op de
noordelijke kust van Funen gevonden.

13. Daar de soort, die onder den naam van
Fuc. scorpioides in de Flora danica voorkomt,
niets anders dan een onvolledig „exemplaar van
Fuc. purpurasceus is, zoo heb ik dezelve dezen
naam gegeven. Zoowel de Heer Horman Bana
als de Hr, Lynerve en ik, beschouwen haar als
eene eigene soort; daarentegen zien de Bisschop
AGanpH en zijn zoon (beide voortreffelijke Algo-
logen), in haar slechts eene verscheidenheid van
Fuc, nodosus,

64

14. Ook de ontdekking dezer plant, die een’
zoo aanmerkelijken invloed in de huishouding der
natuur uitoefent, is men aan den Hr. Horman
Baxe verschuldigd, Daar hare grondvormende
(chthonoplastiske) eigenschap in de nomencla="
tuur van: dit stuk, in het 2de deel mijner Plan=
telaere p. 647 en in de verhandeling van Horman
Bane de usu Confervarum in Oeconomta Natu-
rae verklaard is, zal ik niet meer ti
bijvoegen.

26ste Stuk. 1816.

De Groenlandsche planten, die in dit stuk voor-
komen, geven hetzelve eene bijzondere waarde,
Zij zijn de vruchten der reis van den Luitenant
Wormskrorp en der mededeelingen van Professor
Gresere. Zij zijn de navolgende; Zriophorum
capitatum Host., Agrostis algida Phipps (1 ‚n
Holcus alpinus Wahl,’ Primula egaliksensis
(2) Wormsk,, Campanula uniflora L. (26),
Uvularia amplexifolia L. (3), Vacciniúm pú-
bescens Wormsk. (4), Arenaria Giesekiü mi-
hi (5), Coptis trifoliata (6) Salisbury, Alys-
sum arcticum Wormsk. (7), Arnica alpina L.
Carex Wormskioldii mihi, Kobreria nardina mt-
hi, Carex subspathacea (8) Wormsk., Lami-
naria Agarum Ag. (9) en Conferva Worm-
skioldië mihi (10).

Onder de overige planten, in dit stuk bevat,
zijn de volgende minder algemeen: Schoerus
ferrugineus L. (11), Seslerta coeruled Ard.
(12), Arena flavescens L,, Tillaca pröstratu

65

Schk., Laserpitium latifolium L., Stum repens
(13), Apargta Taraxact Willd. (14), Mala-
wis monophyllos Sw. (15). Dit stuk bevat 10
wiersoorten, waarvan de twee merkwaardigste
reeds genoemd zijn.

Aanmerkingen.

1. Is het eerst door Kapit. Parrrs op Spitsber:
gen gevonden en in zijne reisbeschrijving door
R. Brown bekend gemaakt, later door Wanren-
BERG in Finmarken en eindelijk door Wor askrorp
In Groenland.

2. Deze soort zie ik met Worusktorv en Len-
MANK, voor eene eigene species aan, verschillend
van Pr, norvegica.

25. Camp. uniflora, die ten voorbeeld strekt,
dat de blaauwe kleur evenzeer de planten onder
den poolcirkel als binnen de keerkringen kan sie-
ren , schijnt overvloediger in Groenland dan in
het noorden van Noorwegen voort te komen.

3. Deze fraaije Amerikaansche plant, is een
bewijs, dat zelfs de Groenlandsche luchtstreek
planten van eene tamelijke grootte kan voortbren-
gen. Zij kan eene hoogte van 2 voet en daarbo-
ven bereiken.

Á. Is waarschijnlijk niet anders dan een alpische
vorm van Vaccin. uliginosum L. zonder vrucht.

5. Deze is het eerst door Prof. Grrsere in het
noorden van Groenland gevonden, en komt mij
voor eene bijzondere soort te zijn. Later heeft
de Heer J. Vanr dezelve aan de kust van Groen-
land op verscheidene plaatsen. aangetroffen,

e

66

6. Deze zeer schoone, kleine plant was reeds
in den tijd van Linnaeus bekend; eene afteeke-
ning derzelve komt voor in de Amoenttates aca-
demicae, Het verheugde mij zeer, dat ik, met
behulp der onderzoekingen van den Luitenant
Wormskrorp, eene volledige teekening derzelve
konde geven. Deze en de Ruppra maritima zijn
de eenige onder de meer volmaakte noordsche
planten, die na den bloei eene gesteelde vrucht
bekomen, want bij de Euphorbien is reeds het
ovarium gesteeld.

7. Vesicaria arctica De Cand. Lij werd ge=
vonden door Prof. Greseke; men kent slechts en=
kele exemplaren. Later vond J, Vaar dezelve op
verscheidene plaatsen.

8. Deze drie soorten zijn door WormskKrorp
ontdekt, In het eerst hield ik de laatste voor
synonym met Car, salina Wahlend., maar door-
dien ik deze uit Groenland zag, waar zij ook
door J. Vanr gevonden is, benik volkomen over=
tuigd, dat zij eene verschillende soort is. Car.
Wormskioldi is eene schoone nieuwe soort, van
de afdeeling die tweehuizig zijn. Kobres. nardi-
na is in de nomenclatuur als Car, Bellardi, of
Kobresta scirpina, opgegeven maar zij verschilt *
er van.

9. Een bewijs, dat de Groenlandsche Flora
die van Noord-Asia nadert, De doorboorde La-
minarien, die sinds den tijd van Gmerin bekend
zijn, als de zee bij Kamschatka bewonende, en
waarvan de jongere Menress verscheidene nieu-
were soorten op dezelfde plaats vond, waren tot

67

nu toe niet op de Groenlandsche kust aangetrof-
fen. Men heeft ze tot hiertoe aan de Noordkaap
te vergeefs gezocht, Wornuskroup was de eerste
die ze vond.

10. Deze schoone Conferve, die den vorm
eener parelsnoer heeft, verdiende welligt een ei-
gen geslacht te vormen.

11. Door Horxan Bana bij Bistrup Gaard ge-
vonden. Ik weet niet, dat zij tot hiertoe op ande-
re plaatsen in Denemarken aangetroffen is, Schoe-
anus nigricans is onlangs door de Heeren Srean-
sTRUP en ScHoeNinG in Jutland ‚gevonden,

12. Deze grassoort is alleen in Tellemarken in
Noorwegen gevonden, De teekening is bezorgd
door Prof. Vaur.

13. Deze is nieuw voor de Deensche Flora, en
werd door Horman Bana en Cr. Sarrm bij Hins-
holm op Funen gevonden. Zij groeit, ook bij
Lubek.

14. Is uit Noorwegen.

15. Eene zeldzame plant, gevonden door den
Apotheker Korsrop in het Oesterdal in Noorwe-
gen. Voorheen reeds door Farrririus opgemerkt,

27ste Stuk. 1818,

Mijne reis naar Laland en het zuiden van Jutland,
en de medewerking van Wormsxroun leverden een
gedeelte der planten, in dit stuk vervat, De volgen-
de zijn de merkwaardigste : Schoenus fuscus L.,
Scirpus pungens Vahl (1), Panicum Crus Galli
L. (2), Alopeeurus ovatus miht (3), Aira glauca
Schrad., Centunculus simplex mihi (4), Myoso-

e hd

685

tis defleza Wahl. (5), Symphytum officinale
var, rosea (6) ‚ Anagallis arvensis L. flare coe-
ruleo (7), Beta maritima L.{8), Alisma na-
tans L. (9), Spergula saginoides L,, Potentil-
la Bgedü’ Wormsk. (10), Fragaria sterilis L.
(11), Buntas Kakile L. (12), Artemisia grönlan-
dica mhi (18), Carex ustulata Schkuhr, (14).

De aanzienlijke aanwinst van Algae die de Fl.
dan. door dit stuk verkreeg (niet minder dan
20 soorten) is men voornamelijk aan de ontdek-
kingen van den Heer Lyxezre op de Ferro-eilan-
den verschuldigd. Vele van dezen waren te vo-
ren niet in het noorden gevonden, bij voorbeeld ,
Desmia ligulata Lyngb. (15), Plocamtum coccú
neum ejusdem, Sphacelarta reticulata Lyngbye,
Seytonema Myochrous Ag., Bryopsis plumosa
Ag. (16), Palmella Myosurus Lyngb.

Aanmerkingen.

1. De teekening is bezorgd door Prof. Vaur,
maar hij heeft er geene volledige analyse bijge=
voegd , zoo dat zij niet zoo goed is, als zij moest
wezen. Zij wordt aan de Elbe, in de nabijheid
van Glückstad gevonden,

2. Deze grassoort, die eigentlijk tot eene meer
zuidelijke luchtstreek behoort en de nabijheid van
Laland en Holstein bewijst, vond ik aan de oe-
vers der Mariboe Soe; zonder twijfel is dit hare
noordelijkste grens. i

3. Eene zeer gelijkende soort komt bij de
zuidpool voor (Alop. antarcticus); deze is het

69

eerst-door Prof, Grrsege in het noordelijk Groen=
land, gevonden.

4. -Ik moet bekennen, dat ik in de eerste ja-
ren, toen ik de Fl. dan. uitgaf, meer dan nu
overhelde tot de-geneigdheid der nieuwere kruid=
kundigen, in het vormen van nieuwe soorten.
Ik ben nu van het gevoelen van Prof. Swaarz,
die dezelve voor eene verscheidenheid houdt van
de Centunculus minimus L. op eenen onvrucht=
‘baren grond voortgekomen. Ik vond ze bij Gre=
naae op eenen zandgrond.

5. Is op mijne Noorweegsche reis geteekend.

6. In mijne verhandeling in de Mavetidend
over de inlandsche gewassen, die in de tuinen
verdienen opgenomen te worden, heb ik deze -
verscheidenheid als eene sierlijke plant vermeld ,
die wel waardig was aangekweekt te worden,
Wijlen de Graaf Fr. Danneskroun maakte mij
op deze plant opmerkzaam.

7. Deze, insgelijks uitnemend fraaije, verschei-
denheid is slechts eens in Denemarken gevonden,
namelijk door Prof, Leamann op de akkers bij
de Lungbye soe, ‘misschien met vreemd zaad aan-
gebragt.

8. Meer dan 30 jaren geleden, vond Breps-
porrr deze plant bij Marskal op Aroe, waar ik
later dezelve ‘te vergeefs zocht; ik vond haar na=
derhand bij Korsoer, waar zij zich nu ver-
spreid heeft. Zij beslaat bijna het halve eiland.
Vrezen in de Belt. ‘In Denemarken heeft zij ha-
re noordelijkste grenzen.

9. Ik werd in staat gesteld deze schoone plant

70

te laten afteekenen, daar ik dezelve op eene reïs
ze in kanalen aan de baai van Rinkioping vond.
Buiten twijfel komt zij niet noordelijker voor.

13. De Luitenant Wormskrorn gaf haar den
naam van Egedii, daar zij door den Bisschop
P. Eerpe in Groenland gevonden is, en in zijn
herbarium gevonden wordt; echter kende hijhaar
slechts als eene alpische verscheidenheid van Po»
dent, anserina L,

11. De Baron H. Sramrr vond dezelve in den
omtrek van Bertoe. Hare overeenkomst met het
blad van Fragaria vesca is wel de reden, dat zij
zoo laat onderscheiden is, Zij is nu reeds op vele
plaatsen gevonden.

12. Deze verscheidenheid wordt door Persoor
voor eene eigene soort gehouden en aegyptiaca
genaamd, Hoe verschillend ook haar voorkomen
is van den algemeenen vorm, is zij echter slechts
eene verscheidenheid ; immers vindt men vormen,
die eenen overgang van de gemeene tot deze aän-
toonen. Opmerkelijk is het „dat zij ook in Egypte
voorkomt.

13, Eene zeer schoone soort, ‘het eerst door
den Luitenant Woruskrorp in het zuiden van
Groenland gevonden. Vermoedelijk zijn hare ge-
neeskrachten overeenkomstig met de gelijkende
soorten. X k

12. Komt in mijne Plantelaere onder den
naam van Car, afrofusca Schk, voor. Zij is naar
een Groenlandsch exemplaar uit de verzameling
van Worwskrorp geteekend,

15. Eene schoone A/ga, die echter terstond

71

gedroogd moest worden , daar zij spoedig wordt
opgelost, en, dat zeer merkwaardig is, ook an-
dere Algen deze eigenschap mededeelt.

16. Eene der kleinere Algen, die eene prachs
tig scharlakenroode kleur heeft en eenen bijzon=
der schoonen bouw.

17. Deze, die de eenige van dit geslacht in
het Noorden is, hield ik voor eene eigene soort,
die ik den naam des vinders gaf, maar volgens.
het gevoelen van Acánvu verschilt zij niet van de
reeds vroeger bekende Bryops plumosa, die aan
de Engelsche kusten gevonden wordt.

28ste Stuk. 1819.

De zeldzame planten in dit stuk zijn weinige als :
Physalis Alkekengt L. (1), Colchicum autum-
nale L (2), Sedum hezangulare L., Alsinella
rubella Wahl. (3), Lamtum maculatum L.,
Galeopsis ochroleuca Lamk. (4), Buntas orù
entalis L. (5), Chondrilla juncea L, (6),
Viscum album L.(7), daarenboven 9 Algen,
die ik deels zelf gevonden, deels van mijne vrien-
den Horman Bana en Lrxcere ontvangen heb.

In dit stuk bevindt zich ook eene nieuwe soor
van Splachnum, die ik naar den ontdekker Sp/.
Wormskioldii noemde: hij vond dezelve in Groene
land, Groenland bezit overigens weinige soorten
van dit geslacht ; Splach. luteum en Spl. rubrum;
die in Finmarken tot nabij de Noordkaap voor-
komen, zijn hier nog niet gevonden,

721
Aanmerkingen,

1. Kan wel niet tot de eigenlijk wildwassende
planten gerekend worden, maar heeft toch het
burgerregt verkregen, daar zij in de Hertogdom=
men en op Laland onaangekweekt op verschil-
lende plaatsen. voorkomt; het zelfde kan men
omtrent de volgende zeggen. Misschien is zij ins
gevoerd, toen de geneeskunst in handen der mon=
nikken was. Zij is het schoonst, wanneer hare
scharlakenroode bezie rijp is,

2. Zij komt in het najaar voor in bloei, en
draagt in het voorjaar bladen en vrucht. Zij bee
hoort dus tot diegene, welke de ouden filius an-
te patrem noemden, en wast gedurende den
winter door, daar de vrucht zich alsdan onder
de aarde zet en gevormd wordt, en in het voore
jaar op eenen stengel zich boven de aarde ver-
toont. Ik heb dezelve in groote menigte op een
veld bij Bantskov bij Veile Fiord gevonden , maar
zij is ook op eene weide bij Ekkernförde aange-
troffen ; in de weide is zij schadelijk.

3, Deze is uit Groenland en eene verscheiden=
heid van eene nieuwe soort van WanrensenG,
die hij in Finmarken vond; misschien is deze ook
wel de hoofdsoort.

4, Eene zeer schoone soort. Zij behoort, even
als Zamium maculatum L., tot de Holsteinsche
Flora, en wordt ongetwijfeld niet noordelijker
aangetroffen,

5. Eene plant, die daarom merkwaardig is,
daar zij voorkomt, waar men haar het minst

73

verwacht. Bij Rödkilde op Funen: groeide zij
vele jaren achtereen, zonder dat men haar konde
uitroeijen. Im Koningsbergen komt zij, even als
Senecio paludosus in Koppenhagen, op plaatsen
voor , waar vroeger brand was; zij groeit bij de
stad Oldenburg, waar de afgebeelde plant gevon-
den is, en in de laatste jaren is zij onder het
koren buiten de Oosterpoort voortgekomen, mis-
schien uit vreemd zaad. Zij breidt zich daar
sterk uit.

6. Ik werd verrast, toen ik deze. plant aan-
trof, die door Weger in zijne Prúmitiae florae
Holsatiae niet vermeld is, en die ook voor eene
zuidelijkere plant hield: ik vond dezelve bij Möl-
le in het Lauwenburgsche. Zij hehoort tot de
melkgevende zamenhelmigen, en de melk, uit de
plant gevloeid, verkrijgt spoedig eene dikte als
van gummielasticum. Zij verwelkt zoo spoedig,
dat ik dezelve terstond in water moest zelten,
em haar slechts een kwartier uurs-tot de teeke-
ning frisch te houden.

7, Daar er over dit woekerstruikje, het eenige
in Denemarken, in de oude Sagen onder den
naam van Mistelloe wordt gesproken, moet het
in vroeger tijd gemeener dan nu zijn geweesl; voor
tegenwoordig toch ken ik geene andere groei:
plaats van hetzelve dan sommige stammen. van
oude appelboomen in den tuin van eenen boer bij
Peterswerk, Vire geeft in zijne beschrijving van
Frederits op, dat het in het Trellerbosch, in de
nabijheid dier stad gevonden wordt, waar echter
noch ik, noch anderen het aantroffen, De opgeges

74

vene plaats is inmiddels hare noordelijkste grens
niel; want zij wordt op de eilanden in de golf
van Christiania gevonden, en ik zelf heb haar
door boeren aan eenen Apotheker in Christiania
te koop zien bieden, die verhaalden, dat zij de=
zelve van boomen op deze eilanden verzameld
hadden, De Heer Horrörr heeft vele moeite ge=
daan, om het in den botanischen tuin alhier voort
te planten, maar noch het zaaijen van het rijpe
zaad op den bast van verscheidene boomen, noch
het enten en proppen van takjes of knoppen,
wilde gelukken , en tot nu toe is het mij niet
bekend, dat iemand hierin geslaagd is. Vrij op=
merkelijk is het, dat, daar wij in onze kassen
tropische woekerplanten aankweeken, wij daar=
entegen ons oogmerk met de Europjsche niet bee
reiken.

29ste Stuk. 1821,

Op mijne reizen door de Hertogdommen was
ik zoo gelukkig van met eenen uitstekenden kruid=
kundige bekend te worden, die terstond en later
gedurende eene reeks van jaren mij de groeiplaat-
sen van vele planten aanwees, die ik tot hiertoe
niet als wilde kende. Ik bedoel Dr. Norrr,
thans Hoogleeraar in de kruidkunde te Kiel (1).

Onder de kruidkundigen, die welwillend den
uitgever der Fl. danica ondersteund hebben, en
daardoor zoowel tot de uitbreiding des werkse,
als tot deszelfs belangrijkheid medewerkten is er
niemand, die, zoo als ik in dank erken, hierom-
trent meerdere verdiensten heeft, dan hij.

75

In dit stuk komen de volgende, planten voor;
die ik aan zijnen ijver verschuldigd ben.

Cyperus flavescens L. (2), Arundo baltica
Flygge (3), Potamogeton praelongum Wulf.
(4), Pyrola chlorantha Sw. (5), Dianthus
Carthusianorum L. (6), Rubus glandulosus
Bellardi (7), Rubus Sprengelit Weiche.

Onder de overige in dit stuk bevat , zal ik alleen
op de volgende opmerkzaam maken: Myosotis
sparsiflora Mikan (8), Aconitum neomontanum
Kölle (9), Ranunculus nivalis L., Ajuga Gen
nevensis L. (10), Alyssum calycinum L. (11),
Carex extensa Good. (12), Car, argyroglochin
mihi (13).

In dit stuk zal men sommige soorten van het
geslacht Jungermannia afgebeeld zien, van hete
welk tot nu toe slechts weinige soorten in de Fl.
danica voorkomen, Deze aanwinst is men vcr=
schuldigd aan den Heer A. MöxckK , die na vere
scheidene jaren gelukkig de mossen beoefend, te
hebben (Muscí frondost), den prijs behaalde op
de vraag door de Academie uitgeschreven, naar
eene monographie der Jungermannien, die in De-
nemarken en Noorwegen voorkomen. De Heer
MörcxK, die later eene botanische reis naar IJs«
land gemaakt heeft, waar hij eenige nieuwe soor
ten ontdekte, is sints dien tijd voortgegaan, met
mij de vruchten zijner onderzoekingen mede, te
deelen, zoodat van dit geslacht, hetwelk slechts
zeldzaam in dit werk voorkwam, thans verscheis
dene soorten opgenoraen zijn. Ak moet hier nog
aanteekenen, voor hen, die de fijne bewerk:uis

76

ging van'dit geslacht onderzoeken, dat men alle
analysen dezer planten in de Flora danica, sints
de uitgave van het onderhavige stuk aan den
scherpzienden blik van den Heer Mörer en het
gelukkige penseel van den Heer: Bever verschul-
digd is, Er komen slechts weinige Algen in dit
stuk voor, en deze zijn gedeeltelijk uit de Zydro-
phytologia Danica van den Predikant Lyyanre

ontleend,
Aanmerkingen,

1. Prof. Norre is onder de kruidkundigen be-
kend door twee verhandelingen, die hij tijdens
zijn verblijf te Koppenhagen aldaar uitgaf, na-
melijk : Vovitiae florae Holsatiae , Havntiae 1826.
8°; waaruit men zijne ongemeene bekendheid
met de planten in de Hertogdommen ziet en Be-
merkungen über Stratiotes und Sagittarta, ib.
1825. 4°, van eenen meer physiologischen inhoud
met twee koperen platen. Hij heeft deze plan=-
ten in alle hare verscheidene graden van ontwik-
keling gadegeslagen. Ik ben hem voortreffelijke
analysen van verscheidene planten verschuldigd,
die in de latere stukken der Flora danica voors
komen, bij voorbeeld, van Wajas marina, Bla-
tine Alstnastrum etc.

2. Is op sommige plaatsen in de Hertogdom-
men niet zeldzaam, als ook bij Hamburg, maar
in Denemarken heb ik haar nooit aangetroffen,
Vroeger werd zij bij Jaegersborg in eenen uilge-
droogden vijver gevonden, maar is thans aldaar
verdwenen,

77

3. Deze plant wast aan de kusten der Oost-
zee, en heeft eene oeconomische nuttigheid, daar
zij om het stuiven des zands te beletten zelfs boe
ven de gewonelijk aangewende Arundo arenaria
te verkiezen is. Voor het overige komt zij met
deze in vele opzigten overeen, en een streng
Systematicus zoude haar misschien als eene ver-
scheidenheid van deze beschouwen.

4. Het geslacht Potamogeton heeft voornae=
melijk de opmerkzaamheid van Prof. Norrr tet
zich getrokken, en de Deensch-Holsteinsche Flo-
ta is door hem met verscheidene soorten verrijkt,
Het ware te wenschen , dat hij eene Monogra-
phie van dit moeijelijke geslacht bewerkte, een’
arbeid , waartoe hij zich berekend getoond heeft.
Immers is het zeer moeijelijk zekere karakters
voor de soorten te vinden.

5, Deze schoone soort van een fraai geslacht ,
hetwelk door de onderzoekingen van Prof. Swarr-
ze met deze soort verrijkt werd , is tot heden toe
in Denemarken niet gevonden, ofschoon zij in
de Hértogdommen en in Noorwegen voorkomt.
Ik vermoed echter, dat men bij een naauwkeue
rig onderzoek haar ook hier zal vinden. 8

6. Tot hiertoe slechts in het Lauwenburgsche
en deszelfs grenzen gevonden,

„ 7. Dit geslacht is den laatsten tijd met vele
soorten verrijkt door de onderzoekingen van Dre
Werene, maar het schijnt, dat zijne grondstel-
lingen in het bestemmen van soorten niel overeen-
komen met die van SpnenaeL en De Cannorre,
en nog minder met die van Linnaeus, daar bij

78

voorbeeld Rubus fruticosus L. in verscheidene
soorten verdeeld wordt. Wat de eerste der soor-
ten betreft, die in dit stuk voorkomen, deze is
reeds door Berranpr in zijne Appendix lot Alli
ont Flora pedemontana p. 24, aangenomen, en
zal hare plaats als soort wel behouden: daaren=
tegen is Rubus Sprengelii wel niets anders dan
eene verscheidenheid van Rubus fruticosus L,

8. Omtrent denzelfden tijd, dat zij voor het
eerst in den botanischen tuin gezaaid werd, kwam
zij van zelf in eenen tuin buiten de Oosterpoort
voor, waar zij zich nu voortplant.

9. Even als de soorten van Rubus aanmerke=
lijk vermeerderd zijn door Dr. Wereue, is ook
het geslacht Aconitum zeer verrijkt, door Prof.
ReicnenBacu te Dresden. (Zie zijne Uebersicht
der Gattung Aconitum p. 31). Deze Schrijver
vermeldt deze soort als Aconitum Veubergense,
even als de meer gestrenge De CAnporre ; maar ik
twijfel even als Spaenaer, of zij wel iets anders
dan eene verscheidenheid van Ae. Vapellus Le
is. Tot de geschiedenis dezer plant behoort het
volgende : de oude Deensche kruidkundige Kyr-
ring vermeldt reeds in zijn Viridarium , dat eene
Aconitum tusschen Farum en het Terkelbosch
groeit. Zij was sinds den tijd van Kruume niet
gevonden, tot dat Prof. Norre, op eene excursie.
haar aldaar aantrof. Het afgebeelde exemplaar heb
ik op de eilanden in de Soroezee genomen, waar
zij misschien door de Monniken als geneeskrach-
tige plant gekweekt was; immers geeft Srönk

79

haar als zoodanig de voorkeur boven Aconifum
Napellus L,

10. Men ziet uit deze plant hoe verkeerd het
is, om den soortelijken naam van de plaats te
nemen, waar zij het eerst gevonden is. Deze
zeer schoone soort vond ik het eerst in de nabij-
heid van Mölle in het Lauwenburgsche, maar zij
is ook op andere plaatsen in deze provincie ge=
vonden, als ook in verscheidene oorden van Duitsch-
land,

Il. De overledene Dr. Forcuuammen: gaf mij
de aanwijzing, dat zij bij Kiel voorkwam; de
Student KamrPrÓverER vond haar later in de nae
bijheid van Kioge,

12, Ik vond haar te gelijk met Zrifolium
ornithopodioïdes op Christiaanseiland, later bij
Heiligenhafen, '

13. Ik vond deze schoone Carex bij Reinbeck
in Holstein, en beschouwde dezelve alseene nieue
we soort, maar ik moet bekennen, dat ik haar
thans voor eene verscheidenheid van Car. Zepo=
rina L. houde.

30ste Stuk. 1823.

Ook dit stuk bevat niet weinige planten, die
ík aan den ijver en de welwillendheid van Prof.
Norte verschuldigd ben: als: Scirpus radicans
Schkuhr (1), Scirpus Duvallit Hoppe, Leers
sta oryzoides Swartz (2), Potamogeton acuti.
folium Link, Laserpitium prutenicum L. (3),
Oenothera muricata Murray (4), Mentha Pu-
legtum L. 5), Gnaphalium luteo-album L. (6) »

80

Carex ericetorum Pollich.

De navolgende planten van dit stuk, verdienen
daarenboven opgemerkt te worden: Zsxardia pa-
lustris L. (7), Sium Falcaria L. (8), Ozakis
corniculata L, (9), Alsinella viscosa Hartman
(10), Pedicularis ramosa Wormsk. (11), Ze-
prdium sativum L. (12), Cardamine interme=
dia mihi (13).

Er zijn in dit stuk 6 Jungermannia afgebeeld ,
die alle door den Heer Mörcu van IJsland mede-
gebragt zijn. Van de kleinere Algen komen er
6 soorten voor, onder welke Conferva Aegropi-
la L. (15), en Nostoc Flos aguae Lyngb. (16),
belangrijke voortbrengselen dezer familie zijn.

Aanmerkingen.

1. Eene merkwaardige plant, met opzigt tot
de wijze, waarop zij zich vermenigvuldigt, waarin
zij eenige overeenkomst heeft, met sommige groo-
te vijgeboomen en Rhizophora in keerkringslan-
den. Wanneer namelijk eene zijloot eene zekere
hoogte bereikt heeft, buigt zij zich naar de aar-
de of het water, (want zij wast in moerassen),
slaat daar wortels in, die eene nieuwe plant
voorbrengen, welke later op dezelfde wijze zich
voortplanten, Eene enkele moederloot kan aldus
met vele andere in verband staan, zoo als de
beroemde vijgeboom te Calcutta. Overigens heeft
deze soort veel overeenkomst met Seirp. sylva-
ticus,

2. Het is vrij merkwaardig, dat deze Noord-
Amerikaansche plant in volmaakte wildheid in

le)

Holstein gevonden wordt. Prof, Weren de oude,
werd het eerst opmerkzaam op dezelve, echter
op eene andere plaats, namelijk in de nabijheid
van Kiel, waar ik haar niet heb kunnen vinden,
3. De Hertogdommen tellen meer soorten der
schermbloemigen dan Denemarken. Deze familie
neemt naar het noorden af. Daarenboven bevat
dit stuk Afhamantha Oreoselinum, die de Baron
Sraure bij Heiligenhave vond, en die noch in Jut-
land, noch op de eilanden aangetroffen wordt,
4. Oenothera biennis L. verspreidde zich reeds
voor het midden der voorgaande eeuw uit Ame-
rika naar Europa, en heeft zich thans overal
verbreid , maar het is mij onbekend, of deze
soort zich op andere plaatsen dan de zandvlakten
aan de oevers der Elbe, niet ver van de Meck-
lenburgsche grenzen, bevindt, alwaar zij in me-
nigte gevonden wordt, Hare bloeiwijze is meer
spiraalvormig, en kan alhier in den botanischen
tuin gezien worden. Overigens heeft zij veel overe
eenkomst met Oenothera biennis,
“5. Op de zandgronden in de Elbe, digt bij
de stad Lauwenburg, waar het zaad dezer plant
vermoedelijk door de Elbe van hare zuidelijke
oorden is aangevoerd: dit schijnt met een ge-
deelte der planten, die aan de oevers der Elbe
wassen, het geval te zijn, waarover straks meer,
6. Deze is wel vermeld door Prof. Scuumacnen
in zijne Flora See. septentr., maar hij geeft eene
zonderlinge groeiplaats, op, namentlijk de opene
bij het Frederiks hospitaal. Op aanwijzing van

f

82

Prof. Nourr vond ik haar in den plantrijken ome
trek bij Tritau,

7. Prof, Weren de oude vond haar het eerst
bij Olsburg, later werd zij door Prof, Lenmann,
Norre en anderen in het Eppendorfer moeras bi
Hamburg gevonden: zij is eene zeer zeldzame
plant, die men hier slechts als sporadisch kan
beschouwen , daar hare eigenlijke woonplaats meer
zuidelijk is.

8. Ik was zoo gelukkig deze zeldzame scherm-
plant in het plantrijke deel van Holstein te vine
den, hetwelk Land Oldenburg genaamd wordt.

9. Ik ben thans overtuigd , dat deze dezelfde
is, die Jacquin in zijne Monogr. Oxalid. t. 5.
afgebeeld heeft. Misschien is zij slechts eene ver=
scheidenheid van Oxal, sfricta L.

10. Vroeger in de Fl. danica t. 389. opgeno=
men , maar op eene kleinere schaal, en daardoor
bijna onkenbaar.

Il. Eene uitstekende en zeer schoone soort ,
het eerst door den Luitenant Woruskrorp in
Groenland gevonden. De Heer J. Vaur, die de-
zelve later op vele plaatsen in Groenland aange=
troffen heeft, heeft mij opmerkzaam gemaakt,
dat zij ongetwijfeld de Pedic, eupkrastoides
van Wu.Lpenow is,

12, Behoort onder de planten, die niet tot de
oorspronkelijke Deensche Flora kunnen gerekend
worden, maar die de uitgever der Flora danica
echter niet kan voorbijgaan, daar zij sints eenen
geruimen tijd. in het wilde voorkomen, Deze

88

“ vond,ik op Langeland in kleine watergrachten
niet ver van Tranekier.

13. Ik ben in het onzekere, of ik deze plant
voor eene eigene soort moet houden, dan voor
een’ vorm van Card. hirsuta, Inmiddels is zij
van deze zoo verschillende, dat zelfs een kruid-
kundige, die zich zelf gevormd heeft (ustuderet),
namentlijk de molenaar Jörgensen te Swendburg
opmerkzaam op dezelve werd.

14. Later vond ik deze zeldzame Conferva

in groote menigte aan de oevers der Soroe zee
aangespoeld. Hoe of haar loof zich inwikkelt en
eene kogelvormige gedaante aanneemt, is sints
dat Lisxaevs in Skaane reisde, niet verklaard ge-
worden,
‚15. Vermoedelijk bedoelde Priesrrer deze
plant met zijne groene stof. Ik moet hun, die
er belang in stellen, om den overgang van het
planteurijk tot het dierenrijk gade te slaan, aane
bevelen, om deze plant in alle hare tijdperken
te onderzoeken, men zal dan bevinden, dat zij
zich ten laatste in afgietseldiertjes oplost.

Slste Stuk, 1825.

__Het stuk begint met eene bijdrage van Prof, Nor-
re, namelijk: Scirpus ovatus Roth. (1), en prijkt
daarenboven met de navolgende planten van den=
zelfden kruidkundige: Arundo stricta Tim., Aloa
pecurus fulvus Smith (2), Festuca speciosa
Schreb., Bromus tectorum Le (8), Potamogen:
ton niülens Web. (4), Plantago arenaria Kit,

F*

84

(5), Verbascum cuspidatum Schrad, Ferbas»
cum collinum Schraderi (6), Vinca minor L.
(7), Secutellarta hastifolia DL. (8), Genista
germanica L. (9), Carex Schreberi Schranck.

Onder de planten, die ik zelf gevonden of
van andere kruidkundigen ontvangen heb , verdie-
nen de volgende vermeld te worden:

Primula norvegica Retz. (10), Pyrola grön-=
landica mihi (11), Sedum reflerum L. (12),
Poftentilla recta L. (13), Pedieularis lanata
Chamisso (14), Tussilago spuria L. (15), Bry=
onta dioica Jacq. (16).

Onder de Algen is eene nieuwe soort uit Groen-
land, van den Luitenant Woruskroun ( Alcyont-
dium attenuatum mtht), die misschien een dier
is, en daarenboven 11 andere uit Denemarken,

Aanmerkingen.

1. Deze soort wordt niet in de Deensche pro-
vincien gevonden. Men heeft gemeend, dat tab.
372. in de Flora danica, die eene Carex capi«
tata moet voorstellen, eene mislukte afbeelding
dezer plant was, maar zij heeft eene bladscheede
met eenen veeljarigen wortel, hetwelk met Seer.
òvatus het geval niet is.

2. De Engelschman Smrru, die vrij gestreng
was, in het aannemen van soorten, heeft deze
het eerst als eene eigene soort vermeld. Dit is
de reden geweest, waarom vele kruidkundigen
dezelve aangenomen hebben, want men kan im-
mers niet ontkennen, dat zij eene groote overeen-

85

komst heeft met Alopec. geniculatus, In den
tekst der Fl, danica, is het verschil tusschen 4.
fulvus en geniculatus, volgens de onderzoekin-
gen van Prof. Norre, daargesteld. Zij is tot he-
den toe nietin de Deensche provincien gevonden,
even min als de volgende.

3. Prof. Scrumacuer vermeldt haar onder de
planten van Koppenhagen, maar ik twijfel of hij
de regte soort gevonden heeft.

4. Prof. Norre heeft de verdienste van omtrent
verscheidene der nieuwe soorten, die Weger in
zijne Primitiae flor. Holsat. bekend gemaakt
heeft, en die tot hiertoe twijfelachtig waren, op-
heldering gegeven te hebben. Immers heeft We-
BER slechts korte Diagnosen opgegeven en geene
beschrijvingen geleverd. Deze isde Pof, curvifo-
lium der Zweedsche kruidkundigen.

5. Deze zuid-europeaansche plant, die het
het eerst in het kostbare werk van WaLpsrein en
Krrammer: Plantae rariores Hungariae I. t‚ 51.
bekend gemaakt is, werd door Prof. Norte aan
de oevers der Elbe bij Lauwenburg gevonden,
Vermoedelijk is zij even als Mentha Pulegium,
aldaar door de Elbe aangespoeld. Volgens De
Canporre (in zijn belangrijk geschrift over de ge-
neeskundige eigenschappen der planten, met be-
trekking tot de familien ), wordt het slijmige zaad
derzelve in het zuiden van Frankrijk tot het was-
schen van Mousselín gebruikt,

6, Ofschoon de Monographie over het geslacht
Verbascum van Scuraper, een werk is, dat oor-
deelkundig en met eene uitgestrekte kennis der

86

‘europische soorten van dit geslacht, geschreven
is, zoo komt het mij echter voor, dat hij even
‘als de meeste Schrijvers van Monographien, niet
maauwlettend genoeg is, in het aannemen van nieu=
we soorten. Zoo zoude welligt de strenge Syste-
matieus V. euspidatum, als eene verscheidenheid,
van V. Thapsus aanzien. V, collinum doet zich
voornamelijk door eene groote bloem kennen; zi
komt ook voor op Laland. V. pAhlomoides, waar-
van ik geene exemplaren bezit, doch die ik op
gezag van Rarnin mijne Plantelaere opgenomen
heb, is buiten twijfel eene van deze soorten.

7. Het altijd groene blad en de schoone, vroe=
ge bloem van dit heestertje, hebben het in onze
tuinen en aanleggen ingevoerd, waaruit het zich
thans op sommige plaatsen in de bosschen ver-
wilderd heeft, maar slechts zelden bloeit; het
behoort eigentlijk onder eene meer zuidelijke luchte
streek.

8, Weder eene plant, die door de Elbe is aan-
gebragt, immers is zij tot nu slechts aan hare
oevers gevonden.

9, Vier soorten van dit geslacht, komen er
în Denemarken voor, namelijk Gen. tinctoria,
anglica, germanica en pilosa, maar geene van
deze op Seeland. G. föctoria wordt op Funen
gevonden, en in Jutland heeft men de vier soor-
ten aangetroffen. Volgens Warren Scorr heeft
dit geslacht aanleiding gegeven tot den adelijkén
naam van Plantagenet ( Planta genista), want
deze familie voert eene Gezista in haar wapen.

10, Zie het een en ander over deze Primula

87

in het eerste gedeelte dezer Verhandeling.

Il, Van alle de soorten van dit schoone ge-
slacht, die wij kunnen aanwijzen, heeft deze de
grootste bloemen, die zoo als reeds gezegd is, in
Groenland zich meer dan de overige deelen der
planten ontwikkelen. P, Ecepe in zijne Efter-
retninger om Grönland gaf de eerste afbeelding
dezer plant. Zij levert ook een Theesurrogaat.
Zij komt in Kanada mede voor. Is zij inderdaad
verschillende van P. grandiflora Radius?

12. Voor hem, die deze ‚plant voor het eerst
vindt, zal ik hier aanmerken, dat zij zeer spoe-
dig hare onderste bladen verliest, die nederge=
bogen zijn, van waar zij den naam ontleert.
Zij is in Holstein niet zeldzaam van Prets tot Al-
tona, en aan de oevers der Elbe bij Lauwenburg.
Zij nadert Sedum reflexum L.

13. „ Waarschijnlijk uit de tuinen verwilderd,
Dit geschiedt zeer gemakkelijk in de omstreken
van Hamburg en Altona, bijzonder van de heu=
vels aan de Elbe, waar de tuinen in eene schuin=
sche rigting tegen de rivier liggen.

14. In Groenland is deze schoone soort zel-
den, daarentegen heb ik de Ped, grönlandtica
Retz. van daar ontvangen.

15, Deze fraaije soort heb ik slechts bij Are
nage op Bornholm gevonden. Zij is de meest
lichte (lyseste) soort van de noordsche soor-
ten van dit geslacht; zij is niet zoo woekerende
(aagrende) als Tussilago Petasites, maar ver-
raadt even als deze eenen kleiachtigen grond,

16. De Heggerank heb ik niet met roode be:

89

zien in de Deersche provincien gevonden, of=
schoon men zegt, dat zij bij Darvinde op Funen
voorkomt; in Holstein is zij niet zeldzaam, bij
voorbeeld aan den weg van Kiel naar Dustern-
brock, en tusschen Kiel en Prets: daar zij geene
tweehuizige bloemen had, zal het moeite in heb-
ben, om in bloei haar van Bryonia nigra te on=
derscheiden,

82ste Stuk — 1827.

Norte leverde mij: Galium pusillum E. (1),
Myrhis bulbosa Spreng., Ornithogalum arvense
Pers. (2), Allium vineale L. (3), Juncus pyg=
maeus Richard, Mentha viridis DL. (4), Sta-
chys ambigua Smith (5), Lunaria biennis D. C.,
Atriplex portucaloides L., Laminaria esculen=
ta Lamour, var., Laminarta Phyllitis Lamour. ,
‘Cystoseira fibrosa Ag. (6). Onder de overige
verdienen de volgende opmerking: Hottonia pa
lustris Lu, var. floribus roseis (7), Geum in=
termedium Ehrh. (8), Potentilla retusa Müller
(9), Pedicularis flammea. L. (10), Arabis
Holböllit mihi (11), Carex Lyngbyet mihi (12).

Sommige Groenlandsche Lichenen, die ik aan
den Graaf Ragrex verschuldigd ben, welke uit
ijver voor de natuurlijke historie eene reis naar
Groenland ondernam en eenige andere soorten;
die door den heer J. Vanr aangetroffen zijn, zijn
na eenen langen tijd de eerste proeven van eene
groote familie onder de acotyledonische planten,
van welke. er nu nog vele in de Flora danica,
moeten opgenomen worden.

89

‚Buiten de vermelde Algen komen erin, het
32ste stuk nog 6 andere voor, onder welke ik
mijne lezers alleen op Vodularia fluviatilis Lvxas.
(138)en Callithamnium roseum Lxnaz. (14) op-
lettend wil maken.

Van de vele paddestoelen, die dit stuk bevat
en die voor het grootste gedeelte naar de teekes
ningen van Professor ScuumacneR gevolgd zijn,
wil ik alleen RAizomorpha subterranea Pers,
(15) opnoemen, niet om hare zeldzaamheid
maar om het nadeel, dat zij berokkent.

Aanmerkingen.

1. Op de eilanden in de Westerzee, die ook
nu nog meer onderzocht verdienden te worden ,
vooral daar de zee dikwerf van Helgoland, ja
zelfs van de Engelsche kusten zeldzame wieren
aanvoert, De Heer H. Beck wil deze plant ook
bij Aalburg gevonden hebben.

2. De verschillende soorten van Ornithoga-
lum, zijn wat de afdeeling van welke O. luteum
de meest gemeene is, betreft, niet gemakkelijk te
onderscheiden ; deze soort is kenbaar door hare
bebaarde bloemstelen. De Heer A, Mörcu vond
dezelve op Moon.

„3. De arbeidzame Kryrrisa vond in de Deen-
sche Provinciën vele planten, die later, toen
de beoefening der kruidkunde weder achter-
waarts ging, vergeten werden en eerst nu, daar
zoo velen zijn spoor betreden, weder gevonden
worden, bij voorbeeld, Convallaria verticillata
L., Aconitum neomontanum Kölle, Lathyrus

At

aphaca L., Mentha viridis L. en deze plant,
welke Krrrina bij Assens en op Falster vond.

4, Prof, Norte vond dezelve bij Hadersleben ;
kort daarna vond ik haar niet ver van Arhuis,
Zij is later door den Apotheker Paursen-bij Han-
herved gevonden; noordelijker zal zij wel niet
voorkomen. Het is intusschen mogelijk en niet
onwaarschijnlijk, dat zij oorspronkelijk niet tot
de Deensche Flora behoort, maar in de tuinen
om haren aangenamen geur is ingevoerd , of als
geneeskrachtige plant toen men de geneeskrach=
tige gewassen meer dan nu aankweekte,

5. Ik heb in den tekst der Flora danica aane
gemerkt, dat zij ongetwijfeld eene bastaard plánt
van Stachys palustris en Stach. sylvatica is. Bij
deze gelegenheid moet ik bijvoegen, dat het wel
der moeite waardig zoude zijn proeven te nemen,
of niet vele der in later tijd bekend geworde-
ne nieuwe soorten: op deze wijze ontstaan zijn.

6. Deze Alge is eene belangrijke vondst voor
de Flora danica. Daar zij op Helgoland wast
is zij vermoedelijk van daar naar de Holsteinsche
kunst aangevoerd.

7. Eene bijzonder schoone verscheidenheid;
jammer maar, dat haar bloeitijd zoo kort is.

8, Medegedeeld door Dr. Mackerrang. Ver-
moedelijk eene verscheidenheid van G, rivale,
die op vele wijzen ontaardt. De zoogenaamde
Geum hybridum is geene bastaard plant, maar
eene wanschapenheid.

“9. De door O, Fa. Murren voorgestelde Pot.
relusa is zoo slecht uitgevoerd, dat zij bijna on=

9

kenbaar is, Daar een Groenlandsch exemplaar
derzelve in den botanischen tuin bloeide, gaf ik
eene nieuwe en betere afbeelding.

10, Deze plant was reeds uit de #7. lppons.
ca van Linvaeus bekend, Zij komt nabij aan
Pedic. Oedert, 3

11. In het herbarium van Prof. Greseke wordt
een exemplaar dezer plant gevonden, dat reeds
aan bederf. onderhevig is en dat ik niet kon be=
stemmen, Eerst door de goedheid van den Ka-
pitein Hörgorr ontving ik volkomene exemplaren
met vruchten en bloemen dezer aanzienlijke nieu=
we plant. '

12. Ofschoon de predikant Lrxesre op zijne
reis naar de Ferroeilanden bijzonder opmerkzaam
op de Hydrophyten was, zoo veronachtzaamde
hij echter het onderzoek der overige familien
niet. Onder andere belangrijke planten vond hij
deze, buitengewoon schoone, Carex, welke Prof.
E. Fares en andere kruidkundigen met mij voor
eene nieuwe soort aanzien, waarom ik haar den
naam des ontdekkers gegeven heb.

13, Eene der zeldzaamste en grootste onzer
zoetwater rivieren. Ik heb haar slechts op ééne
plaats gevonden, in eene beek bij Koningsmolen,
in het Noordwesten van Seeland,

14. Deze plant is een voorbeeld hoezeer de
Flora van eene streek zich onder den invloed van
patuurgebeurtenissen kan veranderen. De Limer-
golf bevatte voor de doorbraak der zee bij: Ag-
gerin haar bovenste gedeelte, ten minste tusschen
Thisted en Horburg geene zoutwater Algen, waat

9

het water was genoegzaam zoet, zoo dat ik het
vee er van heb zien drinken, maar eerst een
Jaar na de doorbraak kwamen er vele zoutwa-
ter Algen in voor en ook deze schoone soort ,
die in grooten overvloed bij Thisted gevonden
wordt,

15. Zij vult namelijk de onderaardsche go-
ten, zoo dat het water er niet door kan stroo-
men, Ik heb exemplaren van bijna drie ellen
lengte gezien. Men kan over dezen Paddestoel en
eenige, bijzonder tropische, boomen zeggen, dat
zij in omvang en grootte onbepaald zijn en van
uiterlijke omstandigheden afhangen.

33ste Stuk. 1829,

Dit stuk levert slechts I9 phanerogamen, waar=
van weinige nieuw zijn voor de Deensche Flora.
Alleen over de volgende zal ik aanteekeningen
maken. Veronica alpina L. var. corymbosa
(1), Poa sudetica Haenke (2), Festuca lo-
lacea Huds. (3), Luzula parviflora Desvaua
(4), Prunella grandiflora Jacq. (5) Cochlean
ria danica var. integrifolia (6).

De afdeeling van dit stuk, die acotyledonen
voorstelt, bevat voornamelijk Lichenen, Algen
en Paddestoelen. Van de laatste is eene onder-
aardsche soort afgebeeld, die mij door den Heer
Scuape, die op onze inlandsche natuurproduk=
ten zoo opmerkzaam is, gezonden werd; hij
vond denzelven, op het eiland Mors. Het is
Elaphomyces granulatus Fries of Lycoperdon
cervinum L. (7).

93

Aanmerkingen.

1. Zij komt in den botanischen tuin in Groene
landsche aarde voor. Zij isin haar voorkomen
(habitus) wel vrij verschillend van Veronica al=
pina, van welke Groenland vele verscheidenheden
oplevert, maar ik durf dezelve echter niet als
eene eigene soort aannemen, te meer, daar ik
zelf haar in Groenland niet onder dien vorm heb
zien voorkomen,

2. Deze aanzienlijke grassoort, behoort eigen-
lijk tot eene meer zuidelijke Flora , zoo als haar
soortelijke naam ook aanduidt. Zij wordt echter
ook sporadisch in Holstein en Lauwenburg aan-
getroffen, waar zij door Prof. Norte is gevonden.

3. Mede eene grassoort, welke tot heden niet
in Denemarken gevonden is en die de Holstein=
sche Flora aan de opmerkzaamheid van Prof.
Norte verschuldigd is,

4, Deze biessoort, die aanzienlijk met betrek
king tot haren strengel en bloeiwijze is, doch
met eene fijne bloem voorzien, is noordelijk al-
pisch. Zij wordt overal in Groenland aangetrof-
fen: het afgebeelde exemplaar is van daar, — Is
Luzula spadicea Allioni die gezegd wordt in
Noorwegen te groeijen, inderdaad verschillend
van deze?

5. Eerst in de laatste jaren is men opmerk-
zaam geworden, dat deze plant, de schoonste
van haar geslacht, ook in Denemarken voorkomt.
Zij werd door den Heer H. Becr op de kalk-
heuvels bij Aalburg gevonden. Misschien had

94

Linnaeus goed gezien, als hij haar voor eene ver-
scheidenheid van Prunella vulgaris houdt,

6. Deze komt in den kruidtuin voort uit zaad
door Kapitein Horrmörn uit Groenland gezonden,
Anders is het zeldzaam, dat het zaad van Groen-
Kndsche planten, wanneer het overgezonden is,
nog het kiemvermogen bezit, maar het schijnt,
dat kruisbloemige hieromtrent eene uitzondering
maken, welke planten over het geheel zeer ligt
kiemen,

7. Deze is de eenige onderaardsche plant van
deze familie, die wij met zekerheid weten, dat
in Denemarken gevonden wordt. In mijne Plan-
telaere heb ik ook Zuber cibartum onder de
inlandsche planten geteld, maar tevens aange=
merkt, dat dit slechts een vermoeden is, hierop
gegrond, dat men in vroeger tijden te Soroe
truffelzoekers heeft gehad, die er wel niet ge-
weest zouden zijn, zoo men niet zeker had ge=
weten , dat truffels daar inderdaad voorkwamen,
Ik verzoek de kruidkundigen van Soroe, om
bierop opmerkzaam te zijn.

Sáste Stuk. 1830.

Vele vrienden en beoefenaars der kruidkunde
hebben tot dit stuk bijgedragen. Van den gewo=
nen uitmuntenden ondersteuner des werks, Prof.
Norte, komen er de volgende voor: Veronica
Buxbaumit Tenore (1), Scirpus trigueter L.,
Triticum acutum de Cand, Caucalis nodosa
Huds. (2), Rubus suberectus Anderson (3),
Ranunculus tripartitus D, C, (4), Centaurea

IN

95

Caleitrapa LE. (5). — Prof, Lenmann deelde
mij Utricularia neglecta Lehmanni (6) mede.
Ik zelf vond Cuscuta epilinum Weihe (7) en
Coriandrum sativum L. (8). De Heer Vann
zond mij uit Groenland Erigeron compositum
Pursh en verscheidene Lichenen. De Heer Möncr-
bezorgde mij Deeranum Mörchtanum Horn-
schuch (10) en 3 Jungermannien. Daarenboven
zijn er in dit stuk 7 Algen afgebeeld, van welke
Myeinema Pteridis Ag. en Byssocladium den=
dritieum opgemerkt verdienen te worden (12),

Aanmerkingen,

1. Het blijkt hieruit, dat ook Napolitaansche
planten hier kunnen verwilderen. Zij bloeit den
geheelen zomer tot in het najaar.

2. Eerst gevonden door den Heer Banaum op é
de dijken in Marsken, later door Dr, Foncunaue
mer ‚ eindelijk door Prof. Norte, die mij dezela
ve bij Dageböll toonde,

3. Wordt door de meeste schrijvers als eene
eigene soort aangezien. Ongetwijfeld wordt zij
ook hier gevonden;

4. Heeft een eigenaardig voorkomen; echter
durf ik dezelve niet als eene bijzondere soort
beschouwen. « Intusschen wordt zij door pr Can=
DOLLE daarvoor gehouden. Maar men moet hier -
zich herinneren, dat, zoo als ik hier boven aan=
teekende , de grootere of mindere hoeveelheid
water eenen kennelijken invloed op het verande-
ren der bladeren bij Ran. aguatilis uitoefent,
„5. Deze zuidelijke plant wordt volmaakt wild

9%6

bij Meldorp aangetroffen, Zoude zij om hare-”
geneeskrachtige en zeer bittere eigenschap alhier
ingevoerd zijn en haar stijf blad en stengel het
climaat kunnen wederstaan ?

6. Dit is bezwaarlijk eene eigene soort, Daar
zij veel overeenkomst heeft en met U4r. media
en met Utr. vulgaris zoo heb ik gemeend, dat
zij mogelijk eene bastaardplant van deze is,

7. Hare groeiplaats (immers wordt zij niet
dan op Hör aangetroffen) , de vorm der stampers,
der kroon en des kelks duiden bij nader onder-
zoek haar verschil aan, daar men haar op den
eersten aanblik voor Cusc. europaea houdt. Zij
wordt ook op Funen gevonden. Het is moeije-
lijk om bij dit halfwoekerende geslacht vast te
stellen, of de soorten standvastig zijn.

8. Ik heb deze plant het eerst als inlandsch
gevonden, namelijk aan het strand bij Apenra=
de: echter geloof ik, dat zij verwilderd is en
vermoed, dat zij daar van Aeroe gekomen is,
welke de eenige plaats is, waar de Koriander
bij ons gekweekt wordt.

9. Wanneer men eenige planten heeft opge=
nomen, welke oorspronkelijkheid twijfelachtig
is, dan strekt het tot een genoegen, eene zoo zee
kere soort als deze Erigeron aan te voeren, die
zonder eenigen twijfel tot het land , waar zij voor=
komt, behoort. Zij behoort tot diegene die de
Flora van het vaste land van Amerika met de
Groenlandsche vereenigen. Van Vanr uit Groen=
land.

10.’ De beroemde Muscoloog, Prof, Hornscnvcu

97

te Greifswald heeft deze nieuwe soort den naam
des ontdekkers gegeven. Zij wordt op IJsland
gevonden.
ll. Jungermannta Blytti, die ook in dit
stuk afgebeeld is, is eene nieuwe soort, in Noorwe-
gen gevonden door den Heer Burrr, Lector in de
kruidkunde aan de Hoogeschool van Christiania.
12. De eerste, omdat men niet zeker. weet,
of zij eene-plant is, of de fijne wortelvezelen van
Olmstammen,; de tweede, daar het twijfelachtig
is of zij tot de Paddestoelen of Gonferven behoort.

85ste Stuk, 1832.

Onder de Molfiana behooren Zostera Volti
mihi (1), Swertzia perennis L. (2), Crocus
vernus L. (3), Euphorbia Cyparisstas L.(4),
Rubus hirtus Waldst. et Kit (5), Brassica
oleracea (6), Mentha latifolia Nolte (7), My-
riophyllum alterniflorum de Cand., Marchan-
tia androgyna Smith vermeld te worden.

Onder de overige merkt men op: Trificum
violaceum mihi (8), Chenopodium: hybridum
ZL. (9), Monotropa Hypopitys L. (10), Car-
duus tenuiflorus Curtis (11), Senecio sarace-
nicus L. (12), Carex capitata L. (13).

De zeldzame Mossen, die in dit stuk voorko-
men, heb ik voornamelijk aan de Heeren S.
Mörcu en J. Vanr te danken.

Onder de Algen zijn er twee uit Groenland,
van J. Vanr en wel van den Luitenant Sunn in
Sleeswijk, die met ijver en bijzonder geluk de
Algologie bestudeert (14).

: 4

98

Aanmerkingen.
ail 1077 N

1. De schoone analysen dezer plaat,-die Prof.
Norre zelf vervaardied ‘heeft , wijzen. “voldoende
het verschil aan, tusschen deze en Zostera ma-
rina L.; maar of zij ‘soortelijk verschilt van de
aialbiaderige „die ile op Tab. 1501 voörgesteld.
heb „durf ík niet ‘uitmaken. ° Over het valgemeen
komen de’ smalbladerige Zosterae ‘voor, in de
bosten, waar de stroom zoo sterk:niet is. Bij
de breedbladige vindt men, dat het zaaddoosje
of zaaddragende blad veel smaller is dan de an-
dere; dit is niet zoo bij Zostera MNoltit en an-
gustifolia. In Hamburg en Lubek gebruikt men
Z. marina tot vulling van maträssen, waartoe
déze’ misschien nog beter aan te wenden zijn
zoude, daar zij fijner is en zachtere kussens
vormt, ‘maar vermoedelijk zoude zij het alge-
meene gebrek der wärwieren hebben’, “namelijk
dat zij ligt de vochtigheid uit de Tucht- opneemt,
zelfs wanneer zij mel zorg gedroogd is.

2. Eene der belangrijkste bijdragen’, die de
Fl. damica door den ijver van Prof. Norre ont-
vangen heeft. Deze plant is zeer fraai, en
wordt, slechts in het Hertogdom Lauwenburg in
de nabijheid van Lubek gevonden. Zij trekt de
oplettendheid tot zich door haren ranken wasdom,
hare zuivere bladen, die door geen insekt aange-
roerd worden, en de blaauw graauwe kleur, die
aan deze soort eigen is.

3. Zij behoort tot de Liliaceen, die uit Won
voortkomen, en wordt tegen den invloed der

99

koude, door de dikte der wortels en derzelver
diepe ligging beschut, en dit is de reden, waar=
om deze en meer andere van deze familie, zoo
gemakkelijk uit de tuinen verwilderen.

4. Het eerst in den laatsten tijd door Prof.
Norre in Holstein gevonden, waar zij hare noor=
delijkste grenzen heeft.

5. Ik heb deze soort in Denemarken niet ge=
vonden.

6. Door Prof. Norre op Helgoland gevonden,
alwaar zij vermoedelijk van de Engelsche kusten,
aan welker strand zij gevonden wordt, is aange:
bragt.

7. Ik wil mij over deze soort van een zeer
moeijelijk geslacht niet uitlaten, voor dat Norte
zijne onderzoekingen hierover geeindigd zal heb-
ben, Verscheidene kruidkundigen, die de munt-
soorten onderzocht hebben, zijn nu nog oneens
over de resultaten.

8. Ik heb mij veroorloofd deze grassoort eenen
soortelijken naam te geven, maar heb er niets te-
gen, dat men haar als verscheidenheid beschouwt;
trouwens de menigvuldige soorten van Triticum
zijn zeer moeijelijk te kennen. Zij is door J.
Vaur in Groenland gevonden,

9. Deze vrij opmerkelijke soort, werd door
Lixsaeus voor eene bastaardsoort gehouden. Ze-
kerder is het, dat zij soms in menigte voorkomt,
en dan weder verdwijnt. Zoo vond men haar in
overvloed met Cherop. polyspermum bij Dosse-
ringen aan de Leerzee, van waar ook deze geno-

men is, doch beide zijn sints verdwenen.

Pl

100

10. Over deze plant moet ik van het gevoelen
van Prof. Norre afwijken, die meent, dat zij
soortelijk van de plant onderscheiden is, die in de
FI. danica vroeger onder denzelfden naam op Tab.
1338 voorkomt. Het belangrijkste onderschei-
dingsteeken is de gladheid der bloem, maar deze
kan door den omliggenden grond voortgebragt
zijn, (immers deze, Zathraea, Orobanche en
meerdere planten, die op de wortels der boomen
groeijen, zijn zonder twijfel slechts halve woeker
planten). Dat deze door de boomen, aan wier
voet zij wast, veranderd zoude zijn, zoo als de
triviale naam aanduidt, geloof ik nict.

11. Eene vrij belangrijke soort, die dunnere
bloemhoofdjes dan onze overige distels heeft. Zij
wast aan de dijken, even als Cauc, nodosa en
Centaurea Calcitrapa ; ik zelf heb haar op aan-
wijzing van Prof, Norre gevonden.

12. Deze aanzienlijke plant „- die tot eene cige-
ne afdeeling van het geslacht Serecto behoort,
is niet zeldzaam aan de Elbe, en kan door die
rivier aangevoerd zijn, of uit een’ van de vele
tuinen zijn voortgekomen, die zich aan hare oe-
vers bevinden.

13. Daar de plant, die in de Flora danica op
Tab. 472 onder dezen naam voorkomt, geene
Carex is, zoo heb ik deze alhier volgens een
Groenlandsch exemplaar laten afteekenen.

14, De Heer Sunn bearbeidt thans eene mo-
nographie van het geslacht Mutchinsia, waartoe
hij een’ aanzienlijken voorraad verzameld en zelf
uitmuntende teekeningen vervaardigd heeft.

101
36ste Stuk. 1855.

Uit de Hertogdommen heb ik weder van den
reeds zoo dikwerf genoemden Prof. Norrr, het
volgende ontvangen;

Sagina apetala L., Sag. maritima Don (1),
Potamogeton obtusifoltum Mertens et Koch,
Allium carinatum L., Allium angulosum L.,
Allium sphaerocephalum L£. (2), Juncus acu»
tiflorus Ehrh. (3), Cerastium tetrandrum Cur-
tis (4), Najas marina L. (5). De overige
merkwaardige planten zijn; Alchemilla fissa
Schummel (6), Orchis pyramidalis L. (7), Stel-
laria crassifolia Ehrh., Pyrus communis L.
(8), Artemisia gallica Willd. (9), Carex bi-
color Allion (10).

De Jungermannien en de Mossen zijn voor het
grootste gedeelte geleverd door den Hr. A, Möncu
en twee Lichenen uit Groenland door den Heer
J. VAnr.

De menigte van Algen (niet minder dan 13
soorten) die dit stuk versiert, is geleverd door
den Luitenant Suur, Prof. Norre, den schoolon=
derwijzer Hansen te Angeln (11), de Heeren
Vaur, LynaBrye en Horman Bane.

Aanmerkingen.

1. De laatste dezer Saginae wordt ook in De-
nemarken gevonden, vooral op Tuer aan de kus-
ten, maar wordt ligtelijk over het hoofd gezien,
daar zij zoo vroegtijdig bloeit.

2. Verscheidene dezer looksoorten waren reeds

102

door Kruuixa gevonden, die de voornaamste der
Deensche kruidkundigen is, die voor dat de rei«
zen voor de Flora danica ondernomen werden,
zich door onderzoekingen in de verschillende stre-
ken des lands met de voortbrengselen uit het
groeijende rijk bekend maakten. Allium angu-
losum is ook door den Heer Eckron van Apen-
rade in het Sleeswijksche, die thans van eene
zeer vruchtbare reis naar het zuiden van Afrika
terug gekomen is, gevonden.

8. Het is niet te ontkennen, dat het geslacht
Juncus, zoo als het door Liswarus bearbeid was,
meer soorten bevat, dan hij meende, De scherp-
zinnige maar juist niet humane kraidkundige
Ernzarr, Apotheker te Hanover, heeft dit punt
opgehelderd in zijne Botanische Beiträge. De
nieuweren gingen verder, misschien te ver,

á. Zij is op de eilanden Föhr en Sult gevon-
den, en komt ook op Fanoe voor. Deze eilanden
hebben namelijk met opzigt tot hunnen planten-
groei, veel overeenkomst met elkander.

5. Van deze belangrijke plaut, die in het
zuiden van Europa meer voorkomt dan in het
noorden, en van welke men sints den tijd
van Mrereur zeer goede afbeeldingen heeft, had
men nog geene analysen voor de bloem en de
vrucht. De Heer Norre heeft mij eene dusdanige
medegedeeld, die zoowel volledig als naauwkeu-
rig is, Tot hiertoe hebben wij haar niet aan de
Deensche kusten gevonden, maar zij zal voorze-
ker aldaar aangetroffen worden, want hare noor-
delijkste grenzen gaan ver ten noorden. Ca, Surrn

105

en ExceruanDr vonden haar bij Christiaansand,

6. Deze schoone plant, welke tusschen Alch. vula
garis en alpina staat, is van de Ferro eilanden „en
werd mij door Prof. ForenuammerR medegedeeld.

7. Ik vond deze zeer schoone plant met meer-
dere Orchideen bij Harvested op eenen kalkachti-
gen. grond,

8. Het is voor mij altijd onzeker geweest, of
de gemeene pereboom bij ons in het wilde voor=
komt, Zelf heb ik hem als zoodanig niet gevon-
den en daarenboven schijnt het mij toe, dat zijne
zeer zoete vrucht eene meer zuidelijke luchtstreek
voor zijne woning aanduidt. Intusschen heeft de
Heer Kamrnöverer in het bosch bij oud Kiöge-
gaard, hem met alle de-eigenschappen van eenen
wilden pereboom gevonden, namelijk met min-
der bladen en vruchten en sterke doorns, welk
laatste kenmerk voornamelijk zijnen wilden staat
doet zien. Echter ontken ik niet, dat hij vóór
vele plantengeneratien kan verwilderd zijn en
langzamerhand zijnen ouden vorm weder aange-
nomen hebben.

9. Het is omstrecks 30 jaar geleden, dat de
Heer Bexzox, thans Apotheker op St, Croix,
mij opmerkzaam maakte, dat er aan het strand
van Westerfeld twee soorten van Artemisia voor-
kwamen, die tot hiertoe beide als Artemisia
maritima L. beschouwd waren, en dat zij zelfs
in reuk verschillend waren. Door meer naauw-
keurige onderzoekingen heb ik gezien, dat de
eene de gemeene A, maritima is, en de andere
dezelfde, die Sowervv in de Eng? bof. t. 1001

104

heeft afgeteekend, en die ook Wirrvenow’s A,
gallica is. Ik heb haar tot nu toe nergens dan
hier gevonden,

10. Men konde niet verwacht hebben, dat de-
ze plant in Groenland zoude gevonden zijn ; intus-
schen heeft de Heer J, Vanr haar aldaar in het
zuiden aangetroffen. Het is opmerkelijk , dat zoo
vele soorten van dit geslacht in dit poolland voor-
komen; onze kennis derzelve is zeer verrijkt door
de onderzoekingen van den Heer Var, en ech-
ter zijn sommige Carex-soorten door hem in
Groenland gevonden, nog niet bestemd.

Il. De Heer Hansen, te Husebye in Angeln,
heeft zich in de Hertogdommen bekend gemaakt
door zijnen ijver voor de kruidkunde en de ken-
nis, die hij zich hierin verworven heeft. Zelfs
buiten dezelve is hij door de verzameling van
gedroogde planten, die hij uitgeeft, bekend
geworden, welke met opzigt tot hare juiste
bestemming en de voortreffelijke uitvoering ( Til
beredning) onder de beste behoort, die ik ken.

37ste Stuk. 1836,

Van Norre ontving ik:

Scírpus parvulus Roem. et Schultes (1),
Panicum glaucum L., Pan, verticillatum L.
(2), Arundo Phragmites L. var. tenella Nolte
(3) ,-Sambucus nigra var. lacintata Wild.
(4), Juncus alpinus Villars (5), Potentilla
suptna L. (6), Echinops sphaerocephalus L.
(7), Carex brizoides (8), Salvia natans Al-
lioni (9). Van de overige afbeeldingen in dit

105

stuk zal ik slechts noemen: Campanula urti-
caefolia Smith (10), Narcissus Pseudonarcis-
sus L. (11), Lychnis triflora R. Br., Anemo-
ne Vahlit mihi (12), Vicia tenuifolia Roth.
(13), Carez oligocarpa Willd. (14), Polypo=
dium hyperboreum Wahlenb., Polypodium il-
vense Sw., Aspidium rigidum Sw. (15). Daar-
enboven komen er in dit stuk 8 soorten van
Jungermannien voor, die door den Ambtman
LinpenneRG (16) en door den Heer A, Mörcu me-
degedeeld zijn, en 15 wiersoorten, die men voor-
namelijk aan de Heeren Horman Bane , Binnen,
Svnr, Vanr en Lyxazrye verschuldigd is,

Aanmerkingen,

1. Een zeer onaanzienlijk halfgras, dat tot
hiertoe niet in Denemarken was gevonden.

2, Van dit geslacht hebben wij in Denemar-
ken slechts Pan. viride en P. Crus galli,
Pan. glaucum.en P. verticillatum, behooren
beide tot de Flora der Hertogdommen en wassen
even alsde overige van dit geslacht op kalkgrond.

8. Schijnt eene verscheidenheid te zijn, die
door de menging van den grond aan het strand

« is voortgebragt.

4, De oude maar uitstekende Engelsche hove-
nier Mirxea, wiens regelen in de tuinkunst men
gedurende vele jaren volgde, en van wiens tuin-
woordenboek men eene nieuwere uitgave bezit,
hield haar voor eigene soort, maar dat is zij wel
niet; intusschen weten wij niet, welke gesteld.

106

heid, des aardbodems of der lucht of welke an-
dere cosmische invloeden. zulke verscheidenheden
voortbrengen. í

5. Deze soort, die tot de dunbladige June
behoort, heeft Prof. Norre ook in Denemarken
gevonden, namelijk bij Bistrupgaard in de nabij-
heid van Röskilde,

6. Wij moeten ongetwijfeld de Elbe voor deze
schoone bijdrage tot de Fl. danica onzen dank
brengen; immers volgens de aanwijzingen van
den Hoogleeraar Norte, wast zij slechts aan de
oevers dier rivier, die vermoedelijk het zaad heeft
aangebragt.

7. De vorm van de bloem dezer plant is merk-
waardig, want zij vormt een’ volkomen kogel.
Zij behoort eigenlijk te huis in het zuiden van
Europa, maar wordt nu op vele plaatsen in de
Hertogdommen in het wilde aangetroffen. Voor
ongeveer 10 jaar vond ik haar in groote menigte
op een grasveld bij Holsteinburg in Seeland.
Vermoedelijk is zij uit de tuinen ontsnapt.

8. Deze Carex zoude aan de oevers der Fuur-
söe weder gevonden zijn, maar ik heb haar daar
niet gevonden en ook geene exemplaren van daar
gezien.

9. Het is hoogst opmerkelijk, dat deze zoo
belangrijke en bijzonder fijn bewerktuigde plant,
van welke Prof. Brsscrorr eene schoone analyse
gegeven heeft, in de Trave bij Lubek gevonden
is; immers men zoude gemeend hebben, dat zij
van Maagdenburg door de Elbe naar Hamburg
gevoerd was, (alwaar zij onder het hout gevon-

107

den werd, dat Narorrox tot eene ‘brug over de
Elbe had laten bijeenbrengen). Mogelijk kan
eene plant bij de stad Lauwenburg afgedreven
zijn en zoo door het Stecknitser-kanaal naar Lu-
bek zijn gevoerd, Lubek heeft daarenboven in
haren omtrek belangrijke planten, van welke ik
slechts noem: Zinxaea borealis, Pyrola umbel-
lata, Pyrola uniflora, Sium repens, Swertzia
perennis en de reeds vermelde Vajas marina.

10. Deze schoone plant heb ik voor niets anders
durven houden, dan voor eene verscheidenheid
van Camp. Trachelium LD. — Lij is mij door den
Predikant Frörrcr te Boren in Angeln, een’ ijve=
rigen beoefenaar der kruidkunde, aangewezen ,
maar zij wordt ook hier gevonden.

11. Deze fraaije plant stelt eene verbinding
daar, tusschen de bloemkweeking van de oudste
en de nieuwste tijden. Daar wij over den tuin-
bouw en de bloemkweeking onzer voorvaders
slechts weinig weten, zal ik hier opgeven in hoe
verre deze hiermede in verband staat. Zij is
door den Predikant Lyncer op zijn veld bij de
bouwvallen van het Seeburger slot gevonden,
op de plaats waar vermoedelijk de bloemtuin is
geweest : zij bloeit ieder jaar’ en wordt door de
boeren Magretelillie genoemd. Hieruit kan men
opmaken, dat zij daar reeds in den tijd der
Waldemarer aangekweekt is. De overledene
Predikant Jacorsen had de bewerking onderno-
men eener geschiedkundige verhandeling over den
tuinbouw, maar hij overleed voor dezelve vol-
tooid was, of iets derzelve bekend is geworden,

108

Het ware wenschelijk, dat een onzer oudheid-
kundigen, die met IJslandsche Sagen bekend is,
in vereeniging met eenen kruidkundige deze zaak
wilde onderzoeken, welke zoowel uit een ge«
schied- als kruidkundig oogpunt beschouwd, be-
langrijk is,

12, Het is genoegzaam bewezen, dat deze
schoone Anemoon veel overeenkomst met Ane-
mone ranunculoides L. heeft, en ik heb er
niels tegen, dat men haar als Anem. ranunc.
Vahlii beschouwt, maar ik moet toch aanmer-
ken, dat ik bij de diagnose verscheidene kentee=
kenen heb opgegeven , waardoor zij van genoem=-
de plant verschilt. Zoude het gebrek aan hout,
daar waar zij in Groenland gevonden wordt,
deze afwijkingen voortgebragt hebben?

13. Is dikwerf met Pic, cracca Lin., waar-
mede zij groote overeenkomst heeft, verwisseld,
Zij is grooter en schooner. Ik werd het eerst
door den molenaar Jörgensen te Swendburg op
deze plant opmerkzaam gemaakt, Laatstgenoem-
de heeft eenen bijzonderen ijver zoowel voor
de bloemkweekerij als voor de kruidkunde.

14. Deze soort heb ik op gezag van Varr
aangenomen. Hij vond haar in Groenland,

15. Van de drie varens, die in dit stuk af-
gebeeld zijn, komt Polyp. cilvense reeds in de
Fl. danica, maar zonder vrucht, voor. Zij is te
gelijk met Polyp. Ayperboreum en Aspidium
rigidum in Groenland door den Heer J, Vanr
gevonden. De laatste, die eenen aangenamen
reuk heeft, is onder den naam van Aspidtum

109

odoratum medegedeeld , welke zij ook zeer nabij
komt. Alle deze Felices strekken zich tot eene
vrij noordelijke breedte uit.

16. De Heer LinpenBeRG, ambtman te ing
gedorf, heeft gedurende verscheidene jaren met
grooten ijver de Jungermannien onderzocht,

38ste Stuk, 1836,

Veronica agrestis D. (1), Poa distans L.,
Atra cristata L. (2), Cuscuta monogyna Vahl:
(3), Ornithogalum pratense Pers. (4), Atri-
plex angustifolia Smith (5), Allium arenar.
E., Rumex conglomeratus Roth., Rum. Nemo-
lapathum Ehrh. (6), Potentilla pulchella R.
B. (7), Polygonum minus Huds., Arenaria
maritima Smith, Arenarta rubra L,, Rosa
inodora, Fragaria vesca L,, Ranunculus cir-
cinatus de Cand., Thymus Chamaedrys, Me-
lampyrum pratense L., Elatine Alsinastrum
L., (8), Geranium pyrenaicum L., Lunaria
rediviva L. (9), Hedysarum Onobrychis L.,
Medicago sativa L. (10), Lathyrus Aphaca
L. (11), Amaranthus oleraceus (12), Carex
acuta L., Carex ampullacea L., Carex speiro
stachya Wahl (13), Eutrema Edwardtü R,
Br. (14), Aspidium montanum Swartz (15).

‘De bronnen, waaruit ik zoo dikwerf geput heb
om de Fl. danica met planten van de acotyle-
done familien te verrijken, zijn nog niet uitge-
put en ik zal zoo lang ik leef, nog dikwerf de
gelegenheid hebben, om de mildheid der Heeren
te prijzen, die reeds in de voorgaande stukken

110

genoemd zijn: voornamelijk zal ik: vele -Lichenen
leveren, van- welke familie de Heer Vanr uit
Groenland eenen voorraad heeft medegebragt.

Aanmerkingen.

1. Ik wil hier den jeugdigen kruidkundigen
aanbevelen, om naauwkeurig de verschillende
vormen-op te-merken, waaronder de Linneaan-
sche ‘soorten van Veronica agrestisven: arvensis
voorkomen. „Het is-bekend , dat Prof, E‚ Farrs
in zijne Pl, hallandica en in de Novetiae florae
Suectae dezelve in „verscheidene soorten ver-
deeld heeft, en “het schijnt dat ‚sommige. vrij
standvastig zijn.

2, Kan gemakkelijk met dzra glauca fl, d.
t… 1566 verwisseld worden, op -welke zij zeer
gelijkt. Zij is door.den Heer Kamrnöverer. in
Odsherred gevonden.

8. Geheel onverwacht zond Prof. Norre mij
deze Boheemsche plaat uit Provstied. « Zij is in
alle ‘hare deelen. grooter. dan de overige soorten
van-dit geslacht. Haar ontdekker Krocken, gaf
haar den-eersten naam (in zijne PU, Silestaca) na-
melijk C. lupuliformis, welke. moest behouden
zijn. Wat ik voorheen over onze onwetendheid
aangaande het voortkomen en den wasdom van
wortelwoekerplanten aanmerkte, geldt ook omtrent
de soorten van dit vrij schadelijke geslacht. … Het
sehijnt/dat. zij alleen’ in haren eersten. leeftijd op
de wortels van: brandnetels, hennip , vlas, heide,
thijm en andere is vastgehecht , maar wij weten

II

niet, wanneer zij begint om in de stengels dezer
planten hare wortels te hechten.

4. Inden tijd van Lrisnagus kende men slechts
twee noordelijde soorten van gele Ornithogalum ,
namelijk Zuteum ensminimum,. Later is men op
velevormen opmerkzaam geworden, die karak-
teristiek zijn en” die in het, noorden voorkomen,
en’ daaronder is deze, die Prof, Norrr en later
de Heer Mözcu in overvloed op Moon vonden.

5. In hoeverre deze eene eigene soort is, durf
ik niet bepalen.

6, Ook de soorten van het geslacht Rumex
naderen elkander. Later zullen alle in de Flora
daniea afgebeeld worden. Deze twee soorten is
men aan Prof. Norre verschuldigd , echter wordt
ook de laatste soort in Denemarken gevonden.

7. Eene bijzonder schoone soort, die door
Heer J. Vanr in Groenland gevonden is. De
kruidkundige R. Brown, heeft haar in het bo-
tanische aanhangsel tot-de ‘reis van” Capt. Panrr
opgenomen ; zoo ook Prof, Lrnmanxr in zijn bij-
voegsel op de. Monographie over Potentilla, Daar
hij zulke goede Exemplaren niet bezat, alsrdie
de Heer Vanr gevonden heeft, “was ikvin staat
om eene betere afbeelding te leveren.

8. Eene heerlijke aanwinst voor de FI. danica.
Men zal haar” misschien eens als een eigen gee
slacht beschouwen; immers het uiterlijk voorko-
men is geheel verschillend van onze Zlatine Hy-=
dropiper. Li is eerst voor 25 jaar door Prof,
Lisk van Berlijn bij Lauwenburg gevonden, en
onlangs door Dr, Ruporrar op aanwijzing van

112

Prof. Norte bij Ratzeburg. De teekening met
de analysen, die naar levende planten \gemaakt
zijn, ben ik aan Prof, Norre verschuldigd.

9. Men zal misschien zeggen, dat deze plant
uit de tuinen is ontsnapt;-maar hoe zoude zij
van daar naar de-heuvels van-Weile-komen , waar
zij door den: Heer Hormax. Bana „gevonden iss
Zij beantwoordt.‘aan haren naam, daar zij; veel-
jarig is; Zunaria annua daarentegen niet,daar,
zij tweejarig is, waarom pe Canpoure haar Z.
biennis genoemd heeft.

10. Over deze twee twijfel ik daarentegen
geenszins dat zij eenmaal verwilderd zijn, niet
uit de tuinen, maar uit de akkers; immers wor-
den zij op verschillende plaatsen tot beestenvoeder
aangekweekt. Zij schijnen thans zich aan de
luchtstreek gewend te hebben.

11. Deze plant, die door eenen jongen kruid-
kundige, den Heer Laxar Phil. Cand., in een
bosch bij Odense gevonden werd, kan tot de sier-
planten gerekend worden, hoewel ik haar tot nu
toe in-Dénemarken niet buiten den botanischen
tuin gezien heb, Ik zoude haar als verwilderd
beschouwen, ware het niet, dat zij reeds door
den ouden Krruixe gevonden was, wiens onder-
zoekingen nu nog ons voorlichten. Hij, vond de-
zelve op Falster, en noemde haar Vzcza lutea
foliis eonvolvuli minoris,

12. De planten, die zoo als men zegt, eene
geneigdheid hebben , om onkruid te worden „ver+
spreiden zich ligt. Zij komen ongetwijfeld hier
met zaad van keukenkruiden, „Onder dezelve is

113
ook deze, Zij komt in Hamburg op de straten
voor, en ik heb haar tevens op de have van
Brünsbuttel gevonden.

13. Zij is gevonden door den Heer Darsrn,
Phil. Cand.

14. Weder eene verbinding tusschen Noord-
Amerika en Groenland, zij werd door J. Vanr
gevonden.

15. Deze zeldzame varen kende ik te voren
alleen uit Noorwegen. De Predikant Soumer-
rerr vond haar bij Ringboe, maar later heeft
de Heer Horman Bane ze ook op Seeland, digt
bij Knapstrup gevonden. Daar de plaats, waar
zij gevonden werd, niet heuvelachtig is, kan zij
daarheen misschien van de nabijliggende heuvels
gekomen zijn,

En hiermede besluit ik mijne aanmerkingen
over de stukken der Flora danica, die ik uitge-
geven heb. Daar ik gedurende vele jaren geene
beoordeeling der uitgegevene stukken heb gezien,
heb ik zelf mijnen arbeid beschouwd. Wanneer
ik daarom als uitgever iets tot lof dezer stukken
zeggen mag, dan is het dit: dat men bij eene
vergelijking dezer stukken met de voorgaande
zien zal, dat voornamelijk de Analysen der
Musci frondost en Jungermanntiae benevens
sommige phanerogamen beter zijn dan de andere,
ook dat het afzetten, gedeeltelijk door Dames
verrigt, met meer vlijt en naauwkeurigheid uit-
gevoerd is, Daarom hoop ik, zoo de hemel mij

h

114

gezondheid schenkt, zoodat ik met ver kan
voortgaan, dat de uiterlijke en innerlijke waarde
des werks niet terug zal gaan, zoo als onder
Ozeper en Mürrer het geval was.

Dd

De Vertaler houdt het voor zijnen pligt, aan
de lezers der Verhandeling van HornemaAnnN te
berigten, dat het mogelijk ús, dat sommige ei-
gennamen door hem voor gewone zelfstandige
naamwoorden gehouden en dus overgezet zijn,
en omgekeerd sommige namen van plaatsen als
eigennamen beschouwd zijn. Wanneer men be-
denkt, dat vele der opgenoemde groeiplaatsen
alleen als zoodanig belangrijk zijn en dat door
den naauwkeurigen Schrijver soms zelfs gehuchten
zijn opgegeven, in wier nabijheid de planten
gevonden waren, dan zal men zulke vergissingen
bijna voor onvermijdelijk houden, daar ook gee-
ne kaart of aardrijkskundig woordenboek dezelve
aanwijst. Er komen zelfs in de Flora van van
Harr plaatsen voor, die niet aan elken inwoner
van ons Koningrijk bekend zullen zijn, bij voors
beeld, Uilenpas, Doornspijk, enz. Daar men in
het Deensch, zoo als in het Duitsch alle zelf«
standige naamwoorden met eene groote letter
begint, zal men inzien, dat de tweede soort van
vergissing soms ook ligt te begaan is, Om de-
zelfde zwarigheid heb ik het verhaal der reizen,
door Prof. Hornemanr in de onderscheidene ge-
deelten des rijks ondernomen, achterwege gela-
ten, daar het voor onze lezers genoegzaam on-

115

verstaanbaar zijn zoude, door de ‘menigte van
ons onbekende plaatsen, Nog eene moeijelijkheid
bestaat er in het overbrengen van sommige Deen-
sche eigennamen, namelijk in het gebruik der
lidwoorden. Zoo als iedere taal, heeft de Deen=
sche sommige eigennamen die meteen lidwoord
gebruikt worden, (in onze taal b, v. de Haag,
de Helder en andere). In het Deensch echter
zet men het lidwoord achter het. naamwoord „
be v. Bond, (boer) Bonden (de boer) Bönder
(boeren) Bönderne (de boeren). Daar dit nu
ook bij sommige eigennamen het geval is, ben ik
soms in verlegenheid geweest, hoe ik moest over=
zelten, b. v. Reendalen, Steudalen. Dal is com-
munis generis, Sommige kaarten hebben Reen-
dal , andere Reendalen. Ik heb er Act Reendal
van gemaakt, Voor die eigennamen, die bij an-
dere natien niet onder hunnen Deenschen naam
bekend zijn, heb ik den gebruikelijken genomen;
zoo is Ktöbenhavn, Koppenhagen; Helsingör,
Elseneur; Fyer, Funen. Gewoonlijk heb ik mij
hierin naar Tirron’s Atlas geschikt.

Bl. 9. « Wieuw kruidkundig systeem.” Mee
thodum quamdam ex artificiali et naturali com-
positam exhibuit Orpen in « elementis botanicis
« Hafn. 1764, 8.” Octo classes constituit: Crypte
antherarum, Monocotyledonum, Amentacearum,
Incompletarum , Calycicarparum, Calycanthema-
rum, Monopetalarum, Polypetalarum. Adaptata
autem praeprimis est borealibus plantis” (Spren-
gel Hist, rei herb. t. IL. p. 371 en 372). Het
geheele systeem vindt men opgegeven en in het-

h Ld

116

korte beoordeeld in de Commentatio de Metho-
dis botanicis van vAN ven Enpe, p. 31—33.

Bl. 47. « Predikant Lynenre! Deze geleerde
‘is onlangs gestorven. Ik kan bij deze gelegen-
heid niet nalaten om mijne lezers opmerkzaam te
maken, op de onderscheidene beroepsbetrekkin-
gen van diegenen, welke tot de uitgave der Flo-
ra danica behulpzaam geweest zijn. Immers ko-
men in deze Verhandeling verscheidene predikan-
ten, krijgsbevelhebbers, een schoolonderwijzer ,
een molenaar en andere als zoodanig voor;
daarenboven vele personen van eersten rang, bij
voorbeeld Danneskrorp. Hieruit ziet men welk
een ijver aldaar voor de beoefening der natuur=
lijke geschiedenis heerscht.

Bl, 102. Kxrrimne. Viridarium danicum Hafn.
1688. 4°, Zie verder Srarncer, op 1. p. 189.

117
Dsl

Annotationes anatomicae de Velamentis Cerebré
et Medullae spinalis, Programma quo fes-
tum Academiae Turtcensis die xxx Aprilis
in Aula nova celebrandum indicit Fnivear-
eus Arnor, Medicinae Doctor, Professor
publ. ord., Academiae h.t. Rector, Turici,
ömpensis Orellit, Fuesslini et Soctorum,
1838. 4e. (cum tabula lithogr. ).

De door zijne groote ontleedkundige verdien-
sten met regt beroemde Schrijver, levert ons in
dit akademisch Programma eenige belangrijke
bijdragen tot eene meer naauwkeurige kennis der
vliezen, die de hersenen en het ruggemerg om=
geven. Hij toont aan, dat het Zgamentunr denti-
culatum geenszins als eene voortzelling der mem-
Grana arachnoïdea, noch ook van de pia mater,
maar veeleêr van de dura mdter moet beschouwd
worden, en dat er dus tusschen de dura ma-
ter der hersenen en die van het ruggemerg ook
deze overeenkomst bestaat, dat beiden naar bin-
nen gaande verlengsels afgeven. Zijne onderzoe-
kingen bevestigden hem verder in het gevoelen
van Brcmar, dat de arachnoïdea zich voor het
cerebellum en achter het corpus callosum naar
binnen slaat en eene scheede vormt voor de vena
magna Galent. Eindelijk bepaalt 4. den waren
aard van het flamentum terminale des rugge-
mergs nader en wederlegt eenige Schrijvers, die
het oude gevoelen, dat deze draad eene voort-
zelling van het ruggemerg zoude zijn, op nieuw

118

hebben voorgestaan; hetzelve is, volgens den
Schrijver , eene. vernaauwde voortzetting van de
pia mater „en een overblijfsel van het omkleedsel ,
dat vroeger het „ruggemerg insloot, hetwelk in
den, aanvang zich door de geheele wervelkolom
uitstrekt „maar bij den voortgang der ontwikke-
ling.zich meer en meer van het einde der wervel-
holte verwijdert en terugtrekt.

__Een schoone letterdruk ven wel uitgevoerde
steendrukplaat geven aan dit akademische ge-
schrift een bevallig uiterlijk voorkomen.

J, v. on. H.

Vier Abbildungen des Schäüdels der Simia Saty-
rus von verscheidenem Alter, zur Aufklärung
der Fabel vom Oran Utan, herausgegeben von
Dr. C. F. Heusincer , Marburg 1838. gr. 4e.

Wat de: Schrijver eigenlijk de fabel van den
Orang. outan, noemt, weet ik niet, en is mij uit
het, werkje niet duidelijk. In hetzelve bevlijtigt
hij zich, om’ de identiteit van den Orang en den
Pongo’ van. Woaun te bevestigen, en levert vier
afbeeldingen, die, echter niet zoo fraai zijn als
die, welke ons Owen in de Zoological Transac-
tions gegeven heeft. De tekst strekt zich ‘over
alle apen, over hunne benamingen en tot hen
betrekkelijke traditiën bij allerlei volken uit, met
eene uitgebreide en schier bedwelmende geleerd-
heid. Eerst op bl. 35-begint de Schrijver van
den. Orang. te, spreken. Het werkje is 44 blad-

zijden, groot en telt 205 noten,
J. v. ». H,

19
nd
Osteologische Beschreibung des Delphin-Schä-

dels, verglichen mit dem Schädel des Walls
von F. W.L. Svckow, der Med. Doctor,
der Kaiserlich. Leopoldinisch- Carolinischen
Akademie der Naturforscher, der Mineras
logischen Gesellschaft zu Jena, der Natur-
Forschenden Gesellschaft zu Marburg, der
Senkenbergischen naturforschenden Geselle
schaft zu Frankfurt am Main, der Forst-
und Jagdgesellschaft zu Dreysigacker Mit-
gliede, so wie des landwirthschaftlichen
Vereins zu Carlsruhe Correspondenten. Mit
vier lythographirten (sic) Tafeln in Quer-
folio. Mannheim in Commission bei Tonras

Lörrren. 40,

Deze osteologische. beschrijving van eenen dol-
fijaen schedel is onvolledig, omdat dezelve niet
vergelijkend is. Ook is noch op de afbeel-
dingen van Camrem noch op die van Cuvier (in
zijne Rech. sur les Ossemens fossiles) verwezen.
Waren deze laatsten den Schrijver bekend ge-
weest, hij had waarschijnlijk vele zaken anders
behandeld, en bij voorbeeld, hetgeen Cuvier apo-
physe postorbitaire du frontal noemt, geenszins
als jukbeen beschreven. De dunne apophysis van
het os zygomaticum ontbrak aan zijnen, schedel,
gelijk meestal het geval is. Overigens is de hier
afgebeelde schedel waarschijnlijk die van Del-
phinus tursio en zekerlijk niet van Delphinus
Delphis, welke veel meer tanden heeft. De

120

titel draagt geen jaartal, maar het werkje moet
in het begin van 1838 uitgegeven zijn,

J. v. >. H,

|

Disguisitiones anatomcae Psittacorum, Dis-
sertalio indug, quam consensu et auctoritate
gratiost medicorum ordinis in alma Untver-
sitate lilteraria Turicense pro summis in
Medicina, Chirurgia et arte Obstetricia ho-
nortbus rite subt capessendis die xx1P. Martiú
MDCCCXEXVIII publice defensurus est auctor
Meremior Jacorus Tuver, Entfeldiensis, Tu-
rici 1838. 4°, (cum 2 tabulis lithogr. ).

In deze, onder de leiding van Arnorp geschre-
vene en met fraaije afbeeldingen versierde medie
sche Dissertatie, vindt men eene vrij uitvoerige,
in den geest der Duitsche natuurphilosophie ‘op-
gestelde, osteologische beschrijving, eenige aan-
teekeningen over den musculus tensor membranae
antertoris alae en ontleedkundige opmerkingen
over de hersenen en eenige zenuwen. De nervi
ciliares worden breedvoerig beschreven; de vor-
mìng van den plexus brachialis uit de twee laat-
ste halszenuwen en de twee eerste rugzenuwen
aangetoond, terwijl volgens Cuvier bij de vogels
alleen het laatste paar der halszeauwen met de
twee eerste paren der rugzenuwen de armvlecht
zouden vormen. Over de overige deelen, die tot
de spijsvertering, den bloedsomloop, de adem-
haling, de afscheidingen en de voortplanting die-

IN

121

nen, heeft de Schrijver niet gehandeld. Zijne Ver

handeling levert derhalve eenige belangrijke bijdras

gen tot de vergelijkende osteologie en neurologie.
J. v. ». H,

|

1. Herricr Rarurke, Doctores, Eguitis et Pro=
fessoris, de Bopyro et Nereide Commentatio-
nes Anatomtico-phystologicae duae. Cum
Tabulis III aëneis. Rigae et Dorpatt apud
Epvarnum Frantrzen 1837. 4°,

2. Apnorpur Epvarpr Gausr, De Pleione ca-

runculata Dissertatio Zootomica. Cum Ta-
bula aënea. Regiomontt Prussorum 1837. 4°.

De Bopyrus squillarum is een nog weinig bee
kend parasitisch schaaldier, waarvan Desmanesr ,
in zijne Considérations généräles sur la classe
des Crustacés, eene beschrijving en afbeelding
gegeven heeft. De verdienstelijke en onvermoeide
natuuronderzoeker Rarzke doet het ons hier na-
der kennen. Het leeft in de kieuwholten der
Palaemones ; maar bij de, daarmede zoo ver-
wante en dikwerf op dezelfde plaatsen voorko=
mende, Crangones heeft hij den Bopyrus nim-
mer aangetroffen. Ook vond hij hem alleen ‘bij
wijfjes, nooit bij mannetjes, en deze wijfjes Pa-'
laemones hadden nimmer rijpe eijeren, zoodat’
de aanwezigheid van het parasitische dier de ont-
wikkeling der eijeren schijnt te beletten. Gee’
meenlijk vindt men twee Bopyri, een mannetje
en een wijfje, bijééa ; zelden een wijfje alleen, en

122

nooit zag R. een’ Palaemon, die slechts een enkel
mannetje of twee mannetjes of wijfjes herbergdes

Het sexueel verschil is bij de volwassenen zeer
groot. Het ligchaam der wijfjes is breeder en
asymmetrisch; ook is de lengte zeer verschillend ,
die bij het mannetje ten hoogste 1£ lijn bedraagt,
terwijl het wijfje 5 lijn lang wordt. R. gelooft,
dat het dier slechts van vloeibaar voedsel, van
de vochten van den Palaemon leeft, en dat het
mannetje, 'tgeen met zijne buikzijde tegen de
onderzijde van het wijfje geplaatst is, en tus-
schen deszelfs kieuwplaten verborgen ligt, des-
zelfs voedsel slechts van dit wijfje kan ontvan-
gen. (Quod vero ad Bopyrum marem attinet,
ridiculi el tnauditi aliguid dizisse quidem vie
dear, st palam fecero hanc conjecturam, eum
sive fluido quodam nutriri, quod in feminae
partibus genitalibus secretum esset, stve femi=
nae fluidiori stercore, praeter illam tamen nul=
lam aliam investigare potui viam, qua maris
victus rattonem explicare potuissem p.19). Er
zijn zeven paar korte pooten aan den tronk ge-
hecht, en vijf paar kieuwbladen aan het ach-
terlijf, dat in zes ringen verdeeld is, waarvan de
achterste zeer klein is, en geene kieuwen draagt.
Desanus ligt aan het achtereinde van den tronk
voor het eerste paar kieuwen, Het darmkanaal
is regt, en bestaat uit eene ronde maag en enge
darmbuis, die aan weërszijde zeven leverbuizen
opneemt, terwijl, nog eene ongepaarde levere
kwabbe, die in drie deelen ingesneden ia, voor
de overigen op de maag ligt. Deze groote ont-

123

wikkeling van het leverstelsel verklaart de Schrijs
ver uit de tegenstelling, die er, volgens vele phy-
siologen, tusschen lever en ademhalingswerktuigen
bestaat, daar hier de kieuwen” weinig -ontwike
keld zijn. Hoezeer de Bopyrus tot de Jsopo=
den’ behoort, maakt echter ‘de Schrijver opde
affiniteit opmerkzaam, die dit geslacht tevens met
de Lerneën ‘verbindt.

Het andere gedeelte van dit geschrift handelt
over eene soort van Wereis, Lycoris pulsatortay
die R. in de zwarte zee aantrof, — Belangrijk
is hierin vooral de beschrijving van het bloede
vatenstelsel, hetwelk uit twee lange vaten be=
staat, waarvan het eene in den rug loopende;
slagaderlijk, het andere in den buik op de. zee
nuwstreng liggende, aderlijk schijnt te zijn.
Beide deze hoofdstammen hangen aan het voor-
einde door vier merkwaardige vaatvlechten, die
R. organa reticulata noemt, te zamen, en
welke ons weder aan de vaatrijke deelen. der
mollusca acephala herinnerden , die Bosanus als
longen beschouwd. heeft.

2, Dergelijke vaatvlechten, die hier slechts
door een dun celweefsel verbonden zijn, bestaan
ook bij Plefone carunculata welk dier, volgens
Parras en Saviany, in de Amerikaansche zee en
bij het eiland Antigua, volgens Sena, in de Indie
sche zee voorkomt, maar door Gruze, die er
eene belangrijke ontleedkundige beschrijving van
gegeven heeft, in de Middellandsche zee bij Si+
eilië is aangetroffen, waar dit dier door de-
visschers verme cane genoemd wordt. Aan de

124

buitenzijde zijn ‘vier, in de lengte loopende en
hoogst waarschijnlijk aderlijke vaatstammen. De
twee middelste liggen-ter zijde van het zenuw-
stelsel en zijn-zeer eng; de twee zijdelingsche
zijn ruimer en zenden takken naar de kieuwen,
Aan de rugzijde ziet men drie, even;eens in de,
lengte loopende vaatstammen , waarvan, de twee,
zijdelingsche van de kieuwen dwarse vaten. onte
vangen, en door andere dwarse vaten met, den
derden en middelsten stam verbonden zijn. Het
zenuwstelsel -bestaat , behalve de. middelstreng ,
uit twee zijdelingsche, in de lengte, loopende „
met het middelste zenuwstelsel door dyarsdraden
verbondene en eveneens geknoopte strengen. Is
dit eene herhaling van den vorm der. slagader.
stammen aan de rugzijde, en vindt men hier,
drie’ geknoopte zenuwstrengen in plaáts van eene
enkele, welke bij de insekten in schaaldieren
danwezig is, omdat het enkele hart of ruggevat
der insekten en schaaldieren hier eveneens door

drie slagaderlijke stammen vervangen wordt?
J. ven. H. [

mmm mmm
Die Blasenwürmer: Ein monographischer Ver=
such von Dr. An. Tscuuni. Freiburg im
Breisgau 1837, 4°.
Deze verhandeling, welke tevens als proefschrift
tot bekoming van de doctorale waardigheid in

de Geneeskunde gestrekt heeft. isop de aanspos,
ring en onder de leiding van Prof. Leuckanr ges

125

schreven, wiens groote ervarenheid in het vak
der helminthologie door de geleerde wereld se-
dert lang erkend is. Wij moeten aan dit vak des
te meer ijverige en wakkere beoefenaars toewen*
schen, daar Ruporrur, BremseR en later ook
Nrrzscu, een der eerste dierkundigen van onzen
leeftijd , aan hetzelve ontvallen zijn,

De Heer Tscuopr geeft ons in zijne verhande-
ling eene vlijtig bewerkt overzigt van ’t geen over
Cystica tot onzen tijd toe geleverd is. De cita=
ten hadden, gelijk ook Levekanr in een ma-
schrift opmerkt, beter gerangschikt kunnen zijn,
Eene chronologische orde is hier de beste, en
Cuvren's Règne animal, had bij voorbeeld,
daar de eerste uitgave in 1817 het licht zag;
niet achter Gorpruss, wiens Handbuch der Zoo-
logie in 1820 werd uitgegeven , vermeld moeten
worden (S. 15, 16). Hetzelfde geldt ook bij
de Synonymen achter elke soort. Na eene korte
historische inleiding, volgt de geschiedenis der
rangschikking (S. 9—19), daarna de anato=
mie en physiologie (S, 19—26), vervolgens eene
opgave der dieren, waarin tot nog toe. Cystica
gevonden zijn (S. 26, 27), namentlijk alleen
bij zoogdieren, vooral bij knagende en herkaau-
wende dieren, en eindelijk eene systematische
beschrijving der soorten (28—75). De Schrij-
ver heeft eene nieuwe soort van Cysttcercus;,
die hij C. cordatus noemt, door Leuckart in
het omentum van Mustela Putortus gevonden,
beschreven, en deze, gelijk ook eenige andere
reeds bekende soorten afgebeeld, zoo als ook

126

kleine ligchampjes, die hij in Cysticercus fus-
eiolaris vond, en die hij voor eijeren houdt. Deze
afbeeldingen beslaan twee wel uitgevoerde platen,
met figuren op een’ zwarten grond, in den smaak
van BreusenR en anderen,

Hier zou ik mijn verslag kunnen eindigen, vor=
derde niet de billijkheid van mij, dat ik bij deze
gelegenheid de eer eener ontdekking van mij af-
weerde , die ik mij in dit stukje, gelijk vroeger
door Norpmanx, zie toegeschreven. Op bl, 56.
lees ik: « Die Entdeckung der Finne im Auge
des Schweins machte van DER Hoeven.” Tscropr
volgt hier het gezag van Norpmann, die in zijne
Mikrographische Beiträge hetzelfde zegt. De
toedragt der zaak is deze. Toen Dr. Sormmen-
RING in Frankfort een Cystcercus in het oog van
een meisje ontdekte, schreef mij zijn vader, de
beroemde ontleedkundige, dat hij uit mijn Hand-
boek der Dierkunde gezien had, dat ook in het
varkensoog deze soort gevonden was, en hij
wroeg mij of ik dit uit eigene waarneming had.
Ik haastte mij hem te berigten, dat deze opmer-
king niet van mij was, maar dat ik dezelve uit
een bekend werk, het Règne animal van Cu-
VIER, ontleend had, Desniettegenstaande schijnt
de jongere SormmeRBING mij deze ontdekking bij
de mededeeling zijner waarneming, in de vers
eeniging der Natuuronderzoekers te Heidelberg,
1829, te hebben blijven toeschrijven , en van hier
ging deze dwaling in het werk van Nornuans
en vervolgens in dat van Tscrupr over. Ik ver-
wonder mij, dat niemand deze plaats in Cuvien

127

opgemerkt heeft. Hem komt dus de eer dezer
waarneming toe, zoo hij dezelve niet van andere
ontleend heeft, hetgeen ik niet beslissen kan,
Opmerkelijk is het althans, dat in de mij beken»
de werken over Aelminthen geene melding ge-
maakt wordt van het voorkomen van Cysticer-
eus cellulosae in het oog, hoezeer andere wore
men meermalen in dat deel door vroegere waar-

nemers aangetroffen zijn,
J. v.». H.

el

Beitrag zur Kenntniss der Corallineën und
Zoophyten der Südsee nebst Abbildungen der
neuen Arten; von Carisr, FenprnanD Frien.
Krauss, Doctor der Philosophie. Stuttgart
1837. 42.

De rijke verzamelingen, door den Baron vox
Lepwre van de Kaap de Goede Hoop, naar zijn
vaderland, Wurtemberg, overgebragt, gaven aans
leiding tot het kleine geschrift, waarvan wij den
titel hebben opgegeven, en hetwelk aan dezen
edelmoedigen bevorderaar der wetenschap opge-
dragen is. Behalve Corall{neën, die de Schrij-
ver tot de Algen brengt, heeft hij-uit de familie
der Sertularineën , onder de Zoophyten, beschre=
ven: Amathia biseriata van Nieuw-Holland,
Aglaophenia arguata Lamour. van de Algoa-
baai, Aglaophenia pennulata Lamoun. van de
Mossel-baai, Aglaophenia pluma Lamour. van
de Mossel-baai, Aglaophenia frutescens Lamour.
van de Algoa-baai, Dynamena operculata La-

128

mour. van de Mossel-baai, Dynamena pumila
Lamour. van de Mossel-baai, Sertularia elon=
gata Lamour. en Sertularia arbuscula Lamour.
van Nieuw-Holland, Acamarchis tridentata van
de Mosselbaai, Menipea cirrata Lamovur. van de
kusten der Kaapkolonie en Mentpea Flabellum
Lauounr. van de Mosselbaai; en uit die der Flùs-
treën: Flustra bombycina Lamour., Flustra
marginata en Flustra concentrica Lamour. van
de Mossel- en Algoa-baai. Behalve dat het be-
langrijk is, dat vele soorten van de Middelland-
sche zee, volgens deze opgave, in de zuidelijke
zeëen eveneens voorkomen, vinden wij hier ook
drie nieuwe soorten vermeld, namelijk: Ama-
thia biseriata , Acamarchis tridentata en Flustra
marginata, welke op de wel uitgevoerde plaat,
die bij dit werkje gevoegd is, afgebeeld zijn.
De Schrijver was, volgens de eenigzins winderige
inleiding, waarin hij een’ blik slaat op de ove-
rige voortbrengsels der natuur, door v,‚ Lupwia
te zamen gebragt, van voornemens, zelve eene
reize naar de Kaap de Goede Hoop te ondernee
men. Het is ons onbekend of hij dit voornemen,
waarvan hij de volvoering als zeer nabij zijnde,
vermeld heeft, werkelijk ten uitvoer heeft ge-
bragt, maar wij mogen er, in dit geval veel aan=
winst voor de wetenschap van te gemoet zien,
J. v. ». H,

en

BOEKBESCHOUWING,
LETTERKUNDIGE BERIGTEN
EN

VERTALINGEN.

BOEKBESCHOUWING, LETTER-
KUNDIGE BERIGTEN
EN VERTALINGEN.

Observationes anatomticae et microscopicae de
Systematis Nervost structura auctore RorerTo
Remak, Med. et Chir. Dr. Accedunt duae Ta-
bulae aeri incisae. Berolini 1838. 4°.

mn

De Heer Remak, door zijne opstellen over het
zenuwstelsel, in Mürrem's Archiv en Frorrer's
Notizen, reeds gunstig als mikroskopisch waar-
nemer bekend, geeft ons hier van zijne ontdek-
kingen een beknopt verslag, hetwelk hij tot het
bekomen van den doctoralen graad in de genees-
kunde geschreven had. De eerste afdeeling van
dit geschrift handelt over de peripherische deelen
van het zenuwstelsel. De uit de hersenen en het
ruggemerg ontspringende zenuwen bestaan uit
buisjes (twbuli primitivi), waarvan de scheede ,
onmiddellijk na den dood onderzocht , in het eerst
eene gelijke en doorschijnende oppervlakte aan-
biedt, maar spoedig daarna dikwerf of oneffen-
heden verkrijgt of een knoopvormig aanzien aan-
neemt (de varikeuse zenuwbuisjes van Eunexpene).
Binnen in deze scheede is volgens R. geen vocht,
maar eene platte, doorschijnende, vrij sterke ve-
zel vervat (fibra primitiva). In den nervus

i*

130

sympalhteus daarentegen heeft R. vezels ontdekt,
die geene scheede hadden, zeer doorschijnend en
bijkans geleiachtig waren, veelal in de lengte
Toopende strepen bezaten, en zich in zeer fijne
draden gemakkelijk oplosten. Aan deze bijzon-
dere soort van zenuwvezels, geeft R, den naam
van fbrae organticae. Lij zijn in derzelver loop
dikwerf met eironde knoopen (xoduli) voorzien
en door kleine eironde of ronde, in het midden
eene kern vertoonende ligehaampjes bedekt. Het
is aan de fibrae organtcae, dat de nervus sym-
pathieus en zijne takken hunne bijzondere kleur
en eigenaardig voorkomen verschuldigd zijn. Daar
evenwel niet slechts in sommige hersen- en rug-
gemergzenuwen draden van den zervus sympa=
thicus, volgens de waarnemingen van Reruus en
Mürren, zoodanig voortloopen, dat zij de hun
eigene kleur en voorkomen behouden, maar ook
omgekeerd, volgens de waarnemingen des Schrij-
vers, in de zenuwen van het organische leven: witte
zenuwdraden onveranderd voortloopen, zoo is er
steeds eene meerdere of mindere hoeveelheid van
tubuli primitivi met de fibrae organtcae in de
onderscheidene deelen van den zervus sympa-
thieus vermengd. Dat gedeelte van de sympa-
thicus , hetwelk in het kanaal van de hoofdslag=
ader gelegen is, zoude, volgens eene waarneming
van Mürrer, welke hij aan den Schrijver mede=
deelde, uit onvermengde /brae organtcae bestaan.
Door dit mikroskopisch verschil in structuur wordt
een nieuw bewijs opgeleverd, dat de nervus sym-
pathicus een afzonderlijk bestaan heeft. (« Jd ava

131

tem bene notandum est, copiam fibrarum orgds
zicarum, guae dn radicibus [nervorum spina-
bum] observantur, tam parvam esse, ut jam
ex sola hac observatione eluceat, non posse
innumeras ilas nervi symphatiect ejusque ra-
morum febras organteas ex sola medulla spinali
eriginem ducere p. d.).

De tweede afdeeling is toegewijd aan de be-
schouwing der centrale deelen van het zenuw-
stelsel; deze zijn de zenuwknoopen, het rugge=
merg en de hersenen. De zenuwknoopen worden
hoofdzakelijk gevormd door de globult nueleati,
welke de onderzoekingen van VarentiN ons*heb-
ben leeren kennen, en R. heeft de belangrijke
ontdekking gemaakt, dat de, door hem organische
vezels genoemde, zenuwdraden uit deze globuli
nucleati ontspringen.

De knoopen van den zervus sympathicus zijn
gevolgelijk als de ware centrale deelen van het
zenuwstelsel des organischen levens te beschou-
wen; maar ook de knoopen der ruggemergsze=
nywen bieden dezelfde structuur aan, en schijnen
tot het organische zenuwstelsel te behooren. Deze
knoopen (de ganglia spinalia ) verbinden zich,
gelijk bekend is, meer met de achterste dan met
de voorste wortels; zou hiervan , gelijk de Schrij-
ver vraagt, de oorzaak niet gelegen kunnen zijn
in de organische verrigtingen der huid, voor welke
de achterste ruggemergzenuwwortels hoofdzake-
lijk bestemd zijn? De Schrijver vond een veel
grooter aantal van fibrae organicae in de huid-
zenuwen dan in de spierzenuwen. In het rugge=

132

merg onderscheidt de Schrijver met Roranno dé
graauwe zelfstandigheid onder den naam van
substantia spongiosa vascularis, aan wier ach-
terkant de, door denzelfden ontleedkundige subs
stantta gelatinosa genoemde zelfstandigheid gelee
gen is. Het draadvormige uiteinde van het rug-
gemerg is volgens hem uit deze substantia gelatt.
nosa gevormd; hij neemt het gevoelen aan, dat
dit uiteinde eene ware voortzelting van het rug-
gemerg is, waaromtrent F. Annorp in een gelijk-
tijdig uitgegeven geschrift, van hetwelk wij in ons
vorig nommer verslag gaven ( Boekbeschouwing
bl. 117, 118), een tegenovergesteld begrip koes-
tert, De witte zelfstandigheid van het ruggemerg
bestaat uit Zubult primitivi, die zich slechts door
meerdere fijnheid van die der ruggemergszenuwen
onderscheiden, Men vindt in het ruggemerg va-
rikeuse buizen meer menigvuldig dan in de zenu-
wen en minder menigvuldig dan in de hersenen.
De gelatineuse zelfstandigheid bevat eironde lig-
chaampjes, die aan de kernen der globuli nucleatt
gelijkvormig zijn; de sponsachtige of graauwe
zelfstandigheid bestaat uit globuli nucleati; uit
dezen bestaat ook het hersenzand of de gruisach-
tige massa, die zich in de elandula pinealis en
de vlechten der pia mater bij oude lieden op-
hoopt, zoo als zigtbaar wordt, wanneer men deze
massa met zeezoutzunr behandelt. De Schrijver
voegt bij de beschrijving der hersenen eene naauw-
keuriger vermelding der door Grnwaar ontdekte
zelfstandigheid, welke hij substantia gelatinosa
noemt, en die in de kleine hersenen ontbreekt ,

133

waar de substantia flava, welke door Sormtien=
ning ontdekt werd, veelligt hare plaats inneemte

Deze is de hoofdinhoud van een geschrift, het-
welk zich aan dat van den jongeren Bunpactt ,
waarvan wij in het vierde deel een verslag gaven,
op eene waardige wijze aansluit, in vele opzigten
de daarin vervatte waarnemingen wederspreekt
en aldus wederom tot nieuw en herhaald onder-
zoekt uitlokt. Twee wel uitgevoerde platen hel-
deren de behandelde zaken op; de afbeeldingen
zijn vooral naar praeparaten van zoogdieren
geteekend.

SJ. v.». H.

Recherches anatomtques et physiologigues sur
POrganede ’Ouie des Poissons, par Giserr
Brescuer, Professeur à la faculté de Méde-
cine de Paris, Membre de U Institut de
France, Chirurgien de ® Hötel-Dieu et Con-
sultant du Roi, etc. ; avec dix-sept planches
gravées. Paris, Imprimerie royale 1838. 40,

De geleerde ontleedkundige, wiens Études ana-
tomiques et phystologiques sur U’ oute et sur
P audition, wij in ons verslag van 1833 (zie dit
Tijdschrift, II Deel, Boekbeschouwing bl. 20 —
22) hebben aangekondigd, geeft in het thans voor
ons liggend werk eene reeks van ontleedkundige
monographiën van het gehoor-orgaan bij de vis-
schen, die hij later door eene tweede zal laten
volgen, waarna hij zich voorstelt eene uit die

134

bouwstoffen zamengestelde algemeene beschrijving
van het gehoorwerktuig bij deze klasse van gewer-
velde dieren in het licht te geven, -Hij heeft het
voornemen in het vervolg op dezelfde wijze het ge-
hoorwerktuig der kruipende dieren te behandelen
Het eerste hoofdstuk handelt over Pefromyzon
martinus. De Schrijver vond hier geene canales
semicirculares , maar het steenachtig gruis, het-
welk in den gehoorzak (vestibule membraneux )
vervat is, vormt eene ophooping , die de gedaante
heeft van twee halve manen. Het zijn waar=
schijnlijk deze bogen, die J. Mürren bedoelt,
welke Schrijver aan dit vischgeslacht twee, aan
de oppervlakte van het vestibulum membranaceum
vastgegroeide canales semzieireulares toeschrijft.
(Archiv f. Anat. u. Physiologie, Jahrgang
1836, Jahresberiëht S.84). Barscner vermeldt
deze meening van Mürrer niet, maar, zonder
hier iets te beslissen, kunnen wij echter niet na-
laten op te merken, dat het afwezig zijn van
canales semtcirculares ons eene minder vreemde
anomalie toeschijnt, dan het aanwezig zijn van
twee zoodanige kanalen, die overigens, waar zij
voorhanden zijn, steeds ten getale van drie worden
waargenomen. Volgens een’ onlangs van den Schrij-
ver ontvangen brief, beschouwt hij zelve evenwel
het onderzoek dezer zaak nog niet als gesloten.
Het tweede hoofdstuk beschrijft het gehoorgr=
gaan bij deipenser sturio. Behalve de grootheid
der canales semteïreulares, die aan de chon-
dropterygii in het algemeen eigen is ‚ onderscheidt
zich het gehoorwerktuig bij dezen visch, zoowel

135

door een klein beentje, hetgeen , met deszelfs steel
aan den kraakbeenigen wand des schedels gehecht,
met deszelfs grond op den achter- en onderkant
van den sacculus rust, als door een bandachtig
uitspansel, hetgeen de holte, waarin de toestel
des gehoors gelegen is, van de schedelholte af-
scheidt. B, beschouwt het gemelde beentje als
een stapes. Bij Acipenser huso is het gehoor-
werktuig even eens gevormd, doch schijnt dit
gehoorbeentje niet voorhanden te zijn, D Â
In het derde hoofdstuk behandelt de Schrijver
het gehoorwerktuig bij Clupea alosa. Hetzelve
ligt meer dan bij andere visschen in de schedel-
beenderen verborgen. De zwemblaas, die door
eene enge buis met het achtereinde der maag vere
bonden is, loopt naar voren uit in een kanaal,
hetwelk zich aan den grond van den schedel in
twee takken, een’ regtschen en een’ linkschen,
splitst. Elk dezer takken dringt aan zijne zijde in
den schedel, wordt beenig en verdeelt zich weder
in twee kleine takken, die ieder in een bolvormig
uiteinde uitloopen. B. vergelijkt deze verwijdin-
gen met de trommelholte der hoogere dieren en
de twee kanalen, waarin zich de zwemblaas
splitst, met de Eustachiaansche buizen. Op het
_ voorste beenige bolletje is eene kleine spleet of
opening, een venster, hetwelk tegen het vliezige
vestibulum aanligt, en van binnen bekleed is
met een glinsterend en sterk vlies, dat, als
voortzelting van het slijmvlies der zwemblaas,
deze deelen aan de binnenzijde overdekt. Het
vestibulum bevat drie gehoorbeentjes: hetzelve

1365

hangt met dat van de andere zijde door een*
dwarsen band, die op de schedelholte ligt en ine
wendig niet hol is, te zamen, térwijl eene andere
vliezige commissuur, die smaller is, dè twee ges
hoorwerktuigen van boven even eens verbindt en
van den sins medtanus van het voorste en ache
terste halfcirkelvormige kanaal achter de: kleine
hersenen voortloopt, Deze twee vliezige verleng-
sels vormen alzoo een’ ring rondom het achterste
gedeelte der hersenen. Het vestibulum heeft nog
daarenboven een klein aanhângsel (bulbe acces-
soïne) , hetwelk Br. als een rudiment ván cochlea
beschouwt, en hetwelk van buiten tegen eene ver-
wijding of eenen zak aanligt, waarin onderschei-
dene, waarschijnlijk slijm afscheidende buizen za-
menloopen, die zich over de kieuwdeksels en
den kop in vele takken verspreiden (a).

“ Zeer eenvoudig is daarentegen het gehoorwerk=
fuig bij den makreel ( Scomber Scomber L.),
hetwelk in het vierde hoofdstuk wordt beschreven.
Ook is hetzelve bìj Scomber Thynnus onderzocht
en afgebeeld (PI. 14,), maar, behalve in de ver-

(a) E.H. Werer beschreef in zijn uitmuntend werk
De Aure et Auditu animalium Pars I. Lipsiae
1820 4e, aan welks voortzetting wij na zulk een
lang tijdsverloop beginnen te wanhopen, op de=
zelfde wijze het gehoororgaan van den haring,
(Clupea harengus ) maar houdt de onderste ver-
binding tusschen het vestibulum van beide zijden
voor eene holle buis en neemt wezentlijke zamen-
hang tusschen de holten der beide doolhoven aan.
Van de bovenste commissuur spreekt hij niet.

137

klaring der plaat, niet nader beschreven.

Het vijfde hoofdstuk handelt over het gehoore
werktuig van Sgualus galeus, Deze soort behoort
tot die haaien, welke foramina temporalia be-
zitten. Zie hier wat de Schrijver aangaande de-
ze openingen zegt: « Dans le miülandre, Uy a
«ee qu’ on nomme inproprement des évents;
«eeuz-ci s'ouvrent par de petits orifices sur la
«tête, près de la ligne médiane et au-dessus
« des organes auditifs; ces petits pertuis con-
«duisent dans un canal gui s'élargit conside-
« rablement en descendant ; la sa plus grande
« largeur à peu près au niveau ducerveau, Le
«canal se trouve sur le côté interne du bulbe
« auditif et n'est séparé de la cavité cranienne
« que par une mince lame cartilagineuse, Vers
«la base de la cavité crânienne il se recourbe
«en arrière, Ce canal est tapissé d’ une. mem=
«brane, et voict comment dl se comporte à
«l'égard de U organe auditif: 19 il communt-
«que avec Vintérieur du bulbe auditif, au
« moyen d' un orifice d' une ligne de diamêètre ;
«eet orifice est en dehors et se dirige de haut
ven bas; 2° @l communigue (en s'y terminant
« inférieurement) avec le canal semt-circulatre
« postérieur , en se continuant avec Ù ampouleé
« inférieure de celui-ci, D après tout cela, dl
« me semble que U évent de ce poisson n'est au-
«fre chose que ® aqueduce du vestibule des
« animaux supérieurs.”

In het zesde hoofdstuk beschrijft de Heer Barse
cuer het gehoorwerktuig van Muraena conger.

138

Hetzelve biedt weinig merkwaardigs aan. Er ús
slechts één, tamelijk glad gehoorsteentje in het
vestibulum vervat. „De gehoorzenuw neemt met
twee bundels haren oorsprong en verdeelt zich
bij het gehoorwerktuig in vier takken , waarvan
twee naar den vliezigen voorhof loopen, terwijl
de twee andere naar de ampullae der ‘canales
semicirculares gaan, de voorste naar die van het
voorste en buitenste kanaal, de achterste naar de
ampulla van het achterste kanaal; deze geeft
ook eenen tak af, die door den schedel naar bui-
ten dringt.

Het zevende hoofdstuk bevat eenige algemeene.
beschouwingen over het gehoorwerktuig bij de
visschen , hetwelk , even gelijk dat der kruipende
dieren aan veel grooter veranderingen en afwijkin=
gen onderhevig is, dan dat der zoogende dieren
en vogels, waar het, bij een enkel voorwerp on=
derzocht , een naauwkeurig denkbeeld geyen kan
van zijne inrigting in de geheele klasse.

Het achtste hoofdstuk handelt over het gehoor-
werktuig bij ZopAtus piscatorius. Reeds in
zijne vroeger vermelde Études anatomigues had
Br. den vliezigen doolhof van dezen visch beschre=
ven en vergroot afgebeeld , daarin de twee zakjes ,
een voorste aan den sinus medianus, en een ach-
terste aan den sacculus vestibuli gehecht, waar=
van hij het eerste uiricule , het tweede cysticule
noemt, doende opmerken, Hier vindt men het=
zelfde gehoorwerktuig in deszelfs natuurlijke
grootte en in betrekking tot den omgevenden
schedel afgebeeld, gelijk ook de drie ofolithen,

139

die in de twee gemelde deelen en in den saccus
vestibuli vervat zijn.

Het negende hoofdstuk beschrijft in weinige
woorden het gehoorwerktuig van Salmo salar.
Het bevat mede drie ofolithen en onderscheidt
zich niet van den gewonen vorm dezes deels bij
de ‘beenige visschen, dan door de lage plaatsing
van den saccus vestibuli beneden de hersénen
in eene uitholling des schedels,

Het tiende hoofdstuk bevat de beschrijving van
het gehoorwerktuig bij den Tarbot ( Pleurone-
ctes maximus). De zonderlinge asymmetrie van
dezen visch oefent geen’ invloed op deszelfs ge-
hoorwerktuig uit, hetwelk weinig eigenaardigs
aanbiedt, In dit hoofdstuk vermeldt Br, ook eene
scheikundige analyse der otolithen, welke, behal-
ve uit eene dierlijke stof , grootendeels uit koolstof=
zure kalk bestaan en geen spoor van phosphorzure
kalk aanbieden,

Het elfde hoofdstuk handelt over het gehoors=
werktuig van den aal (Muraena anguilla L.),
hetwelk zich door deszelfs kleinheid onderscheidt;
dat van Perca Labrax L. ( Zabrax lupus), in
het twaalfde hoofdstuk beschreven, kenmerkt
zich daarentegen door zijne grootte; de saccus
vestibuli hangt hier door deszelfs achterste ge=
deelte met dien van de andere zijde le zamen,

Het dertiende hoofdstuk handelt over het ge-
hoororgaan van Frigla gurnardus ; het veertiende
over dat van Sgualus canicula; het vijftiende
over dat van Plerois volitans.

Het zestiende, zeventiende en achttiende hoofde

140

sluk behooren bij elkander en handelen óver het
gehoorwerktuig der roggen en van Chimaera cal-
lorhynchus ; zij maken een der belangrijkste ge-
deelten van het onderhavige werk uit. De hoofd-
trekken, waardoor zich het maaksel des gehoor-
orgaans bij deze visschen onderscheidt, zijn de
afzondering tusschen hetzelve en de schedelholte ,
de kraakbeenige buizen, die de canales semt-
circulares omgeven, de groote bogen, die deze
kanalen beschrijven (het achterste kanaal be-
schrijft zelfs een’ volkomen cirkel), een foramen
ovale, hetwelk door een vlies gesloten en door
de huid bedekt is, en eindelijk eene, van het
gehoorwerktuig en bepaaldelijk van den sinus me-
dianus opklimmende buis, die zich van buiten op
de huid opent, en welke Moxro en Huxrer reeds
bij de haaïjen gekend hebben, maar wier aan-
zijn door Camper en Scarpa ontkend is, terwijl
E. H. Wezer dezelve later op nieuw in het licht
heeft gesteld. Bij de roggen vormt deze buis
onder de huid boven op den schedel eene kron-
keling, die Br. bij de Chimaera, bij welken
visch hij haar het eerst ontdekt heeft, niet aan-
wezig vond; ook is bij de roggen daar ter
plaatse een spierbundel, die de buis veelligt kan
zamentrekken, en welke bij de Chimaera niet
aanwezig scheen te zijn. In dit gedeelte doet
Br. zich weder op nieuw als kritisch ontleedkun-
dige kennen, die, toegerust met eene geschiedkun=
dige kennis der verschillende onderzoekingen en
meeningen en gemeenzaam met de literatuur der
wetenschap, het gebrekkige gelukkig aanvult en

1á4I

de tegenstrijdigheden oplost langs den eenig ze-
keren en veiligen weg der ervaring.

Het negentiende hoofdstuk handelt over het
gehoororgaan van den snoek (Zsox Lucius),
en hier zoekt Br. vooral aan te toonen, dat het
achterste aanhangsel van den saccus vestibuli
(eysticule) , hetwelk men bi dezen visch dikwerf
als een beginsel van cochlea beschouwd heeft,
zulks niet zijn kan, dewijl de cochlea geen deel
van het vestibulum membranosum is, daar ten an-
dere de cochlea steeds in het voorste gedeelte des
doolhofs ligt, en omdat eindelijk dit aanhangsel
geene zenuwen ontvangt. Hij beschouwt daaren-
tegen dit deel veeleer als een overblijfsel der verbin=
ding tusschen de zwemblaas en den vliezigen dool.
hof, welke bij verscheidene visschen en vooral bij
de Cyprini bestaat, — Een kort onderzoek van
het gehoorwerktuig bij de laatstgenoemde visschen
en van de zonderlinge beenstukjes (gehoorbeentjes),
die Wezer in hetzelve ontdekt heeft, is het ondere
werp van het twintigste en laatste hoofdstuk,

dave De: He

142
[|
Recherches. anatomigues et. phystologigues sur

la Garance, sur le développement de la ma
diere colorante dans cette plante, sur, sa
culture et sa préparation, suivies de Ù eza-
men. bolantgue du. genre Rubta et de ses
espéces ; par J, Drcarsne, Aide-naturaleste
au Muséum d' Histoire naturelle de Paris.

Bruxelles 1837. 4°,

De ontwikkeling der kleurstoffen en der meeste
bestanddeelen in de planten is, tot dus verre,
niet opzettelijk door de physiologen nagegaan.
De groote moeijelijkheid om in het diepste van
het plantaardig organisme door te dringen en de
verschijnselen van het plantenleven zelve te ken-
nen, is welligt de voorname oorzaak van de wei-
_nige kennis, welke de wetenschap ten dezen bezit.

Wat het eerste punt betreft, stuit men al ter-
stond, op de nog in vele opzigten onvolkomene
kennis van het cellenweefsel, dat, door den
daaraan eigenen hoogen graad van excitabiliteit,
in het vormen dier stoffen zulk een’ belangrijken
invloed uitoefent.

Vele verschijnselen in de ontwikkeling der
kleurstoffen hangen af van, of staan in verband
met de verrigtingen van de opperhuid der plan-
ten, en de kennis, welke wij verkregen hebben
aangaande de expiratie der planten moet alzoo
ten deele kunnen leiden tot eene verklaring van
het ontstaan van het bovengemeld product,

De verdienstelijke Schrijver van de híer te vers

>

143

melde verhandeling, heeft de slotsom der waar=
nemingen daaromtrent gedaan, bij het stellen
van dezelve tot grondslag gelegd. De bladen toch,
organen der uitwaseming en inademing in de
planten, zijn vrij algemeen te houden voor de
deelen, in welke de zitplaats der kleurstof-ont-
wikkeling is. De werking van het licht oefent op
de respiratieen het vormen van de naaste bestand-
deelen door de bladen, een’ grooten invloed uit,
Dien invloed van het licht, alsmede van den
dampkring en de vochtigheid op de vorming der
kleurstoffen na te sporen, was eene der voorname
bedoelingen van den Heer Draarsxe,

Het was hoogst belangrijk om na te gaan,
welke der vooraf aanwezige beginselen meer be-
paaldelijk door deze invloeden werden gewijzigd.
Het mogt den Schrijver niet gelukken, dit ‘onder-
zoek in allen deele te bewerkstelligen, omdat het
onmogelijk was, de rigting dezer invloeden geheel
naar willekeur op een of ander deel van de
plant te bepalen. Terwijl D, zijne waarnemingen
van den eersten graad van ontwikkeling bij de
kieming voortzettede, wenschte hij vast te stellen ,
of de wortels een of ander bepaald punt aan-
boden, waar de kleurstoffen zich bij uitnemend-
heid vasthechteden. Uit zijne waarnemingen is
gebleken, dat al de nadere bestanddeelen in den
meekrapwortel voorhanden, niets zijn als schei-
kundige verbindingen van een enkel nader be«
standdeel, dat ongelijkelijk door de geheele plant
verbreid is. Deze opmerking kan veelligt van
eenige nutlige toepassing zijn bij de manipulaties,

k

144

welke de wortel, vóór zijne aanwending als
verwstof, ondergaat,

Het werk bestaat uit twee afdeelingen: de eer-
sle is phytotomisch-physiologisch ; de tweede
heeft betrekking op de kultuur en de verdere
behandeling van den wortel. De afbeeldingen
zijn volgens 500 —709 malige vergrooting van het
Amicisch microscoop door den Schrijver geteekend,

Wij vertrouwen, dat de mededeeling van den
hoofdzakelijken inhoud eens geschrifts, dat over
een, ook voor ons Vaderland zoo belangrijk
onderwerp loopt, onzen lezeren niet onaange-
naam zijn kan.

Het eerste hoofdstuk handelt over den wortel.
Hij is getakt, doch aanvankelijk eenvoudig. De
cellen zijn op perpendiculaire, bijna regelmatige
rijen gerangschikt , en die, welke digter bij het vee
zelige of vaatachtig weefsel liggen , bevatten kriss
tallen. Dit vaatachtig gedeelte beslaat het midden
van elken wortel, en-schijnt eenigzins de functie
van het merg te vervullen. Aanvankelijk doorschij-
nend en dun , worden deze vaten later dik , en heb-
ben, bij horizontale doorsnede, de dikte van +5
millimeter. Het binnenste der wanden biedt het
verschijnsel aan, op hetwelk Mirzer en Huco Mour
de aandacht der phytotomen hebben gevestigd: Zij
behooren tot de vasa punctata, en laten hier en
daar ruimten (smeatus intervasculares) over,
waarin dezelfde kleurstof is, als in het celwijsweef-
sel. Het is zeer waarschijnlijk, dat het meekrap-
poeder , dat van het middelste of vaatachtig gedeel
te der wortels wordt verkregen , en dat boven het

145

poeder van het uitwendig gedeelte van den wortel
wordt verkozen, alleen aan de afwezigheid van
vreemde deelen, deszelfs meerdere deugdzaamheid
heeft te danken, Het verdient opmerking, dat
‘in andere Rubiaceën, als verschillende Galium-
soorten, in Amerika tot hetzelfde doel aange-
wend als de meekrap in Europa, de wortel bijna
uitsluitend gevormd wordt door vaatweefsel. Ook
treft men in dit meer inwendige gedeelte geene
kristallen aan, Het hier bedoeld houtachtig ge=
deelte geeft, naar het oordeel der fabrijkanten
van het zuiden van Frankrijk, het schoonste
poeder. De bedoelde vaten zijn nimmer met
wocht gevuld. Het is uit dit gedeelte van den
wortel, dat de haarwortels hunnen oorsprong
ontleenen. Op elk later tijdperk van ontwikke=
ling, biedt de wortel met den hier beschreven
staat geen verschil aan, ten zij dat van meerde-
ren aangroei der weefsels,

Uit dit alles nu blijkt, dat de meekrapwortel
geene afwijkingen van eenig belang aanbiedt.

De kleur der jonge wortels is bleekgeel. In
de ouderen is die donkerder. Er is in het vocht,
waardoor die kleur wordt veroorzaakt, geen
spoor van een of ander vast bestanddeel, hetwelk
daarin is gesuspendeerd. Het is geheel en al
vloeibaar. Indien men echter het inwendig deel
van den volkomen gedroogden wortel uitweekt ,

‘ziet men, dat sommige cellen eene gele kleur heb-
ben behouden, ten blijke dat er in het vocht
eenig vast kleurend beginsel is opgelost geweest.

In oudere wortels is dit geel veel levendiger.

k %

146

De verandering der gele in eene roodachtige;
heeft naar die mate, eene meerdere intensiteit.

Het roodkleuren des gelen saps, bij de bloot-
stelling. aan de lucht, door de gemaakte door-
snijding, geeft gereede verklaring dier kieursver-
andering. Men kan die kleuring nagaan bij
dunne doorsnijdingen. Men ziet alsdan het eerst
de meatus intervasculares , daarna de gestip=
pelde vaten , vervolgens het vleeschachtig gedeelte
des wortels, of de cellenmassa, van geel in rood
veranderen. Een en ander hangt natuurlijk zamen
mel den meer gemakkelijken toegang der lucht,
daar ter plaatse, waar geene vochten en vele tus-
schenruimten in het weefsel zijn. Daarom worden
die vaten het eerste rood „ en eerst later de cellen;
waarin natuurlijk overal tusschenschotten zijn.

Dat de lucht hier als oorzaak der kleuring moet
beschouwd worden , blijkt onder anderen mede uit
de proef van Drcarsre, die dunne segmenten in
water dompelde, uit hetwelk de lucht door koo-
king uitgedreven was, en daarin de kleur onver-
anderd zag blijven.

In geheel drooge gazsoorten door kurk afge-
sloten, bleven schijfjes dezes wortels acht dagen
lang geel van kleur. Bijvoeging van eenig water,
waardoor de gazzen gedeeltelijk werden ‘opge-
lost, gaf terstond eenige kleursverandering. (De
Schrijver geeft niet op, welke gazsoorten door
hem gebruikt zijn). Aqua oxygenata gaf geene *
meer snelle kleursverandering dan gewoon water.

Jongere wortels worden in de lucht, vooral
na schielijke kleursverandering , wel eens paars of

147

zwart. Dit heeft met de ouderen niet plaats,

De roodkleuring is derhalve een scheikundig
verschijnsel, dat van de levenswerking volkomen
onafhankelijk is, De gele kleur hangt daaren-
tegen geheel van het leven af, Decarsre plaats
ste twee wortels in eene flesch, den eenen le=
vend, den anderen droog eu dood. De eerste
bleef geel, de tweede verkreeg, in twee dagen,
eene paarse kleur.

Hierop volgt de beschrijving van den stengel,
die weinig bijzonders of minder bekende zaken
bevat. In zijne wijze van beschouwen der bladen
in betrekking tot den stengel, vereenigt zich D,
met die van Rorenr Brown en A. Rrcranp, met
welke wij onze lezers bekend achten. Met betrek-
king tot de bewerktuiging der geledingen in den
stengel, aan welken de aanhechting der bladen
plaats heeft, merkt D. op, dat daar het celweef-
sel digter is en geel gekleurd, ten gevolge van
eene meerdere ophooping en bewerking der sap-
pen in die massa.

De bladen zelve bieden niets buitengewoons aan’
Hunne najaarsverkleuring bepaalt zich alleen. tot
eenige enkele, misdragene, onder aan den stengel,
welke daarbij paars gekleurd worden.

Zagen wij boven, dat de wortel met een, geel
sap vervuld is, desteng zien wij met eene groene
stof gekleurd, Ontstaat dit verschil van kleur
door verscheidenheid van weefsel, of alleen door
de werking van uitwendige invloeden? Om. dit
te beslissen werden zes jonge plantjes aan de
werking van verschillende lichtstralen blootge-

hand

148

steld, in heigrond, op het zuiden en bij den noo=
digen toevoer van lucht, Decaisxe gebruikte daar-
toe rood, geel, groen en wit glas; eene vijfde
plant bleef in de open lucht, De laatste werd ge=
heel met aarde bedekt, en even als de anderen
matig vochtig gehouden. Na verloop van acht
dagen waren de meeste in een’ ziekelijken toestand ,
bleek, verslapt, zonder echter geheel verwelkt te
zijn. De plant, welke in het rood glas was bevat
geweest, deelde het meest van allen in die ongun-
stige eigenschappen, en geene derzelve vertoonde
eenigen wasdom, zoo als intusschen aan de in
den vrijen dampkring staande plant was te beurt
gevallen,

Ook in het ondergegraven individu, dat nu
werd uit den grond genomen, was geen aanwas,
en zag men geene noemenswaardige veranderingen.
De proeven werden nog veertien dagen langer
voortgezet. Geene groote veranderingen hadden
daarbij plaats in de onder glas bewaarde indivi=
duën , ten zij in dat, hetwelk onder wit glasgestaan
had, waarvan de onderste blaadjes een weinig geel
waren geworden. In de op nieuw ondergedolvene
plant , waren de geledingen van de steng met eene
geelachtige kleurschakering voorzien, waaraan;
blijkens uitkomsten van andere proeven, het wa=
ter veel aandeel gehad moet hebben.

Bij geheele afwering van licht, ten einde door
élioleren eene geheele kleursverandering te weeg
te brengen, verkreeg de Schrijver de volgende
uitkomsten.

Jonge meekrapplauten, welker stengels afge-

149

storven waren, in potten geplaatst en op de vol-
gende wijze behandeld, gaven onderstaande uit-
komsten.

N° 1. Werd meteen’, van boven gesloten glazen
cilinder , die twee duim diameter en zeven duim
lengte had , en van buiten met zwart papier be-
kleed was, overdekt, N° 2 werd op dezelfde wijze
behandeld, maar de cilinder was zonder papier-
bekleeding. Beide werden in de warmekas ge-
plaatst. De eerste ontwikkelde, reeds na verloop
van acht dagen, een’ gelen stengel. N° 8 was
in haren groei achterlijk. Eene plant, welke vrij
in den dampkring (der kas) stond, was nog
minder gezond. Aan allen was de noodige hoe-
veelheid water toebedeeld,

Bij deze proeven dwingt men dus als het ware
het celwijsweefsel der steng om de groene kleur-
stof in een gekleurd sap, aan dat der wortels
gelijk, te veranderen. De opslurping en uitstoo-
ting aan groene deelen eigen, wordt hierbij ver-
anderd in die, welke plaats heeft bij gekleurde
plantendeelen. - Met de uitkomsten dezer proeven,
worden vervolgens door den Heer Decarsye de
bekende physiologische daadzaken, omtrent het
etioleren, de najaarsverkleuring, enz. in verband
beschouwd, en daaruit op nieuw toegelicht het-
geen de geleerde schrijver op den voorgrond ge-
steld had, dat de ontwikkeling der gele kleurstof
in de meekrap door vocht, afwezigheid van licht
en oxygenatie veroorzaakt wordt.

Dit eerste hoofdstuk wordt besloten met eene be
langrijke aanteekening , waarbij de Schrijver proc-

150

ven door zijn’ broeder Dr. Decarsse op konijnen
genomen vermeldt, waardoor grootendeels zouden
wederlegd worden de, door pr Gasrarin in het jaar
1824 medegedeelde, proefnemingen aangaande het
vermeende roodkleuren van beenderen en andere
ligchaamsdeelen van dieren; eene zaak, die, zoo
zij met de waarheid overeenkomstig was, de veran-
dering van phytochloor in eene roode stof, binnen
het levend ligchaam zoude aanduiden, en den schei-
kundigen moest aansporen om zoodanige chemis-
men , ook buiten het levend ligchaam, na te volgen.

In het tweede gedeelte van dit stuk worden
de nu voorgedragene denkbeelden op de kultuur
en het droogen der meekrap toegepast.

Voor de kultuur der plant verkiest men bovenal
een’ diepen, ligten grond. Deze is een noodzake-
lijk vereischte voor alle penwortels, terwijl de
ligtheid van den grond voor het doordringen van
water, waarin dampkringslucht is opgenomen,
eene onmisbare omstandigheid is.

De aard van den grond is door velen, die over
de meekrap hebben geschreven, min of meer be-
schouwd als eene onverschillige zaak. Men moet
echter in dezen verkeerd hebben geoordeeld, in
aanmerking genomen hetgeen door ScnLumBERGER
ten dezen aanzien. is in het midden gebragt, be=
treffende den. wortel, welke groeit in de streek
Palud nabij Avignon, en van welken wortel de
voortreffelijke hoedanigheid alleen aan dien grond
moet zijn toe te schrijven. In gemelden bodem
is, volgens pr GasPARIN, eene min of meer groo-
te hoeveelheid Murias calcis voorhanden, terwijl

u 151

andere gronden, waarin meer salpeterzure zou-
ten zijn, eene minder goede soort van krap op-
leveren. Doch, daar deze zelfde ook zeer droo-
ge gronden zijn, kan welligt de hoedanigheid der
wortels daarvan afhangen. Want het water, dat
door de planten wordt opgenomen, is belast met
zeer verschillende , deels opgeloste , zoute bestand-
deelen, als aardachtige en alkalische, onder wel-
ke in de eefste plaats de koolstofzure kalk moet
in aanmerking komen, waaruit voor een zoo groot
deel in het Paludsche, dat de beste krapsoort
oplevert, de grond is zamengesteld. Er zijn na-
melijk 90 à 93 procent aan Carbonas calcis in.
ScHLUMBERGER verkreeg na de’ verbranding van
500 gram krap van den Elzas, en even zoo veel
van Palud, beide op gelijke wijze gedroogd, 59,
79 aschdeelen (van de laatste) en daarop 26,
58 carbonas calcis, en van de eerste 45, 56 asche
deelen , waarop 6,32 van hetzelfde zout, en dus
viermaal minder dan in de meekrap van het Pa-
ludsche. De vruchtbare grond is aldaar een voet
dik, witachtig, en levert eenige gelijkheid op met
aschkleur. Onder die laag ligt eene andere,
welke de dikte heeft van ongeveer. 8—10 duim,
meer kleiachtig, en doorgaans met de opper-
laag vermengd is. Nog lager vindt men tufsteen,
waarschijnlijk in aard aan de daarop liggende
stof overeenkomstig, en waarin men dikwerf spo-
ren vindt van fossile monocotyledonen. Op 14
à 18 voeten diepte, vindt men een’ watersprong ,
waaronder grof zand wordt aangetroffen, dat de
tufsteenlaag draagt.

152 8

Men wil, dat deze grond doorgaande en onaf-
gebroken de meekrap kan voortbrengen, terwijl
men op andere gronden dit gewas slechts eens
of tweemalen kan kweeken, en daarna niet meer,
ten zij na eene doelmatige vruchtverwisseling ,
bij voorbeeld, met spurrie, haver, enz, om
vervolgens weder op de meekrap terug te komen.

De verdonkering van kleur, door ouderdom, is
de reden, waarom vele landeigenaars de meekrap
eerst het derde jaar doen delven. De meesten
echter, dit na achttien maanden verrigtende, doen
zulks naar het oordeel van den Schrijver te vroeg.
Vóór de 18de maand kan de wortel niet gevoe-
gelijk worden ingezameld, D. gelooft, dat de
warme streken eene betere kleur doen ontstaan,
dan koudere luchtsgesteldheid,

Na het droogen van de krap, heeft men vooral
ten doel om de punten van aanraking met de
lucht te bevorderen, en dus de gele in eene roode
kleur te veranderen. De fijnste poeders zijn het
meest gezocht. Molens, welke een fijner poeder
geven, zijn daarom mede bij voorkeur aan te
wenden. De beste wijze van droogen is door
kunstwarmte, of door de stoof, waarna men de
wortels veel beter kan pulveriseren. In het zuiden
van Frankrijk droogt men de krap op den dorsch-
vloer. Wortels, die bij het opdelven lang op den
grond en aan vochtige lucht blootgesteld blijven
liggen, verminderen in waarde, door het verande-
ren en verslechten der kleurstof. Daarom leveren
ook die, welke in Auguslus en September worden
ingezameld, eene betere krapsoort op, dan die

153

van November en December, en spant men. alle
krachten in, om, in de eerstgemelde maanden,
de grootst mogelijke hoeveelheid te delven, te
droogen en te malen, Het poeder neemt toe in
waarde, indien het langer dan een jaar in vaten
is besloten geweest. Dit schijnt te moeten ver
klaard worden uit de hoeveelheid lucht, welke
tusschen de deeltjes van het poeder, niettegen-
staande het vast stampen in de vaten, overblijft.

De Heer Decaisxe gaat vervolgens over tot het
meer beschrijvend botanische gedeelte van zijn
onderwerp. Dit nu is voor uittreksel minder vat-
baar, waarom het hier volstaan moge te vermel-
den dat, in de eerste plaats, het botanisch ka
rakter van den groei der Rubia wordt ontwik-
keld, daarna dat der bijzondere deelen, als
van de bladen, derzelver nerven, praefoliatie,
bloeiwijze, kelk , kroon, meeldraden, stuifmeel „
bloemschijf, en verdere deelen. Eenige meerdere
uitwijding wordt:gebezigd bij de beschrijving van
het plantaardig ei.

Het gelukte den Schrijver om, na vele moeije-
lijke onderzoekingen , tot eene nadere kennis van
dit deel te geraken. Op het tijdstip der bloeijing
vult hetzelve reeds het geheele hokje van het
vruchtbeginsel, en in den bloemknop heeft het
ei reeds al deszelfs bekleedselen. Het is dan
doorschijnend en bestaat ‘uit eene massa van
celwijsweefsel, in welks midden men nog niets
waarneemt. Van onder in deszelfs ontwikkeling
gehinderd, neemt het alsdan van boven in om-

154

vang toe, waarbij het punt van aanhechting, dat
eerst boven was, nu ongeveer te vinden is op
het midden van de buikzijde van het ei. Op
dien zelfden tijd bespeurt men in het inwendige
een kleiner ligchaampje van denzelfden vorm,
omschreven door een’ doorschijnenden cirkel,
dien men te voren niet vermogt te onderschei-
den, en welke later weder zoo naauw met het
uitwendige vlies is zamengegroeid, dat beide niet
dan met de grootste moeite zijn van een te schei-
den.

Dit inwendig gelegen en celachtig ligchaampje
nu, hetwelk D. beschouwt als eene zucella, is
vastgehecht aan dat punt van het ei, hetwelk het
naast aan de chalaza in de oppervlakte van het:
ei is. Vóór het openen der bloem schijnt dit
deel alleen bijna de geheele massa van het ei uit
te maken. Eene vertikale doorsnede laat, op dit
tijdstip, tevens de zaadstreng zien, met een gedeel-
te der nucella overdekt, maar zich van de massa
van dit deel door den vorm en de bewerktui-
ging van haar weefsel onderscheidende, gelijk ook
door de aanwezigheid van eenige, hoewel weis
nige, zeer fijne vaten. Het midden der zucella,
minder gekleurd dan de omtrek, is uit meer
losse en met een slijmig vocht gevulde cellen
zamengesteld. Eenigen tijd na de bevruchting
wordt het middelpunt verwijd , slijmiger en schijnt
zich eenigermate een’ weg te banen naar de
micropyle, zonder evenwel tot het buitenste
gedeelte in betrekking te staan, Op dit tijdstip

155

nu, vindt men, door middel van zeer fijne door=
snijdingen, een klein eivormig, celachtig blaasje
met een slijmig vocht, waarin hoogst fijne blaasjes
zijn, vermengd. In het midden der cellen, welke
dit blaasje vormen, wordt dikwijls eene kern
(xoyau central) gezien. Het is niet wel moge-
lijk te zeggen, hoe die zak of blaas zich ont-
wikkelt in het midden vaneen weefsel, waarmede
dezelve overigens geene continuiteit aanbiedt;
maar dit is zeker, dat dezelve zich allengs meer
en meer ontwikkelt, het celwijsweefsel verdringt
en met eene melkachtige stof gevuld wordt, die
zelve op dit tijdstip eenige sporen van celachtige
bewerktuiging aantoont, en zeer kleine bolle-
tjes, welke eene duidelijk zigtbare moleculaire
beweging uitoefenen, bevat,

Indien dit blaasje zoo verre in zijne ontwikke=
ling gevorderd is, dat hetzelve grootendeels de
groene massa of nucella aanvult, dan ziet men
aan een der uiteinden, bij de mzieropyle eene
ophooping van zeer kleine cellen, in welker mid-
den zich eenige anderen, zeer regelmatig op el-
kander gelegene (fl suspenseur van Mrimzer)
vertoonen, waardoor een ander klein, celvormig ,
bolrond, aan den top min of meer nederge-
drukt ligehaam wordt gedragen. Dit nu is de
kiem; de gemelde blaas is de sacculus embryo=
nalis, en de groene massa is de zucella.

Strijdig met hetgeen vroeger door den auteur
bij de Veronica en Platanus gezien was, wordt
de stof, welke de kiem omgeeft, é den saccus

156

’

embryonalis gevormd, terwijl in andere famie
liën van planten, die stof gevormd wordt buiten
gemelde holte; waaruit zoude volgen, dat de ge-
melde melkachtige stof een endospermium , geen
perispermium is; en in de vooronderstelling, dat
deze zak na een’ zekeren wasdom te hebben ver=
kregen, niet voorgaat met zich uit te zetten, zou-
de dezelve eene eigendommelijke zelfstandigheid ,
vleesch-, of meelachtig , met het perispermium
overeenkomstig, uitmaken; terwijl de in den sac-
cus eimbryonalis gevormde stof, een inwendig pes
rispermium of endospermium zoude vormen , het-
welk de kiem onmiddellijk omgeeft, Deze laatste
nu, gaat voort met groeijen, ontwikkelt en ver-
lengt zich evenwijdig aan het punt van aanheche
ting van het ei, en neemt daarbij de kromming
aan, welke het jonge. zaad heeft; op welk tijd-
stip van ontwikkeling het weefsel van de zucella
bijna geheel verdwenen en tot een dun vliesje
teruggebragt is,

De kiem heeft aanvankelijk ecotyledonen van
ongelijke grootte, welke ongelijkheid in enkele
gevallen blijft tot op de rijping van het zaad,

Tot de vorming van het endospermium dient
waarschijnlijk de korrelige stof in den zak, ter=
wijl de vastwording voortgaat van den omtrek tot
het middelpunt. Wanneer toch eerstgemelde reeds
eene wilte, celachtige stof vormt, is het deel ,
dat de embryo het naast omgeeft, nog geheel
en al slijmig. Dit gedeelte der organographische
beschouwing wordt besloten met de beschrijving

157

van de vrucht, welke wij kortheidshalve voor-
bijgaan.

De meekrap is in Frankrijk onderhevig aan eene
ziekte, welke ontstaat door de RAtzoctiona Ru-
biae , een voortbrengsel van het groeijend natuur-
rijk, hetwelk waarschijnlijk is te houden voor
eene champignon in rudimentairen toestand. De-
zelve bekleedt, met fijne draden, zoo geheel en al
de oppervlakte der wortels, dat de absorptie
daardoor verhinderd wordt en de planten, dien
ten gevolge, sterven.

Hierop volgt eene diagnostiek der soorten , waar-
van er veertien worden opgeteld. Zij behooren
allen tot de oude wereld. Vijf Rubzae, als R.
petiolaris, D.C., R. aculicalata, Cav., R. lae-
vis, Porn,, R. splendens, Horrus. en Link, B.
Thunbergit, D. B. heeft de Schrijver niet kun-
nen teregt brengen,

Tien platen met eene uitvoerige verklaring be-
sluiten deze Recherches. Het is in dezen vooral,
dat de Heer Decarsne zijne verdiensten als ana=
Iytisch botanist en iconograaph in al hare kracht
heeft ontwikkeld. Wij gelooven, dat elk gereede-
lijk zal toestemmen, dat dit gedeelte tevens het
opmerkenswaardigste van het boek is,

De Heer Decarsne heeft in deze botanisch-
physiologische monographie alles geleverd, wat
uit dit onderwerp te leveren was. Wij wenschen
dat hij, die gewoon is wetenschappelijke zaken
met zulk eene naauwgezetheid en keurigheid te
behandelen, nog eene reeks van jaren voor onze

158

schoone wetenschap zal werkzaam zijn.

Wat de kultuur en de behandeling der mee-
krap betreft, zouden wij welligt hier en daar
enkele niet ongewiglige bedenkingen kunnen in
het midden brengen. Daarop echter komen wij ,
zoo wij hopen, bij eene nadere gelegenheid,
terug.

D. V.

DRUKFOUTEN.
Oorspronkelijke Stukken.

bl, 172. reg. 4 dragen lees draaijen

» _— reg. IO achterste streng Lees voorste streng

» 177. aanteeken. (a) reg. 2 om het rugge-
merg lees van het ruggemerg

Boekbeschouwing van het vorige Stuk.

bl. 68. reg. 15 Plocamtum coccineum ejusdem
lees Plocamium coccineum ejusdem (16)

» __— reg. 17 Bryopsis plumosa Ag. (16)
lees Bryopsis plumosa Ag. (17)

» 87. reg. 17 Sedum reflexum L. lees Sedum
rupestre

» 104, reg. 2 van ond. Salvia natans lees
Salvinia natans

BOEKBESCHOUWING,
LETTERKUNDIGE BERIGTEN
EN

VERTALINGEN.

Mat hie hidalia ide Ne adel
ray Kerett ei: balk ws Bil
okei ezel Peers oil iens
Re, vtm We kene: hage; ae
OENE Ed A heen di &
atie, Ke ah Ede -
Ea Sl

eg ld

:BOEKBESCHOUWING , « LETTER-
KUNDIGE BERIGTEN
EN VERTALINGEN.

J. Müurer, Veder zwei verschiedene Typen in

dem Bau der erectilen münnlichen Geslechts=
…organe bei den straussartigen Vögeln und
= über die Entwickelungsformen dieser Organe
unter den Wirbelthieren überhaupt. Mit 3
Kupfertafeln. Berlin 1838. folio.

À

=De beroemde Schrijver , wiens veelzijdige werk*
zaamheid, bij vele groote physiologische vraagstuk-
ken „ook reeds verscheidene púnten van dierkunde
en vergelijkende ontleedkunde heeft opgehelderd,
geeft onsin dit belangrijk geschrift eene nieuwe bij-
“drage tot het laatstgenoemde vak behoorende, Op-
merkelijk is het dat de eigenlijke struisvogel ( Stru=
Lhto camelus ) zich in het maaksel der’ mannelijke
geslachtsdeelen van de twee soorten van Casuarië
‘en van den amerikaanschen struisvogel ten eenen=
male onderscheidt. Bij deze drie’laatste soorten
vindt men eene roede, welke bij de paring ten
“deele ‘door omstulping naar buiten wordt gebragt
en die eene sleuf aan hare binnenste oppervlakte
‘bezit, die alsdan naar buiten gekeerd: wordt. Een
gele veerkrachtige band trekt deze buis’ weder
d*

160

naar, binnen. Bij den struisvogel.der oude wereld
is de penis kegelvormig, inde rust gebogen en in
eenen zak der cloaca verborgen. Dezelve bestaat
uit twee vezelachtige kegelvormige ligehamen , die
digt naast elkander liggen. De sleuf aan de on-
derzijde wordt door eene zelfstandigheid gesloten ,
welke M. elastischer Körper noemt, terwijl hij
haar weefsel met dat van het ligamentum nuchae,
vanden middelsten rokder slagaderen. enz. ver-
gelijkt. De bovenste sleuf. wordt door een-spons-
achtig en netvormig aderweefsel. (caversiüses Vee
nengewebe) bekleed, en langs deze sleuf vloeit
het semen bij de paring, terwijl door devereetie
het halve kanaal waarschijnlijk min of meer in
eene geheel geslotene buis verandert. De cZtoris
van het wijfje van den struisvogel en den indischen
Casuaris’ heeft mede eene sleuf, doch er is gee-
ne,‚gewondene buisaanwezig.,‚ welke door omstule
ping naar „buiten treedt, gelijk bij de roede van
den ‘mannelijken vogel. der laatstgenoemde, soort,
De tweevingerige struisvogel (Struthto. camelus.)
stâat-door den vorm van zijne geslachtsdeelen on-
„der-de klasse der vogels tot nog: toe geheel, afger
zönderd. De penis, der, schildpadden, en der kro,
kodillen komt in vele opzigten. met dien van den
struisvogel overeen „ doch heeft,echter geen. elas-
tiek ligchaam aan de onderzijde, De drievingerige
struisachtige vogels. daarentegen hebben in den ty-
pus ‘hunner mannelijke geslachtswerktuigen over=
eenkomst met de eendachtige vogels. Een. derde
typus: der. roede wordt waargenomen, bij, vele
Grallatores , bij Crax, Penelope en Crypturus

161

Onder de hoenderachtige vogels „waar zij in een
rudimentairen toestand „ tongvormig aanwezig is,
nu eens met, dan weder zonder duidelijke groeve
aan hare bovenvlakte, Eindelijk, en dit is het
geval bij verre weg de meeste vogels, ontbreekt
de roede geheel, en men ziet slechts twee vaatrij-
ke papillen aan de mondjes der ductus deferentes
inde cloaca, die evenzeer bij zulke vogels aanwezig
zijn, welke, zoo als de Sfruthio camelus , éene
eigenlijke roede bezitten, en die‘ men dus niet als
rudimenten van eenen pers beschouwen kan. Deze
verhandeling wordt besloten met’ eenige beschou=
wingen over de analogie der roede van zoogdieren ,
vogels en amphibiën, en een bijvoegsel berigt ons,
dat, volgens de onderzoekingen van Prof. Biscuore
in Heidelberg, Coecilia evenmin eenen penis schijnt
te bezitten, als de overige onbeschubde Reptilia
(de Dipnoä), en dat derhalve de verdienstelijke
Nerzser zieh vergist heeft, toen hij dit deel bij
een exemplaar van Cwcilia meende waar te-nes
men.

Drie keurig uitgevoerde platen helderen de ‘be=
schrijvingen voortreffelijk op.

J. v. D. H,

Ausführliche Beschreibung der von C. H. Mer-
“ rENs auf seiner Weltumsegelung beobachte-
ten Schirmguallen, nebst allgemeïnen Be-
‘_merkungen über die Schirmgquallen überhaupt
von Dr. J. F. Branpr, Katserlich-Russtschen
_ Collegien-rathe, ordentlichem Mitgliede der

162

der Katserlichen Akademie der }Wigsenschafs
ten und Director des Zoologischen und Zoos
tomischen Museums. zu. St. Petersburg us.
we Mit 34 Lithographirten, meist: colorirten
Tafeln. -Aus-den-Alémoires del’. Acad, Imp,
des Se de St, Pétersbourg-besonders abges
drucht, St, Petersburg 1838. 4°,

Wij vinden eene aangeriame voldoening in. de
spoedige aankondiging van dit, ons, door den
Schrijver op eene verpligtende wijze aangebodene -
werk, waarin. de nieuwe soorten van Acalephae
discophorae nader beschreven en. afgebeeld zijn,
die„door hem vroeger reeds vermeld. waren. ia
den. Prodromus Descriptionis Animalium ab H‚
Menrtrensio dn. orbis terrarum. cirtumnavigatione
observatorume Fase, I. Petropoli 1835. Van
dezen - Prodromus hebben wij in het derde deel
van dit Tijdschrift verslag gegeven, en toen ook
(Boekbeschouwing bl. 63, 64), de kenmerken
medegedeeld, welke Br, aan de nieuwe door
her „gevormde gerera had toegeschreven. Wij
vermelden thans alleen, dat hij den naam So-
mobrdehiem; voor Stomobrachtota in de plaats
stelt en Cassiopea Mertensit thans Rhizostoma
Mertenst noemt. Dat overigens een en hetzelfde
dier vin, verschillende figuren is afgebeeld, kan
men bij organische vormen, zoo als die der Me-
dusen, zijn, niet anders dan goedkeuren. Van
verschillende zijden gezien en bij. verschillenden
toestand van uitbreiding of zamentrekking van den
mend, van de geleiachtige schijf, van de tenta-

163

eula enz. , ontstaan vormen, waarin men, inden
eersten opslag, hetzelfde dier niet herkennen zou;
en dit ís ook een der hinderpalen, die eene naauw-
keurige soortsbepaling bij de Acalephae 100 moei-
jelijk maken, terwijl men daarenboven aan de
in Musea bewaarde Medusiden dikwerf weinig
meer van de ware gedaante herkennen kan. Deze
dieren moeten in verschen toestand onderzocht en
afgeteekend worden.

Bij het speciale gedeelte, hetwelk de derde afs
deeling van dit werk uitmaakt, heeft de Schrij-
ver een algemeen overzigt gevoegd over Medusiden
of Acalephae discophorae, hetwelk aan hetzelve
als inleiding voorafgaat en in uitgebreidheid het-
zelve overtreft, Men vindt daarin de ontdekkin-
gen en waarnemingen van vroegere en heden«
daagsche Schrijvers bijeen verzameld over den
uitwendigen vorm, het ontleedkundig maaksel ,
de bepaalde getalverhouding der deelen, de le-
vensverrigtingen, de geographische verspreiding en
het nut en de schade door deze dieren aangebragt.
Eene tweede afdeeling behelst een geschiedkundig
overzigt der vorderingen in de systematische kennis
der Medusiden. Bij de levensverrigtingen wordt
ook breedvoerig gekandeld over het lichtgeven
en de brandende eigenschap van sommige soorten.
Voor deze geleerde onderzoekingen zal zeker ieder
den Schrijver dank weten, die het voordeel in-
ziet, hetwelk de wetenschap trekt van dergelijke
algemeene verzamelingen, die van tijd tot tijd
moeten worden opgemaakt, wanneer niet vele
bijzondere en verspreid liggende opmerkingen voor

164

haar zullen verloren gaan. Hetgeen Senwrraarn
in zijn uitnemend Handboek daaromtrent bijééne
gebragt had , was thans door den voortgang der
welenschap gebrekkig geworden. In het voor
onsliggend werk daarentegen vindt men een vol-
ledig onderrigt aangaande den tegenwoordigen
doestand onzer kennis in dit gedeelte der zoologie,
5. ve Dn. H,

Plantenkunde voor Apothekers en Artsen, of
Beschrijvingen der geneeskrachtige planten
naar de natuurlijke familien van het Planten-
rk, door W.H. pe Vriese , Med, Doctor, but-
tengewoon Hoogleeraarin de Botanie aan de
doorluchte school te Amsterdam. Tweede deel,
Iste, 2de en 3de stuk, Leiden bij C. €, vas
peR Hork, 1836-1838. 8°,

x

In dit Zjdschrift (Deel ll, Boekbeschouwing
bl. 147—153 ), het eerste gedeelte der Planten-
kunde voor Apothekers en Artsen van den Hoog].
pr Varese aangekondigd hebbende, reken ik mij
verpligt ook van het vervolg en slot dezes, voor
alle aanstaande Artsenijbereidkundigen en Gences-
heeren zoo belangrijken werks, eenig berigt te
geven.

Het zal hierbij echter niet noodig zijn op nieuw
iets te zeggen over de algemeene inrigting dezer
Plantenkunde, wijl ik die reeds met een enkel
woord in mijn vroeger verslag heb aangewezen. Op
gelijke wijze toch alsde Monocotyledoneae in het

165

eerste, worden de meer talrijke Dicotyledoneae
in dit tweede Deel naar de volgorde van Bantring
beschouwd. Even als vroeger ‚ zoo bindt de Schrij-
ver zich ook thans niet aan de in onze Weder-
landsche Pharmacopoea aangewezene genees»
krachtige * planten, maar slaat enkele derzelve
over, die naar zijn oordeel van minder gewigt
waren, b. v. Agrimonia Eupatoria enz, voegt
er daarentegen weder vele andere bij, waarvan
onze Pharmacopoea geen gewag maakt. Over al-
le deze, tot de Dicotyledoneae behoorende soor-
ten, vindt men in dit tweede deel meer of min
‚ uitvoerige berigten; bij de meesten ook opgaven
wan de daaromtrent bestaande scheikundige ont-
ledingen, de systematische Nederduitsche bena-
mingen, aanhalingen van afbeeldingen enz,
Wanneer het vertier van dit werk eenmaal eenen
tweeden druk noodzakelijk mogt maken, zouden
wij den Schrijver in bedenking geven, om de
Nederduitsche, hier en daar zelfs provinciale be-
namingen der gewassen, zoo ver die bekend zijn,
in het vervolg mede naauwkeurig op te geven, wijl
deze tot eene gemakkelijke herkenning der plant
bij den aanvanger dikwijls van veel dienst zijn.
In mijne Noord-Nederlandsche Flora, ten minste
in de eerste daarvan uitgekomene stukken, heb
ik de bijvoeging dier Hollandsche, triviale benae
mingen zelf ook verzuimd; maar weet het bij on-
dervinding, dat de bijvoeging derzelve dikwijls
een groot gemak geeft. — Bij de aanhaling der
afbeeldingen deed het mij leed de platen der Flo-
ra Batava, het eenigste plaatwerk over onze @-

166

landsche gewassen, niet aangehaald te zien. Et
mogen ‘toch in die Flora, dóordien de uitgever
niet altoos even goede graveurs gebruikt, eenige
minder goede platen zijn; op de welgeslaagde af=
beeldingen althans had men kunnen verwijzen,
vooral omdat men daarin tevens de Nederduitsche
namen der planten, opmerkingen over derzelver
gebruik en eene meer uitvoerige Kenschetsing der=
zelve vindt, dân ik in de Flora Belg septen-
trionalis geven konde.

De Schrijver weet, dat ik in zijne Plantenkun-
de vóor Apothekers en Artsen veel belang stel
en dat ik daârvan ín mijne afzonderlijke lessen »
ovér de nuttige aanwending der planten geregeld
gebruik maak, Van daar, dat ik het geheele bock
met veel oplettendheid heb doorgelezen en daaruit
voor mij zelven veel nut getrokken heb. Bij eene
altoos eenigzins verschillende wijze van studie bij
den Schrijver en bij mij, volgde hieruit als van
zelve, dat op enkele punten onze wijzen van be=
schouwing een weinig uit elkander liepen, of dat
ik meende, hier of daar uit mijne aanteekeningen
jets bij het door hem geleverde te kunnen bijvoe-
gen. Ik heb in mijn verslag van het eerste Deel
dezes'werks zoodanîige verschillende wijzen van be-
schouwing , kleine opmerkingen of bijvoegsels niet
terug gehouden; de vriendschap des Schrijvers
dit wel van mij opgenomen hebbende, zoo geeft
mij dit thans vrijmoedigheid, om eveneens over
het tweede deel dezes werks eenige aanteekenin=
gen hieronder te laten volgen, teu einde alzoo

167 k

bok van niüjne zijde tot bereiking van het nultig
oogmerk des Schrijvers naarvermogen mede té
werken. Ë

Ten aanzien van de algemeene rangschikking
van BaarrinG, die eenige ordines of natwurlijke
familien telkens te zamen tot grootere klassen
vereenigt, zoo is voor deze wijze van zien bij
onderscheidene afdeelingen van het Plantenrijk: in-
derdaad veel te zeggen; maar heeft men van dert
anderen kant het nadeel, dat men zeer ligt bij
de kenschetsing eener’ Alasse het een of ander
aanvoeren kan , wat juist niet op alle de tot zoos
danige klasse behoorende ordtnes toepasselijk is.
Zoo is, hetgeen op het einde van bl. 15 gezegd
wordt, wel op de Abtetinae enz.; maar minder
op de Cycadeae toepasselijk, Het daar voorko
mende woord Jaccinae zal wel Taxtneae (van
Taxus) geschreven moeten worden, vooral ook
om verwisseling met de 56ste orde, die der Tac-
eeae, voor te komen.

In de klasse der Amextaceae bl. 33 en volg.
zouden wij gaarne de, mede in onze Pharmaäco<
pea voorkomende, Betula alba vermeld hebben
gezien ; als mede de Ziguidambar styraciflua en,
onder de Uriiceae , Cannabis sativa, — Het ge=
heele geslacht Zeguidambar, tot de rratuurlijke
familie der Balsamifluae Brumr behoorende,
schijnt in de Rangschikking van BArtrine, zoo
wel als in die van Linprex, welligt opzettelijk „
voorbijgegaan te zijn,

Bl. 7 regel 12; zeshuizig, lees zeshoekig.

168

Vrij uitvoerig is de schrijver (bl. 56 en volg.)
over de soorten van. Rheum ; waarbij wij echter
willen bijgevoegd hebben dat, volgens de brieven
van Parras (zie de door mij uitgegevene Zpisto-
lae van Linnarvs .……… Parras enz, Gron, 1830;
p. 234— 206), de Rheum palmatum de wae
re moederplant der Rhabarber zoude wezen,
Voorts wordt over de Laurinae (bl. 78 volg. ),
waarbij ook de nieuwste „onderzoekingen van
Brume met alle regt mede zijn ‘opgenomên;
en, naar evenredigheid van de uitgebreidheid
dier familie, iets korter over de Compostitae- ge=
handeld , doch hierbij Anthems Pyrethrum
en Pyrethrum Parthentum onzer Pharmacos
poea, waarschijnlijk opzettelijk, voorbijgegaans
ook Achillea Millefolium , welke laatste evenwel
niet zelden door den Geneesheer. voorgeschreven
wordt,

Een klein bezwaar geeft het hierbij voor den
aanvanger, dat de calyx communis van Lin-
NAEUS dan eens omwindsel, dan tnwindsel, dan
weder Kelk (als bij Arntoa bl, 176) genoemd
wordt.

Op bl. 139 lezen wij, dat Helianthus tubero=
sus zeer veel olie oplevert en hierom niet zel-
den gekweekt wordt, — Waarschijnlijk is hier
de Helianthus annuus of Zonnebloem bedoeld,
daar de Mel. twberosus of Aardpeer zeldzaam
bloeit en bijna nooit rijp zaad geeft, zoodat het
winnen van olie uit het zaad bij dit gewas bij-
kans onmogelijk is.

Bl 175, Artemisia Dracunculus is, als ik

169

het wel heb, niet uit het Zuiden van Earopay
maar uit het Noorden van Azie herkomstig.

Bl. 192. De belangrijke Centaurea benedicta
wordt hier zeer kort behandeld. — Een paar
woorden over de scheikundige zamenstelling vart
dit gewas windt men in de Bijdragen tot de
Nat. Wetenschappen II, ber. bl. 158.

Bl. 204, Flaaúwe bloemen , lees : -blaauwe
in

. 222. Styrar officinalis, Deze komt niet
weber in het vies maar ook in Zuid-Europa
voor.

Bl. 252, 253. Galeopsis grandiflora. Dez
koft ook vrij algemeen, in’ ons tegenwoordig
Rijk; in zandige bouwakkers voor, Zie mijne
Flora Belgi Sept. p. 444 —445 en de Flora
Batava n°. 570.

BIJ, 271. Convolvulus Jalappa wordt hier gee
Hioemd f , waarschijnlijk ‘eene drukfout voor Y.
Deze töch ‘heeft , even als Zpomaea Purga
(waarväii’ eene” fraaije afbeelding voorkomt in
het Supplement op de Dusseldorfer: Offieinelle
Pflanzen n°. 51), eenen overblijvenden” wortel
en eene kruidachtige steng.

Bl. 283. Ten aanzien van de afkomst der Cá-
Yenne peper kan ik bij het hier gezegde bij-
voegen dat, volgens Scnomnurax’s Berichte über
die Kulturpflanzen Westindiens (in de Lin-
naea VII, p. 270) Capsicum grossum in de
West het algemeenst geteeld , maar in kracht
overtroffen wordt door de vruchten van Caps.
baccatum en C, frutescens; dat de vruchten

170

van, deze „drie soorten aldaar ‚tot bereiding der
Cayennepeper. worden aangewend’, door de rij-
pe vruchten,in „te. zamelen „aan de. zon bloot te
stellen „en, bij. genoegzame, droogte, tot: ed
fijn te,stooten, …… -
„Bh295, regel 14 staat £ deelen sijn; de
ker eene drukfout, …-
‚Bl, 337 „ laatste regel ::Monraa ,, ec Bier:
Op dezelfde bladzijde verdient bijgevoegd te
wordende aanhaling..der. “Verhandeling-van Wr-
GAND, over de, Emetine „… voorkomende, in het
20ste Deel der Nat. Verh. der wgn te
Haatlem, bh 219 — 260, « íe
„:Bl,0347. Olea, europaea. — De. bladen. des
Olijfbooms zijn. voor eenigen tijd door, Dr.E,
Pauras als, middel tegen tusschenpoozende koort-
sen aangeprezen. Zie Bijdragen tot. de Aat
Wets VW: bèr bl. 142s « \ IT
‚Blo-348, Fraginus. Deka — Volgens. de Rie
tanische Zeituwg 1835, 2 p. 672, vermeldt Tz-
NOREr in, zijne Sylloge. plantarum, Neapolitanas
rúm vele: verscheidenheden van Fraxinus Ors
hus, van: welke, Fr. Orn, garganica en Fr.
Orn, rotundifolia vooral tot, het winnen der
Manna gekweekt worden. ee u
„Ble 351 regel. 3 ;- Bloemkroon , la bloem:
steel,
Bij de Einbellifendi, welke hier (bl 352
423) cen zeer. belangrijk gedeelte dezes /Werks
uitmaken, vis de. sehrijver hoofdzakelijk « den
mieuwsten’ arbeid van Koen over.deze familie ger
volgd, Wij willen hier alleen , ten aanzien van

171

bl. 377 en 422 bijvoegen, dat volgens Dox, (Bij=
dragen tot de Nat. Wet., VL ber; bl. 100) de
Galbanum niet van Bubon Galbanum ‚ maar
van Galbanum officinale Don ende gummi am=
moniacum van Dorema armeniacum afkomstig
is; terwijl wij, ten aanzien van het Phellan-
drum (bl-412), mede op de: hieromtrent gedane
waarnemingen van den Hoogl, Tomassen à Tuurss
sink en op de Dissertatie van J. Ernince, de
Phellandrio aguatico Gron. 1802, meenen ‘te
moeten verwijzen.

Bl, 397, regel 12, staat: en vrij algemeen;
lees : en vrij algemeen in Nederland.

Op bl. 415 —416 lezen wij, dat de wortel
van Carum Carvi oudtijds bekend was als radix
Bulbocastani, Hier schijnt eene schrijffout '( in
zulk een veelbevattend werk zoo ligtmogelijk:}
te schuilen ; daar de radix Bulbocastani de wors
tel is van Stum Bulbocastanum of Bunium Buls
bocastanum L. El

Bl, 447. MFyristica moschata. Is niet. de
… naam Myristica fragrans wan Hourruijn ouder
dan de naam van Tuurnere en alzoo aan dezen
voor te trekken? «

Op bl. 467, onder aan, lezen wij dat Ane-
mone pratensis ook pharmaceutisch bekend is
als Anemone Pulsatilla,. — Moet dit niet zijn:
als Pulsatilla nigricans? — Even. zoo schijnt
er eene drukfout aanwezig te zijn in het woord
ringvormig, bij Ranunculus sceleratus bl, 470
reg. 8.

Fen aanzien van de scherpheid van Ficarta

172

ranunculoides meen ik eenigzins van het gevoee
len des schrijvers op bl. 471 te moeten verschil=
len: Zeker is het althans, dat de bladen vam
deze. plant in. het voorjaar, te Groningen, zeer
algemeen en zonder nadeel in groentesoepen ge=
geten worden.

Bl. 403, regel 1: maass, lees : maat, hoe=
veelheid.

Bl. 493, regel 5: 1320, lees 1820.

Op: bl. 525 bij Cochlearta. Armoracta had
welligt de diuretische kracht van dezen wortel
eenige vermelding verdiend. — Nopens de bewa-
ring van de mierik geldt dat, als men die niet
éenvoudig. op het open veld in den grond laat
staan, daar zij de vorst wél verdraagt, men die
in den kelder ’s winters moet bewaren in droog:
zand en niet in zat zand, wijl zij in dit laatste
geval veel te spoedig uitloopt.

„Bij de Vialaceae kan. men nog met één woord
de soorten van Jonidium bijvoegen, welke en=
kele: soorten -vaú -Zpecacuanha opleveren: en
waarvan men in het aangehaalde Supplement op
de-Dusseldorfer verzameling Officinelle Pflanzen
n°, 95 —99 fraaije af beeldingen vindt,

Bl. 558. Van de roode beet worden niet zoo
zeer dé middelbladnerven. als wel de wortels ge-
geten ; terwijl de tweede soort van beef, uit
welke suiker. bereid wordt, onze Mangelwortel
ds, waarvan men des noods het blad als spinagie
kan eten; maar waarvan de wortel als vee-voe=
der gebruikt wordt.

Bl, 621, De kenteekenen om eene verwisseling

173

der bessen van Rhamnus ‘cathartieus met die
van Ligustrum vulgare te vermijden, zijn be-
paaldelijk opgegeven door den Heer Vrijpac
Zijsen, in de Bijdragen tot de Nat, Wet. 1. bl.
150—153.

Bij de soorten van Rhamnus of Zizyphus zoude
men nog met een woord kunnen vermelden de
Îujubes, zijnde eigenlijk de zoete vruchten van
Rhamnus Zizyphus L. of Zisyphus vulgaris La=
MARCK ; voorts, bij het gezegde op bl. 644, de ondere
zoekingen van mijnen , te vroeg overledenen vriend ;
den Hoogl. Taxssen , welke hebben doen zien, dat
de agua Naphae , gelijk die uit Frankrijk en Italie
tot ons wordt overgevoerd , met looddeelen be=
zwangerd is. Zie Bijdragen tot de Nat. Wet, III,
ber, bl, 4244,

Bl, 660, Bij het Vaderland van Rosa canïna
kan men voegen, dat zij ook in Nederland zeer
algemeen voorkomt.

Bl. 665, Onder de kenmerken van het geslacht
Potentilla wordt opgegeven, dat de kelk achte
spletig, de bloemkroon 5-bladig is. — Wanneer
men echter de geslachten Potentilla en Tormen-
tilla tot één geslacht, Potentilla verbindt, zoo
moeten deze kenmerken aldus luiden: De kelk 8-
10-spletig, De bloemkroon 4-5-bladig. — Overie
gens is de vereeniging dezer beide geslachten, naar
mijn inzien ‚allezins overeenkomstig den aard der
zaak; menigmaal toch vond ik de Zormentilla
erecta, L. met 10-spletigen kelk en 5-bladige
bloemkroon en alzoo niet wel van het geslacht
Potentilla L. te onderscheiden.

me

174

Bl, 687—688, Tot de hitteratuut over de Geof»
Froya Surinamensis behoort de dissertatie van
N. Bonpr , de Geoffroya Surinamensi, Lugd.
Bat. 1788, waarin ook eene afbeelding van het
gewas voorkomt.

Bij de Cassta’s eindelijk zoude men welligt
nog met één woord kunnen opnoemen de Cassza
Marylandica, welke , in Noord-Amerika groeijen-
de, misschien in Europa met goed gevolg konde
gekweekt worden, en gezegd wordt dezelfde
werking als de Senne-bladen te hebben.

En zoo hebben wij onze tegenwoordige besohou-
wing ten einde gebragt. Ten laatste vermelden wij
nog slechts, dat de bruikbaarheid van dit werk
verhoogd wordt, door twee uitvoerige regise
ters aan het einde van het geheel voorkomende;
in de eerste van welke de geneeskrachtige plan-
ten, naar de orde der natuurlijke familie gerang-
schikt, worden opgenoemd, terwijl de tweede
een alphabetisch register over het geheele boek
uitmaakt.

De Schrijver Ontvange ten slotte onzen dank
voor het zoo belangrijk hulpmiddel voor de Ge-
neeskundige studiën , hetwelk hij ons in het onder=
havige werk geschonken heeft, Hij blijve aan de
beschouwing der medicinale gewassen bij voortdu-
ring die aandacht schenken , welke dit onderwerp
zoo ruimschoots verdient, doch welke daaraan
door de belanghebbenden in ons Vaderland niet
altoos naar waarde geschonken wordt.

H, GC, van Harre

ad , 5 L Û hd SA ks dr hr n
RL EN Er

ee ,ä «ik Á, es 8
k bapao A. ist :

ê

od „ih madl fenitney we
Pe’ dhl Ee ei dak handi sn Plans ee fa
TED Ees 7 sne ik id Aias kerneh
en nd p Pk ie lt
ERE IN Go a meed gils
ï nge uk bites seine
ie Ee iens ps
mat vl apk! EN ee
TN fe

vide TM
tr pek De ndigprn
rn Re

dk. pi Br 4 Ees % mee: ú
mik sd wk : RER

R A AA &

79.

86.

127.

128.
1á4l.

DRUKFOUTEN.

Oorspronkelijke Stukken.

‚ reg. Á van ond. naar dees van.

reg. 5 van bov. naar lees waar
reg. 7 van bov. bij Borneo lees op Bor-'
neo 2

‚ reg. 12 van bov. vangen lees vingen

reg. 2 van ond. doorgaan lees langsgaan

‚ reg. 5 van bov. Doesar lees Doeson

noot reg. Il Soeagej lees Soengej

„ reg, 15 van bov. binnenbaaijen lees

binnen baaijen

reg. 1, 2 van bov, naar de oogen lees
bij de oogen

reg. 4 van bov, ‘daneo lees dano
aanteek. (a) fig. VL. lees fig. V,
aanteek. (6) fig. VILA lees fig. VL, A
reg. 2 van bov. roode dees ronde

—- reg. 8 van ond. 5 baktanden lees 6

baktanden

BLADWIJZER.

(N.B, De letter B. beduidt Boekbeschouwing of Lett.
Berigten.)

Acalephae discophoraes
B. 162,
Aconitum neomontanum.
„7
Agaricus (A illinitus Fruzs. )
RRA Aa
me Lichenis facie (Tele-
phora evolvens, F,)
» 29
mm niger ( Rhizomorpha
subcorticalis Pens.) „ 28.
Agrostis algida. … 64.
me Capillaris (A. vulgaris
Warza). » 17e
mm sylvestris Agr, spica
venti L, var. 857728.
Airaglauca. » . . 67.
mmm montana, L. „ „ 5o.
Ajuga Genevensis. . „ 75.

Alchemilla alpina. L. „ rz.
Alisma natans, . « …, 68.
Allium vineale, . . 88,

Alopecurus fulvus. „ 83.
mm OValUs, « . « 67,
—— paniceus (A. genicula=
tus L.) eigie eier 20
Alpinia eernua. . . 255,
Alsinella biflora Swarr,
B.

Alsinella rubella . „

Ir.
71

Althernanthera strigosa,
25g.
Alyssum arcticum. B. 64»
mm incanum Le. … 60
Amanita (Agaricus conicus
Scoop.) darmeutieuite gert Ade

== Agaricus squarrosus
Pens.)e ansmaveh sagt
Anagallis arvensis (fl, coe-

ruleo) Er NE A 68,
Andromeda coerulea Lu

„ IT

emme hypuoides L,. „ ir.

Androsace septentrionalis Le

„ IIe
Anemone vernalisL. „, zr.
Anthemis tomentosa ( A ar-

vensis L, var.). £ , 28.
Antilope cambtan, . 287
Antirrhinum, _… „ . 116.
Apargia taraxaci, . B. 65,
Arabis Holbolli. . , 88.
Arenaria Giesekii. . „ 64,

mm norvegica (Gunn, )
„ 5.
Aristolochia. ; . . „ a
Arnica alpina. . . „ 64.
Aroideën ( HasskAnr, over
de verhoogde warmte der).
20,

BLAD WI ZE R

Artemisia dracunculus.
B, 168,
—m groenlandica. . „ 68.
—m rupestris (A, norvegi-
LED MENT ES HE OERLE
Arum dracunculus, „ 198,
Arundo baltica. „ B. 75.
== stricta. « e « 7 Je
Asplenium viride Hoos,

Eid 5.
Astragalus Alpinus L,
eh

mmm arenarius (A, hypo-
glottis Wazro). … ,, 27.
_ oroboides. … . „… 5ú
Atriplex laciniata L. „ ú5.
mm portulacoides. ,, 88.
Avena flavescens. « , 64.
Azalea Lapponica. . ;, 10.

Balsamifluae. . . », 167.
Bartsia alpina L, » „ It
Bedjai rawin. . « 71, 73.
== pakatak, « « « 7%
== Sampiet. . « « « 72
Bejadjoe Daijakkers. . 71.
Beta maritima, « . B. 68.
Betula alba. . « « s, 167.
Bevexen Anpnrag ( Baornsma,

over: de Kruidk, verdien-

sten van). . « « « 223.
Blaseuwürmer (Tscuuor,

über) versl, door J. v.

p. Hoeven, … . B. 12ú.
Boeaja kadok. 72, 95, 75.
em sapiel, 72, 77 « 82, 83.
mm tama. « 72, 73, 76.
Bopyro et Nereide (H,

; Ramke, Comm. de) vere

slag door J. van pen Hog-
VERD oo oee Hoke
Botrytis muscoides (B. spi-
cata Prens.). « « „ 28.
Brassica oleracea Le » 973
ril.
=—= ie Botrytis Le 118, 126.
em Capitata alba. 126, 131.
ete rubra, e « « « 526.
== Costata nepenthiformis.
D.C, (J. H‚ Morkensorn
Over} arenden VIa
Bromus arvensis (B. secali=
nus muticus L.). B, zg
mmm Crectus SMITH: », 59
== pinnatus (Festuca gras
cilis Moename). « » 17.
mmm tectorum. « « », 83:
mm Ariflorus (B. giganteus
L. var. triflorus ). 20.
Bryonia dioica. . « » 84:
Bryopsis plumosa. . » 68.
Bryum sp. (Dicranum poly=
carpon?). « « « » 2%
— ( Bartramia Oederi
Sw. ). e eer 199 Oe
—— sp. (Bartramia Halle-
riana. Hevw. ) e » 22
—— tomentosum ( Dicra-
num hyperboreum Sw.)
” 23
Bunias kakile: « … » 68,
e= orientalis. . « > 7e
Buprestis Daleui v. p. H.
3Jge
Byssocladiur. dendriticum,
B, 95

Campanula hederacea L:
12,

BL A D WIJZE B,

Campanula rapuuculoides,
L. eee. 00,
mmm uniflora, „ « 6ú
Cannabis sativa, « „ 167.
Capsicum grossum. „ 169,
Cardamiue bellidifolia L,
„… II.
== faroensis E‚ . „ 55
== hirsuta (C. amara
“umbrosa. Scurap.). „ 76,
== impatiens (GC, sylvati-
ca L). zh On 28.
== impatiens Lb. . 50.

Carduus tenuiflorus. „ 97.
Carex Buxbaumii. . „ 54.
——= Capitata. . . » 97,

== Capitata (Scirpi sp, }

„ Ig
mem Canescens (C, curta

Goo, .. ait: 0
== chordorhiza, L; … 54.
== cyperoides. … „ 6o.

—_ demissa Hoan. „, 5o.
em Ericetorum, » , 80.
== filiforrais (C, piluli-
in AD eea Aid: ©
mm hirta (GC. filiformis,
GDR Per Lel sat TG
em (C, hirta L. var.) „ 20.
mmm ( C, incurva Licarr, )
id 20
=—_ leporina (Lagopina
Wm, Lt. 1513

”… 19
mm loliacea L, sole
== Lyngbyei, … »” 88.

== Microglochin War,
” She
mem muricata (C. stellula-
ta Goop,). st Psn

Carex ornithopoda Waur,
B, 54
== (GC. panicea L.)
‚ 30.
em pelraea Want, „ 5áe
—— rotundata. . … „ 54.
=— Schreberi. « . +, 8h.
— species (C, Vahlii,

Scam. ).s «+ eere 49 20%
=== subspathacea. ; 64
me tomentosa, Lb, „, Sl.
—m Ustulata, …. . EL 68,
—— (GC, Vahlii Scuxs.) „ 20.
—== Wormskioldii, …„ 64,
Cassia. Reinwardtii. „ 269.
Cassiopea Martensii. B. 162.
Gentaurea calcitrapa. „ 95.
Centunculus simplex. „ 67.
Cephalotus follicularis, 131,

Gerastium alpinum L.
B. xr, 58.
Gerastium glabratum. „ 18,
Gervus, . « « 287.
Ghamaeledon procumbens,
Hinmst … varvelnennBt
Chenopodium bhybridum,

. .

II.

»” 97:
Chiroptera. … .. « Te
Chondrilla Juncea, B. 71.

Choux de Beauvais, . 115.
Circaea alpina (G, interme-
dia Eken). . . B. 18.
mm alpina Ll. « . 5o
Clavaria hypnoides ( Clava-
ria ligula Scaarrr.). „ 29.
—- muscoides (C, cornicu=
lata Scuarrz.). … » 28.

Clavarfia polymorpha (Ch,

fragilis a, gracilis Fn.)
„ 2%

BL AD WIJZ E B.

Cochlearia Danica. B. ga.
Golchicum autumnale.
„ Jh
Colias Verhuelli v. ». H.
Shire
Colocasia odora ( Vrorik
en pe Vriesx proefnemin-
gen over de verhoogde
temperatuur der). . go.
Conferva chtonoplastes.
B. 6o,
=—— bypnoides (Junger-
mannia trichophylla L.).
” 29.
—— Wormskioldii. „ 64.
Coptis trifoliata. . „ 64.
Corallineen (Krauss. über )
verslag door J. vAn pen
Hoeven. « . « « 127.
Coriandrum sativum. „ 95.
Grocodilus biporcatus.
62,64, 73, Br.
rm (Gavialis ) Schlegelii,
77, 78, Bo, 84.
mmm Gangeticus. « 77, 79;
Bo , 53, 84e
Grocus vernus, … B. 97.
Cyperus flavescens, , 75.
Cyprinus. , „ … » « 63,
Gystoseira fibrosa. B. 58.
Cuscuta epilinum. , „ 95,

Dasymallus. « ; « » 282,
Deeringia celoisioides. 260,
Delphin-Schädels (Sucxow.
osteologische Beschrei-
bung des) verslag door
J,vanper Hoeven, B. 119.
Desinia ligulata, … „, 68,

Dianthus carthusianorum.

B. 75.
Diapensia lapponica Le
sien
Dierkunde (J, van ven Hor-
VEN, eenige denkbeelden
over derzelver waarde en
over de regte wijze om
haar te beoefenen. )

SB mm 113s
Dipsacus pilosus. . B. 6o.
Dipterocarpus trinervis. 62.
Djirangan goenveng. … 136.
Draba alpina L, . B, zr.
mm AUIEA, « « « 5 Goe

— pyrenaica) (D. hirta,
L). « . e « « » 16.
— stellata (D. muricella
WWARrs)eens « Maadh
Dryas actopetala L. „ zr;
Dulongia. … . … . « 13r.

Emballonura calcarata,
m_ Canina, .

Jo.
29.

mmm monticola, e se 25,
=== saxatilis. ‚ « . al,
—_ (Teux.). « 3, 22, 23.
Encephalartos Marumii, 187.
Epilobium nutans. B. Dh.
== (E. pubescens Rorzr, }
” 1Ge

Equisetum telmateia, „
Erica cinerea L, . „
Erigeron canadensis L,
p „ Áöe

== Compositum, . „ 95
—== uniflorum L. „ 5úe
—=— uniflorum (E‚ Alpinum
Lein OOG,

BLAD WIJZE B,

Eriophorum capitatúm.

B. Gú
Esox lucius. «……. « „ túr.
Euhydris maxima, . . 235.
Euphorbia esula L. „ 645

=== Cyparyssias, … 97e

Felis irbis. « 283.
Festuca bromoides, B, 6o,
—— dumetorum (EF, rubra.

Kew: Jon 4 a vane van Be
=== duriuscula (F. rubra,

B var Arran vind
—loliacea. « . „ 9%
—_ speciosa. … . , 83,

Ficaria ranunculoides,
172.
Flora danica (J, W. Honne-
MANN over de F‚D , uit het
Deensch door Dr, Guos-

ARS) on Jallans as rin kalle

Fragaria collina, « „ 55.
— sterilis, » -… « 68,
Fringilla domestica, . 292,
—— montana, „« « «293:

Fucus albus ( Gigartina pli-
cata Lamour. ). « B. 20,
—=— Bangii, « « « 60,
—— Brodiei, ee 5 60,
—— excisus (F, canalicu-
latus Le). ‚ve » 17e
—— gigantinus ( Sphaero-
coccus cristatus AcAnpu ).
29,20,
—— latifolia ( Gelidium
pinnatifidam Lxnos, ),
18,
— Scorpioides, „ 60,
—— (Zonaria deusta Ac.)
„ 20

Fungus digitatus (Agaricus.
lepideus Fares). B. 20,
=— sp. (Sphaeria capitata
Dans)usinens des wir ann
Earcuria. … a © ven KSIe

Galeopsis ochroleuca. „, 7r.
Galium glaucum (G. sylva=
ticum L.) « . « 4% 27e
== pusillum. „ . „ 88,
— trifidum Le. „ rr
Garance (Decaisnes, Recher=
ches sur la garance) „ 142.
Genista Germanica, „ 84.
Gentiana bavarica? (G, ser=
rata Gunn.) » « „ Ige
=== nivalis L, , « ‚At.
== purpurea Le . Ire
== quinquefolia (G., aus
rea L,). „ . 5 Ige
—— species (G, tenella
Rorrs.) « « « « 19
— (G, sulcata Wup.)
f „ Ig:

Genus, (begrip van) … 94:
Geum intermedium, B. 88,
Gnaphalium maritimum (G,
syl. vaticum Waar.) , 18,
== luteo-album. „ „, 79e
Gramen parvum panicula-
tum (agrostis canina L.)
„ 16

Gypsophila muralisL, …„ 45.

Harrachia speciosa. « 265,
Hedychium lingulatum. 257.
Helianthus annuus. B. 168,
mmm tuberosus. « „168,

Helleborine latifolia (Epi+

BL

pactis palustris Sw)
B. 18.
Helleborus hyemalis. „ 55
Helostoma -Temminckii v.
Hass. « 5 « « 63,
Helvella mitra (H, esculen=
ta Pens ) .« « B. 16,
Hesperis inodora L. (H. ma-

» tronalis sylvestris, ; 37.
Hibiscus. ; „ … « «13t
mri sabdarifta: …« 13E
Hibiscus Vrieséanus. . 263.

Hieracium alpinum L.
k B. rr.
me dubium L, « , 38.
Se sabaudum (H. boreale
Fa) se et Ste lisg 29e
Hippuris. maritima Helle-

lenius ( H. vulgaris L,)

„ 5, 46,
Holeus ht RIE 5-0s
Hordeum -maritinium (H.
secalinum) Schreb. „27:
Hottonia palustris. . „ 858,
Huco- Mom?s-proeyen over
de prikkelbaarheid van
Robiniae. …. … « … 53.

Hydnum aurantiacum.
B, 55.
me parasiticum (Telepho-
ra Lirsuta Wari.) ‚ ar.
sm tomentosum ( Polypo-
rus-populinus Fr.) „ 22.
mame tomentosum (Telepho-
ra purpurea Pens.) „ 22,
Hypnum orthopodioides (H.
Curvatùm L.) « 27
Sa riparium (H. salebro=
sum Horfsf.) « … , 27.
ss rutabulum(H, Libescens

A DWI ZE Bt

Schreb;s «sok Bode
Hypnum squarrosum (H.

riparium L, 298
Inuus ecaudatus,. ‚ . 28n
meme SPECIOSUS. 4 « « 2Örd
Juncus arcticus. « B. 40,
== effusus L. vars ,, h%
== pygmaeus, «4 83

Jangermannia Blyttie „ -97e
Kalasie, « eve ve ve 1970
Kobreria- nardina, … B, 64.
Krawar. « « er ene ertl6,
Krokodillen. (Waarnemin-

gen: daarover en « beschrijs

ving eener nieuwe soort ,

door Dr, S. Morzen. ) Gre

Labrax Lupus. « … B. 139
Laminaria esculenta: 4, 88.
=== phyllitis. « « » 85
Lamium maculatum. „ 7t
Laserpititm latifolium,
1 65.
== prutenicum. … 79
Lathyrus tuberosus. ‚ 6o,
Leersia oryzoides. . ,7g.
Leontodon autumnale (Cres
pis tectorum L.) „ar.
== hirtum «( Hypochaeris
maculata E.) « « „ 37
Lepidium alpinum (L, Groen-

landicum Hoan.) „, 22
Lepus. « … « « « « 287,
Leucofum aéstivunt L.

B. 45

Lichen Agaricus (Tubercue
laria vulgaris Taps. )
# 2.

BL A DWI Z E Rs

Lichen ventosus var; ( Le-
„ cidea cinefeo-fusca Acu.)
„Bax
== Saxorum ,( Lecanora
tartarea Acz.) « „ 28.
== scopulorum ( Lecanora
ventosa AcH ), «28,
=—— (collema descissum
0 | 8
— (collema enen
Arlen ils a aib or vain 3e
—m (collema fulyum
AGARDE.) «en
== (collema melaena).

2Te

20.

IJ n ‚ kid 20,
=== (crusta Lecanorae ).
piket

== ( Gyrophora cylindrica
Acm.). … > Germr2Ee
— ( Lecidea lapicida Acn.)
Jode
—_ (mecidea Oederi Aca.)
Dre
ee ( Urceolaria calcarea
ACH.) 3 preken dig 2e
Limodorum epipogium.
° . „55.
Einarian onssceols joint
Linnaea borealis L‚ B, zo.
Liquidambar styraciflua.

* 167, 164.
Lophius piscatorius, „138.
Lunaria biennis. ‘e 4, 88.

Luzula parviflora, …
Lychnis apetala. …
Lycoperdon eervinum. „

92
26.

92

Magnolia. „ . .
Malaxis nhonntallos
B. 65,

131.

Mampâlon; „er # te Tha
Mangelwortel, ‚ B. 172.
Mniek ate sip on ette ie AG0e
Marauw. «17

Marchantia androgyna.

: B. 97.
Marchantia pilosa, … +, 5á»
Meles. … . wonen e 285
Menghas., . « »vei3h%
Mentha aquafica (Ballota nie

gia L.). vec hoer Be 27.
=_— latifolia, „97%
—_ pulegium. « « » 79°

== sativa ( Me: arvensis

var) «snert 1,085
—— viridis. « «44 88e
Michelia Fsjampacea. y ‘ fe

Mimosa pudica L., (Proeven
over de prikkelbaarheid
bladen van M.-p, ‚door
F.A. W. Mroveu ). 25-60.

Mimulus Javanicus, ‚ … 264.

Molossi. … … . «25,

Monotropa hypopitys.

B, 97.

Muiper, (Craas) (Bijvoeg-
sel op de verhandeling
over Anpxgae „door Baums=
MA.) „ete 246,

Muraena anguilla, «B. 139.

Mus, … … » 286,

Muscus excisus (B, annoti-
num Scunes.) «B, 17,

Mustela, . « » « . 285

Mydaus orientalis. … . 143,

Myosotis deflexa. . B. 65.

== sparsiflora. … „ 75

Myriophyllum alterniflo=
FUme «ese e/ 97

Myristica fragranse „1714

BL AD WIJZE R.

Myristica moschata, B. 17.
Myrrhis bulbosa. « ,; 88

Nasturtium anceps Waurs
67-885
Nycteres. … .. «. 5
Nycteria Geoffroyi. ‚ 12.
== thebaica, «.-. « 12,
Nycticeji. & « « « 23, 25.

Oeloe bejadjoe. « « « 73.
Oenanthe pimpinelloides.
B. — 60.
Oenothera: muricata. B. 79.
Olea.-europaea.. « ‚170:
Ophiocephalus lucius (v-
Hass.) «oe « « 63
mt planiceps ( v‚ Hass: ) 63.
Oplirys anthropophora ( Or-
chis ustulata Ls) B. 16.
mm Cordata L. —» ú5.
mm myodes Jacq: 55.
Oran outan (Heosincen* Abb,
des Schädels von ) verslag
door J, van peR Hoeven.
„ 118.
Orchis eruenta, « « „ 26.
mmm Militaris Le « 45.
—= species (O. Koenigii
Meret} plee Eg
Origanum vulgare (M, hir-
ERE IE) PROIAN PAe
Ornithogalum arvense.
zele ”… 88.
mem minimum (O. Spatha-
eeum Hayne.) . „ 27.
Orobanche elatior Saura.
» 50
Ouie des poissons (J. van
pER Morven verslag van

G, Barscuer, sur \'organe
de P). . … » « B, 133.
Oxalis corniculata (O, Stric-
tja, )e WUO rg

Pachydermata, . s «28%
Pachysoma. … «4 « 13.
=== brachyotis nov. sp. 1ú6.
meme tithocheilum. « … 146.
Palmella myosurus. B. 68;
Panicum crus galli, „ 67:
mm (P. viride L.) „, 29.
Papaver nudicaule. „ 0, 11.
Papilio Payeni Borsp. “340,
Paradoxurus typus. « Túte
Parnassia palustris, B. 15.
Pedicularis flammea. „, 88
== (lammea (P, Oederi
Vaar.)
== groenlandica: … „22.
== Janata. « « … 5 84.
=== lapponica Ls « „10.
— Oederi Vaar. , „ zr
== SCEplrum,. « « ;, 10,
== sceptrum Le . „ Ir.
—— villosa, „ « « „ ro
Perca labrax. … « „ 13e
Peziza (Telephora: caryo=
phyllacea Fares.) „ar,
—_ (P. scutellata L.)
… 2Ie
=—— fungoïdes 457, P, au
rantia Peas.) « « „ 27,
— fungoides 656. (P. hue
mosa Fa.). …. 27%
—— ornithopodiodes ( P,
hemisphaerica Wee.)
” 27
Petromyzon marinus, ‚ 134,
Phaca alpina (P, frigida Le)
” 29

an nikes

a

BLAD WIJZE &

Phaca frigida. . . B, 26,
Phascum subulatum (Diphye

cium foliosum Noua. )
„ 18.

Phellandrium aquaticum.
” 17%
Phyllonoma ruscifolia, 132.
Physalis alkekengi. B. 7re
Phytetema spicata . „ 5r.
Pimelodus, *. .. . 63.
Pipistrella. „ « . . . 25.
Plantae rariores Horti Bo-
goriensis auctore Hass-
KARL. « « « « « 255,
Plantago arenaria. B. 83
Plantenkunde voor Apothe=
kers en Artsen (H. C,
vAN Har verslag van: DE
VREE) TO .
Plectranthus. . „ . « 116.
Pleione carunculata ( Gav-
pe de ) verslag door J. van
peu Hoeven, . . B, rar,

Pleuronectes maximus.

, » 137.
Plocamium cocéineum, „68.
Poa alpina vivipara. „ 26,
— máritima (-P‚ ‘distans L, )
… 18,
— palustris (P, serotina L. )
… 28,
— sudetica, 9%
Polycardia,: „ « . ‚131
—— phyllantoides, ‚ „ 132,

Polygonum viviparum L,
B, ir.
Polypodium dryopteris (Arse
pidium spinalosum Sw:
ars WEDI: 05 “4Be
Polyporus hypnoides ( Bolee

ee ep

tus scaber var.) B. ‘ag
Polytrichum alpinum (Pure
nigerum L,) . « 9 19e
—— arboreum (P, aloides
Hepw.) . en 27e
—= commune (P, alpinum
L.) . eee ee Ig
species (P. septemtrioe
nale Sw.) . … « Ig
Potarnogeton acuminatum,

Î 1055
== acutifolium, « 57e
== coloratum. „ «5, 60
— densumL. … 45
—_— gramineum (P, hete-

rophyllum), 18,
—— nitens. . on 83.
—= praelongum, « ,, ‘75e
Potamophilus-barbatus, 142.
Potentilla Egedii, … B,-68,
—— hirsuta, . 155,
—— recta, ‘84.
men retusâs ee “eo 41 “260
mmm TELUSA, ee 91 "88,
Primula egaliktensis, ,, “+7.
—:galiasensis. … ,,”64.
mm ‘integrifolia (P, norve-

gia) Rerz.. . …
— riorvegica, … 4
——stricta, … … «
Proboscidea saxatilis

SPIKE. ve "ee de 0,T08.
Procyon. lotor. …… —aúr ‚rz
Pranella grandiflora, B. gz.
Pselaphon, . « « » «7282,
Psittacorum anatomicae dis-

quisitiones, auctore Tuver.

Verslag daarvan door J.

van DER Hoeven, «B. 120,
Ptereis volitans. « ‚ 139

.

. e

BLAD WIJZE 8

Pteromyss verre else € 286.
=== leucogenys. „286,
Pteropus. „…/ sl «11101282.
Pulmonaría, maritima, L.

NE ese es Corlaer.
Pulsatilla, nigricans, „4, 171.
Putorius, $ 285.
Pyrola chloranthas B, 55.
== gronlandica, * @ obudhe
===, rotündifolia (P‚ media
„SWR, ). 16,

en

==, umbellata: Lw, 5o,

== uniflora, Les elo Ade

Ranumerlus, glacialis L.
B.

en, „Läpponieus (Bs pyg-

‚…maeus. Waur-). ‚46.
men nivalis, (ee, #5 195
== tripartitus, … 4 of.
Rhinopoma, „shiaurigl. mede
Robinia hispida. … ah3:
_—_, pseudacacia, st mais
Sen VISCOSA, «es =d
Bosa alba, «B. ár.

e= Cinmamómea.… ‚26.
rn, «mutica ,;(B._cinnamo-
„mea Lsjk, weaid (stade
_, vips (B-rubigi-
ä nosa), ve ze veto igt
Rubia „aculicalata.… BE
n= laevis. … … … 49-%57:
ser petiolaris,. 44 157.
mm=iSplendens;.e «154-159.
==, Thunbergii. «4, 157.
Rubus cbamaemorus Ls
on 16.
_ arikel. less 795.
== hirtus, «4 «54 97:

Rubus: Sprengelit. B, 55.
== suberectus; «gl
RKumex, digynus, Waar, …

: B. rr.
Ruminantia., 287.
Ruscus hypoglossum L, _ .

Saccolaimus Kum, 3.

Saccopteryx Iuurc, … 3, 6,

True, « « ete 3e

Sagina erecta (S, ‚stricta
H.) sn ve Bo, 29û

Salix appendiculata Van,

_ (Salix glauca Wauz.)

anda
== arbuscula.L, (S,, has-
tata Wanr,), « … „38

== arenaria (S. glauca,
appendiculata Waar,)
vg on AFR
mmm Chrysanthos VAnr,

si n38.
== filiformis (S, phylici-
folia L.) en 38.
== Janata L, « « … 38.

== plein L‚ var. ,
» 38,
Salmo salar. Ze) verre o9 39:
Sampoelan. , . « . « 136,
Satyrium repens. „B. 26;
Saussurea alpina DL „; zr.
Saxifraga bulbifera (S. cer=

qua Ee) 's senitnanvlad
=== CaEspitosase ‚ej Ds
—— Cernua, Le, … an \EEo

== nivalis L. , . Ir.

== oppositifolia Lt ‚ar.
mmm stellaris, L, «59 IFe
Schoenus ferrugineus. 64“

BLAD WIJZE RB

Schoenus fuscus. « B. 67.
Scilla biffora (Scilla
verna.L.)l cos eon 82.
Schirmquallen (J. van pen
Hozvex , verslag van C.H.
Maartens en Branor, ueber)
„ T6r.
Scirpus acicularis (S, unie
glumis Lisk. ) «e 17e
mm Duvallii, «5 79
== holaschoenus (Sc. glau-
“ecus Sura.) «-e « ; 20
Scirpus ovatus, … B. 83,
=== Kadicans,. … … , 79:
mm PUDGEDS & « « 67
— triqueter. oú-
Sciurus. « « 286.
—= ephippium nov. sp.
rÁ7.
== exilis nov. sp. … u.
== hypoleucus, 167, 148,
Scutellaria hastifolia. B. 84.
Scytonema Myochrous.

… «5

vl „568.
Scolopendra (J. var ven Hor-
ver. over. het‘ getal der
luchtgaten bij). … . 332,
Sedum reflexum. … B. 84.
== reflexum (S» rupestre
Open). vene 645 16.
— rupestre L. … 4, re
== sExangulare, « 71.
mm villosum L. rr
Selinum lineare Scruw.

Ks 5 5o.
Semnopitheeus. 13e
mmm auratus TermMe 140.

a Cristatus. Rarrr,

a entellus Fa, Cov. 139

de chrysomelas uov. sp,
13 ; 140,

Semnopithecus frontatus
nov. sp. « 136:

Semnopithecus maurus. 139.

memmen NASICUS:

ee. et 70
mee pyrrhus. « « « tho.
mem rubicundus, …. « 137

Senecio saracenicus. B. 9%
Sesserea coerulea, « ‚s 64.
Sibbaldia „procumbens Le;
s oarr.
Silene acaulis L — # - Tre
== rupestris Le & 5 ro
Sinapis arvensis ( Raphanus
Raphanistrum L, ) 28.

Sisymbrium amphibium L.
5,38.
Sium repens. « . „ 65.

—— nodiflorum (S. augusti
florum L.). «4,18.
Spergula laricina (sp. sub-
lata Sw). « ve 5 29e
== saginoides. ‚ « 68,
Sphacelaria reticulata,
„68.
Splachnum ampúllaceum
(urceolatum “Henw, ).

» 17
—— luteum L.. ; 4 5os
=—— rubrum Lj 4 bs

Squalus canicula, , “; 139.
Stachys ambigua, «88,
Stomobrachium. … 162,
Strengen van het ruggemerg
(L. van Deen over de
voorste en achterste). 15r.
Structura syst, nervosi (J,
VAN DER Hoeven verslag
van R, Remak , Observs
anatomicae de). B, 129.
Subularia aquatica L. ,, xr,

EN OE Ar ME

. 287,

B LAD W
Sus barbatus nov. sp. zág-
Swertzia perennis. B. 97.

Symphytum oflicinale ( vars
rosea 68.

”
Talpa. . e . « e 285
Taphozous, Emballonura ,
Urocryptus en Diclidurus
(GC, J. Temmer over de
„geslachten ). L
en, bicolor, . «18,
== longimânus. 9, 17,18.
== mauritianus, 7,19, 20,

==, nudiventer. 7, 8,9,
12, rh.
== perforatus, 7,9, 10,
11, 12,

— rufus, Harran, 7.
me SaCcolaimus. 6,8, tú.
=—— seriegalensis. 7, 11 , 12,
_— (Grorr. ). ‚3
Tapbpzoi ( Ware). 1, 5,6.
Tephrosia candida, … 296,
Thalictrum minus (F, sinn=
plex.L. Je B. 18.
— alpinum. L, st Jar.
== Thesium linifolium L,
7 e Ld ho.
mmm pratense. … … » 40.
Tillaea prostrata. … … 64.
Tofieldia borealis Waur.

In
Trichia ornithopodioides
(T. olivacea Peas), „, 27.
mmm fallax Pens.) . ar.
== ( Physariae sp.). „ ar.
‘Trigla gurnardus. ‚139.
Triticum violaceum, , 97.
Tussilago spuria. … „ 84.
Typen ‘in dem Bau der

IJ Z E R:

männl, Geslechtsth, beï
den straussartigen Vögelz
(Je van pen Hoeven ver-
slag van Je Mürrer’s ).

B. 159.

Ulva . inodora (Vaucheria

clavata Lrnes), B. 37e
Urocryptus. « 37 23, 31e
== bilineatus, … « «33e
Ursus. «eee 16-283
—— ferox, «. « . «285.
Utricularia intermedia

Harns, … … … B.
== neglecta, 5
Uvularia amplexifolia. -

5
95

„

Vaccinium aliginosum.
$ B. 65.
—= pubescens; « ‚ 6ús

Velamenta cerebri ( Annoro
Ann- Acad, ) verslag daar=
van door J, van pen Hoe-

VENe eee en Ke

Verbascum collinum. „84.
—=— cuspidatum. 284.
Veronica alpina L. , ar.
—= Buxbaumiis 9.
=== {ruticulosa (V. saxa-
tilis L.) … « tg.

— maritima (V. longi-

folia L.) 119.
Vespertilio. ë 2.
—_— Calcaratus. . e13i.

— Caninus Pr. van
Wiep. … 3 „30.
—— lepturus. «6, 20, 21.
—— marsupialis Moura,
21.

B L A D W IJ

Vespertilio murinus, 9.
— DAS0e « « « « « 28,
—— serotinus, . . g-

Vicia cassubica ( Orobus

sylvaticus L.) . B. 16.
Vinca minor... . . 84.
Viscum album, . JE
Viverra Boie. … . «1hú-

Zeekroos. (F. A. W. Mr-
ever, Nadere toelichting
omtrent den aard en oor-

ZZ E R,

sprong van het) . . 3ar.
Zenuwvlechten. (van Deen,
over de zenuwen en) 294.
Zoegea leptaurca.. B, ta.
Zoogdieren van Japan. (G.
J. Temminck , over de ken«
nis en verbreiding der
zoogdieren van Japan.)
273.
—— (nieuwe z. van Borneo,
door S. Murres.) «136
Zostera Noltii. . B. 97.

De Platen voor het VIJFDE DEEL van het
Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en

Physiologie, moeten

Plaat 1 en II
ur
—_— IV
_— V
—— VI

— VII en VIII

aldus geplaatst worden:

bl. 34.
— 87,
133.
228.
337.
343.

tegen over

PIKE

eh

ka

« Eis he he he Á Ei
RR EE 6 res
1 Kk 8 - É
=] Ds a " B Eel Ke za
EJ = E ee BS bg
EIA E NEE
RK he il B 5 5
p Na 5 3 B 8 5
E x À ‘
a je
' e rd lá
4 ze > oe 8
rs ‘
8 Sn |
» a - ke 2 : '

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN
poor
J, van en HOEVEN, We D,
PROEF. TE LEIDEN „
EN
W. H_ DE VRIESE, we De.

PROF, TE AMSTERDAM,

KEE EEE

INHOUD

OORSPRONKELIJKE STUKKEN.

C. J. Temminck, Over de geslachten Zaphozous,
Emballonura, Urocryptus en Diclidurus (Pl. I,
II tegen over bl. 34). . . . . . bh 134,
F.A. W. Miquel, Proeven over de prikkelbaar-
heid der bladen van Mimosa pudica. bl. 35—60.
S. Muller, Waarnemingen over de Indische Kro-
kodillen en beschrijving van eene nieuwe soort.
(PL, III tegen over bl. 87 ). bl. 61—87.
J. van der Hoeven, Eenige denkbeelden over de
waarde der Dierkunde en over de regte wijze om
haar te beoefenen. . . « . « « bl. 88—113.
J.H. Molkenboer, Iets aangaande Brassica ole-
racea costata nepenthiformis Dec. bl. 114133.
(PL. IV tegen over bl. 133. )
S. Muller, Over eenige nieuwe Zoogdieren van
Borneo. « « « « « « « « « bl, 134-150.

INHOUD

BOEKBESCHOUWING, LETTERKUNDIGE
BERIGTEN zn VERTALINGEN.

J. W. HorNEMANN, Over de Flora danica, uit
het oorspronkelijk Deensch overgezet door G.
PH. F. GROSHANs. . …« . » « « bl. 3—116,
J. vaN DER HoeEvEN, Verslag van F. Annorp,
„Anotationes anatomicae de Velamentis Cerebri et
Medullae spinalis. …« . . … … bl. 117, 118.
J. vaN per HoevEN, Verslag van C. F. Heu-
SINGER, Vier Abbildungen des Schädels der Sti-
EREN GEYT US Nie att tE De Al ble 119:
J. vaN pen Hoeven, Verslag van F.W. L. Suc-
Kow, Osteologische Beschreibung des Delphin-
Sehadels. atten vake Met ee BI 190120:
J. vaN DER Hoeven, Verslag van M. J. Taver,
Disquisitiones anatomicae Psittacorum. bl. 120, 121.
J. vaN DER Hoeven, Verslag van H. Raruke,
de Bopyro et Nereide Commentationes anatomico-
physiologicae en van A. E. Gruner, De Pleione
carunculata Dissertatio Zootomica. bl. 121—124,
J. vaN DER Hoeven, Verslag van A, TscHuor,
Die Blasenwürmer. Ein Monographischer Ver-
ECR oe eee ae ve ee Dll 27.
J. vaN per Hoeven, Verslag van C. F. F. Krauss,
Beitrag zur Kenntniss der Corallineën und Zoo-
phyten der Südsee. » « « « « bl. 127, 128.

emmae

Pe
Wie

SEB

En

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS |E
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN

DOOR
J. van veR HOEVEN, um. D,

‚ PROF, TE LEIDEN,

4 EN
W. H. pe VRIESE, u. D.

PROF, TE AMSTERDAM,

VIJFDE DEEL. â° STUK.

INHOUD
OORSPRONKELIJKE STUKKEN,

eenen

7. JL. van Deen, Over de voorste en achterste stren=
gen van het ruggemerg. …„ « « bl. 151—186.

1 8, W.H. de Vriese, Encephalarthos Marumii nova

31 species Cycadearum. . … … … « bl. 187—189.

9. G.Vroliken W.H. de Vriese, Nadere proefne-
mingen over de verhoogde temperatuur van den
Spadix eener Colocasia odora, „ bl. 190-229,

(PL. V tegen over bl. 228).

10. €. Hasskarl, Kort berigt van eenige waarnemin-
gen aangaande de verhoogde warmte der Aroï-
deën, gedaan op Java. „ . « …. bl. 230—232,

1. J. J. Bruinsma, Over de kruidkundige verdien=
sten van wijlen Mr, D. H. BEUCKER ANDREAE;
met een bijvoegselvan C, Murper, bl. 233—254.

12. C. Hasskarl, Plantarum rariorum Horti Bogo-
riensis Decas prima, . « . « « bl. 255271.

BOEKBESCHOUWING, LETTERKUNDIGE
BERIGTEN zen VERTALINGEN,

9. J. vaN per Hoeven, Verslag van R. Remak,
Observationes anatomicae et microscopicae de sys-
tematis nervost structura. … … „ bl. 129—133.

10. J. van per Hoeven, Verslag van G, Brrsoner, «
Blecherches anatomigues et physiologiques sur ”’Or-
gane de U Oute des Poissons. . . bl, 133—lál.

1. W‚, H. pe Vriese, Verslag van J, DEcArsNE,
Fecherches anatomiques et physiologiques sur la

Garansle un sede oe iel de le DIG AAE

wetten tr et rn ie re

get B
> Ee - ‚rt NG
Ei ‚£ ì dt 5

©

Dre
tach

Ais

aang, 4
Er À =|
EEEN \
De’

Ie dw DE

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS
EN PHYSIOLOGIE.

UITGEGEVEN

DOOR

J van per HOEVEN, M.D.

PROF. TE LEIDEN,

EN
W. H. pe VRIESE, m. p.

PROF. TE AMSTERDAM.

VIJFDE DEEL. 4° STUK.

13.

1,

15.

16.

17,

12.

13.

u.

INHOUD
OORSPRONKELIJKE STUKKEN.

C.J. Temminck, Over de kennis en de verbrei-
ding der Zoogdieren van Japan. . bl. 273—293.
L. van Deen, Eenige aanteekeningen over de Ze-
nuwen, bijzonder over de Zenuwvlechten.

bl, 294320.
F. A. W. Miguel, Nadere toelichting omtrent
den aard en oorsprong van het Zee-Kroos.

bl. 321—531.
J.van der Hoeven, Over het aantal der stigmata
bij Scolopendra. …. . … …. …« « bl. 332—337.

(Hierbij Pl. VI. tegen over bl. 337. }

J. van der Hoeven, Beschrijving van Buprestis
Daleni, Papilio Payeni en Colias Verhuelli.

bl. 338343.
{Hierbij Pl, VII en VIII.)

==

BOEKBESCHOUWING, LETTERKUNDIGE
BERIGTEN zn VERTALINGEN.

J. vAN per Horven, Verslag van J. Mürrer,
Ueber zwei werschiedene Typen in dem Bau der
erectilen männlichen Geschlechtsorgane bet den
straussartigen Vögeln. … … … « bl. 159—161.
J. vAN per Hoeven, Verslag van J. F. BRANDT,
Ausführliche Beschreibung der von GC. H. Men-
TENs beobachteten Schirmguallen. . bl. 161—164.
H. C. van Hann, Verslag van W.H. pr Varrsr,
Plantenkunde voor Apothekers en Artsen, Mde
Deel ee eener ene ele DTe KOEN

- &

„

PN IE SD 2% ee
re en OE EA re eN ari _
et hd elis „ ré

y
g Aan’ r D ‚…

PE NE or EEN

\ ANR ‘| AA

A

hal:

A
on

Laa, AAA Anso
AAA AN
AV a MAAN nn aA HN
ANN ANN RAR Ws Aap
KAN A AN er) A An

VAN

Han AVAN

a ae
EN BEN GAAN MAar! i

HAA EN \ a A,\

A Í

NSA
A fa\ RAR
AAA ap:
NZA Rs \.

\ „4 \

mr N «A

A

\

A FEVER

fn id A
LAAR NA

ter

me ne nd
baba et
ern

nr

vFdech a

nar ge
zen ra gin.